Bayimam ma Bibel ba neebe le jôl li Nyambe, i Tétragram ini (יהוה), li nene bebee le 7 000 ngélé ikété Bitilna Bipubi ni hop Lôk Héber. Ndi ngandak bôt i mpééna le li bé ikété Bitilna Bipubi ni hop Grikia. Inyu hala nyen ngandak bakobol Bibel i len ini i ngwélél bé jôl li Nyambe i ngéda ba nkobol i pes Bibel ini le Malômbla ma yondo. Yak i ngéda ba nsima minlôñ mi bikaat mi Bitilna ni hop Lôk Héber bi bi gwé Tétragram (YHWH), ba ntila i buk ini le “Nwet” ilole ba gwélél jôl li Nyambe.

I Bibel ini le Ngobol mbok yondo i mboñ bé hala. I ngwélél i jôl lini le Yéhôva 237 ngélé ikété Bitilna ni hop Grikia. Manjom ima mon ma ntinde i boñ hala: 1) Minhôôk mi bikaat ni hop Grikia di gwé i len ini, nwo bé nwon mi bé i bibôdle. Ikété dikôô di minhôôk mi bikaat di gwé i len ini, bôt ba tila libim jam kiki bo 200 nwii i mbus minhôôk bi bikaat batila Bibel bomede ba bi tila. 2) I bôt ba bé tiimba tila minhôôk mi bikaat ha ngéda i, ba bi héñha Tétragram ni Kurios, buk i hop Grikia i i nkobla le “Nwet,” tole ba bi noñ ndémbél i batila bape ba ba bôk ba héñha jôl li Nyambe ikété minhôôk nwap mi bikaat.

Juu li bakobol New World Translation li bi tehe ngandak mam i nkwés bés nkaa le Tétragram (YHWH) i bé ikété minhôôk mi bikaat mi bisu ni hop Grikia. Mo mana:

• Minhôôk mi bikaat ni hop Lôk Héber mi mi bé i dilo di Yésu ni di baôma bé, mi bééna Tétragram (YHWH) homa nyensôna. Ngandak bôt ba ngéda yés ba nyi hala. I ngéda bôt ba bi kônde ki léba minhôôk mi bikaat mi Bitilna ni hop Lôk Héber bebee ni Kumram, mut nye ki nye a nla ha bé pééna jam li.

• I dilo di Yésu ni di baôma bé, Tétragram (YHWH) i bé ki ikété Bitilna bi hop Lôk Héber, bi bi bé nkoblak ni hop Grikia. Ibôdôl kôba, bayimam ma Bibel ba bé hoñol le Tétragram (YHWH) i bé bé ikété Septante, hala wee Bitilna ni hop Lôk Héber, bi bi bé nkoblak ni hop Grikia. Ndi bebee ni nwii 1950, bayimam ma Bibel ba bi kahal wan minlômbi mi bipes bi Septante mi mi bé i dilo di Yésu. I bipes bi Septante bini bi bééna jôl li Nyambe ntilga ni bibañga bi hop Lôk Héber. Hala  a ñunda le i dilo di Yésu, yak Bitilna ni hop Lôk Héber bi bi bé nkoblak ni hop Grikia, bi bééna jôl li Nyambe. Ndi ngobol i Septante i bôt ba bi tila jam kiki bo 300 nwii i mbus Yésu, kiki bo Codex Vaticanus ni Codex Sinaiticus, i bééna ha bé jôl li Nyambe ibôdôl i kaat Bibôdle ikepam i kaat Malaki (ndi ki le jôl li Nyambe li yé mu bikaat bi ikété Septante i bisu bisu). Jon hala a nhélés bé bés le, bikaat bi ngéda i, bi bi mpam letee ni munu ngéda yés, bi gwé bé jôl li Nyambe. Hala a nhélés bé to bés le jôl li Nyambe li ta bé ikété Bitilna ni hop Grikia ba bi tila ha ngéda i.

  Yésu a bi kal yaga le: “Me bi lôl i jôl li Tata.” A bi yigye ki le a bé boñ minson nwé “i jôl li Tata”

• Bitilna Bipubi ni hop Grikia gwomede bi ñunda le Yésu a bé sima jôl li Nyambe, a niigaga ki jo. (Yôhanes 17:6, 11, 12, 26) Yésu a bi kal le: “Me bi lôl i jôl li Tata.” A bi yigye ki le a bé boñ minson nwé “i jôl li Tata.”—Yôhanes 5:43; 10:25.

• Kiki Bitilna ni hop Grikia bi yé manoñ ma Bitilna ni hop Lôk Héber, gwobisôna bi bak ntilga ni ngui i mbuu mpubi; jôl li Nyambe li nla bé ba i pes bisu, ndi li hañ i pes i noñ. Bebee ni nwii 50 N.Y., nnigil Yakôbô a bi kal mimañ mi Yérusalem le: “Siméôn a ntibil toñol lelaa inyu ngélé bisu Nyambe a bi yoñ ngéda i biloñ bipe le a pémés bôt ikété yap inyu jôl jé.” (Minson mi baôma 15:14) Ni maliga, Yakôbô a bé bé le a pot hala ibale jôl li Nyambe li bé yiba bé, to gwéélana ha ngéda yé.

• Lihubhak li jôl li Nyambe li yé ikété Bitilna ni hop Grikia. I kaat Masoola 19:1, 3, 4, 6, jôl li Nyambe li yé ikété buk ini le “Aléluya.” “Aléluya” a nlôl ni buk hop Lôk Héber i i nkobla le “Béghana Yah.” “Yah” a yé lihubhak li jôl li Yéhôva. Ngandak môl ma bôt ikété Bitilna ni hop Grikia, ma gwé lihubhak li jôl li Nyambe. Inoñnaga ni bikaat bi bayimam ma Bibel, jôl li Yésu jomede li nkobla le “Yéhôva a yé tohi.”

• Bikaat bi Lôk Yuda bi ngéda kôba bi ñunda le bon ba Lôk Yuda ba ba yila bikristen, ba bé tila jôl li Nyambe mu bikaat gwap. Tosefta, kaat mambén yada i base Lôk Yuda i ba bi mal tila bebee ni nwii 300 N.Y., i mpôdôl bikaat bi bikristen le Lôk Yuda i bé lama ligis i kel Sabat, i nkal le: “Bikaat bi  miñañ minlam [tole gilyônim], ni bikaat bi minyômôk mi bôt [bon ba Lôk Yuda ba ba bi jôp i base bikristen], bi nlama bé pei hié. Ndi ni nlama ligis gwo, ni ligis yak môl le mut nye ki nye a nlama bé sima. [Hala wee bahoma jôl li Nyambe li yé ntilga].” Mut wada le Rabi Yôsé, mut Galiléa, nu a bi niñ ipôla nwii 100 ni 200 N.Y., a ntoñol kii bon ba Lôk Yuda ba nlama boñ dini dilo dipe di sonde. A nkal le: “Ni nlama kit mapep i het jôl li yé, jôl le mut nye ki nye a nlama bé sima [mapep ma bikaat bi bikristen gwon ba mpôdôl hana], ni tééda mapep ma i loñge homa, ni ligis ini kaat i nyégle.” 

• Ngim bayimam ma Bibel ba neebe le jôl li Nyambe li nlama ba ikété minlôñ mi Bitilna ni hop Lôk Héber mi ba nsima ikété Bitilna ni hop Grikia. Kaat ndoñi bibuk bi Bibel (The Anchor Bible Dictionary) i gwé ño nkwel wada le “Tétragram ikété Malômbla ma yondo.” I yé ntilga mu le: “Ngandak mam i ñunda le, i ngéda batila Bibel bomede ba bé tila Malômbla ma yondo, Tétragram, hala wee jôl li Nyambe le Yahweh, i bé bebee le ikété minlôñ nwominsôna i het ba nsima Malômbla ma kwañ.” Nyimam ma Bibel wada le George Howard a nkal le: “Kiki Tétragram i bé ikété Bibel ni hop Grikia [Septante],  hala kiki yon i bé Bitilna bipubi inyu bikristen bi hiai bisu; di kôli hémle le batila Malômbla ma yondo ba bi tila Tétragram i ngéda ba bé sima Bitilna.”

• Mintôô mi bakobol Bibel mi bi tila jôl li Nyambe ikété Bitilna ni hop Grikia. Ngobol yap yon i yé hana isi. Ipe i bi pam ilole Ngobol mbok yondo i mpam: A Literal Translation of the New Testament [...] From the Text of the Vatican Manuscript, ngobol i Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, ngobol i Benjamin Wilson (1864); la Bible de Darby (1940), “Jéhovah” a yé ntilga i matila ma bibôdle bi kaat; The New Testament Letters, ngobol i John Wand, Bisop i London (1946); la Bible de Chouraqui (1985), i ntila le IHVH; les Évangiles et l’Apocalypse, ngobol i C. Tresmontant (i bi pam ipôla nwii 1984 ni 1988), i ngwélél yhwh. Handugi hala, ikété ngobol Bibel yada ni hop Panya i i bi pam bebee ni nwii 1920, nkobol wada le Pablo Besson, a bi tila “Jehová” i kaat Lukas 2:15 ni i kaat Yuda 14. A mage ki iloo 100 bahoma bape i het ba yé le ba tila jôl li Nyambe. Ndi i ngobol ini di ntip sima, i ta bé ngobol bisu i gwélél jôl li Nyambe. Ibôdôl i nwii 1500 ni jam N.Y., Bitilna ni hop Grikia nkoblak ni hop Lôk Héber,  bi bééna Tétragram (YHWH) ikété ngandak minlôñ. Ikété hop Jaman wotama, i ndék yosôna, 11 ngobol i ngwélél “Yéhôva” (tole “Yahweh”) ikété Bitilna ni hop Grikia. Ngobol ipe ina i bi tila le: “Nwet (Yéhôva).” Iloo 70 ma ngobol ni hop Jaman ma ntila jôl li Nyambe isi lipep, tole i ndoñi i bibôdle bi kaat.

• Jôl li Nyambe li yé i ngobol i Bitilna ni hop Grikia ikété iloo 100 dilémb. Jôl li Nyambe li ngwéélana ngandak ikété mahop ba mpot i Afrika, i Amerika, i Asia, i Érôpa, ni i Pasifik. (Béñge  mapep 1742 ni 1743.) I bakobol bana ba bi pohol i gwélél jôl li Nyambe ikété ngobol yap inyu minlélém mi manjom di mbôk di sima. Ngandak ngobol i yé mu le i ntip pam. Kiki bo ngobol Bibel ni hop Rôtuman (1999), “Jihova” a yé ntilga mu 51 ngélé ikété 48 minlôñ; ngobol Bibel ni hop Batak (Tôba) (1989), hop ba mpot i Indonésia, “Jahowa” a yé mu 110 ngélé.

Ibabé pééna, di kôli yaga timbis jôl li Nyambe le Yéhôva ikété Bitilna ni hop Grikia. Hala ki nyen bakobol ba Ngobol mbok yondo ba bi boñ. Ba nti jôl li Nyambe lipém, ba nkon ki woñi i héya jam jo ki jo ikété Bitilna Bipubi.—Masoola 22:18, 19.