Kôôba i boma mandutu

“Me bi kit le me nwas siga inyu nkéñéé wem man. Me tila yak i bisu bi ndap le ‘Ba ñôt bé siga hana.’ Ndi i mbus ngim ngeñ ndigi, me nok ngôñ siga i ntémb i bet kiki hundul malép, me ti moo, me yoñ hinoo hi siga.”—Yoshimitsu, Yapan.

KIKI mbôgi i Yoshimitsu i ñunda, i nwas siga i tomb bé, to bebee. Jam lipe li yé ki le, bebee le 90 bôt ikété 100 ba ba bi tomb, ba bi témb ba bôdôl ôt. Jon ibale u nsômbôl nwas siga, u néhne wemede ngandak manjel inyu yémbél ibale kôôba mandutu u nla bana. Bimbe bi mbéna lo?

Ngôñ siga (ngôñ nikôtin): Libim li ngéda dilo daa i mbus u nwaa ôt, ngôñ siga i yé i bet ni ngui, ndi i mbus yom kiki bo sonde iba i ntémb i sôs. Mu ngéda i, “ngôñ siga i nlo i kenek kiki mangudga ma tuye,” mbôgi i mut wada nu a bi nwas siga. Ndi to ngandak nwii i mbus, ngôñ i nla témb i loo. Ibale hala a mpémél we, u tomb bañ. Bem manut matan, tole iloo ha, ngôñ i nlama sôs.

Mandutu mape: I dilo di bisu, minlômbi mi baôt siga ba gwé ndutu i yén péé tole i bok mahoñol map, bape ba nkeñep. Bape ki ño u nsii bo, ba gwé minyañ, mbiibe i nkuli bo ngandak tole kôhôl i ngwel bo, bahogi ba nhéñha mahoñol kunda yada kayéle ba mpabla, ba mpala unup tole ba nla ki kon i mahoñol. Ndi libim li mam mana li nsôs ndék ni ndék mu sonde isamal u nwas siga.

Mu dilo dibe di, boñ i mam mana, ma nla hôla we. Kiki hihéga:

● Ke hilo ngandak.

● Nyo ngandak malép tole malép ma ditatam. Je biloñge bi bijek.

● Bôdôl ndék sport.

● Hép makeñi, u hégdaga lelaa mbebi i njôp ikété bisaha gwoñ.

Gwom bi nla ntôdôl ngôñ siga: I boñ i mam mana tole i nôgda i mam mana i nla tôdôl we ngôñ siga. Kiki hihéga, bebek u bééna lem le i ngeñ u ñôt siga, u nyo ndék yom. Jon ibale u ngi nyok i yoma i, pala milba yo, u tiñha bañ. Kiki ngéda i mba i ntagbe, u ga témb u la nyo yo kiki behee.

A bak ki le, to ibale minsôn nwoñ ma nkobla nikôtin, mahoñol moñ mo ma nla yégle minkol nwé. “Me bi nwas siga hala a yé jôm li nwii ni bôô,” Torben, nu di mbôk sima, nyen a nti mbôgi yé, “ndi siga i ngi yii me manoodana téntén i ngéda me nyoñ noi i homa bôlô inyu nyo kofi.” Ndi libim li ngéda, ndék ni ndék boña a mba ha bé a ntinde we i ôt, to ibale u yé boñ mam u bé boñ lôñni siga.

Maok ma nla ôbôs mam. Hala kiki u mboñ biliya i nwas siga, bebek i nla ba loñge le u nyo ha bañ maok, u keñglege bahoma ba nuñul mo, inyule maok ma bi boñ le bôt ba témb ba bôdôl ôt siga ki le ba bé sômbôl téé. Ndi kii i mboñ hala?

● To ndék maok yaga ikété nyuu i nla kéñbaha line li nikôtin.

● I nyo ni bôt bape i mbéna tinde i ôt siga.

● Maok ma nyumhana, ma mboñ ki le mut a lep wo nyuu. Jon Bibel i nkal le: ‘Wai i nhéya ngôñ i boñ mam ma téé sép.’—Hôséa 4:11.

Bilôñ: U pohlak. Kiki hihéga, ibale hala a ta bé nseñ, u kiha bañ ni baôt siga, to ni bôt ba sébél we i ôt. Ni ki le, kee haa ni bôt ba nyan makidik moñ i nwas siga, hala kiki ba njôha we ni minjôha mimbe.

Mam u nôgda: Bayimam ba bi ôt nsoñgi, ba léba le, bebee le bôt iba ikété baa ba ba bi témb ba bôdôl ôt, ba bi bôk ba nôgda nduña i mahoñol, tole hiun. Ibale mam u nôgda ma nti we ngôñ i ôt, kena mahoñol moñ homa numpe, bebek u nla nyo malép, je chewing gum tole telep inyu hiôm ndék. Noode yônôs ño woñ ni mahoñol malam, bebek u nla soohe Djob le a hôla we tole u nla añ ndék mapep ma Bibel.—Tjémbi 19:14.

U nkaaba bañ

● M’a ôt ndik hinoo hiada.

Maliga: Hinoo hiada ndigi hi nla njés letee ni 50 i ngii 100 i minkañ mi boña mi mi mbat siga inyu letee ni ngeñ aa. Sôk i nsôk, i nwet a yé a boñ hala, a yé a témb a bôdôl ôt siga.

● Siga i ga hôla me i yén nwee.

Maliga: Bayimam ba bi léba le, nikôtin i nkônde ndik nduña. Jon to mut a nkal le a nok hogbe i mbus siga, i hogbe i, i nom bé, inyule nduña i ntémb i loo yak ngôñ i ôt siga ki.

● Len bé nyen me nla nwas siga.

Maliga: I nya mahoñol i, i ntômbhana. Bibel i nkal le: “Ibale u nimis makénd i kel njiiha, ngui yoñ y’a ba ititigi.” (Bingéngén 24:10) Jon u bana bañ i nya mahoñol i. To numbe mut nu a gwé ngôñ i nwas siga, a boñok mam ma mbéda, kiki ma di nsima munu kaat ini, a nla yémbél siga.

● M’a la bé nihbe i ngéda nyuu i ga bat me siga.

Maliga: Ñ, nyuu i ga bat we siga ni ngui, ndi i ngôñ i, i mba i nsôs mbeñee mbeñee i mbus ndék sonde. Ndi u tomb bañ! Ibale ngôñ siga i ntémb i lo we i mbus ngandak sôñ tole ngandak nwii, yi le i ga tagbe, libim li ngéda i mbus ndék manut ndigi—ndi u yoñ bañ siga.

● Me nkon i ño.

Maliga: Ibale u yé yoñ bee inyu makon ma ño, kiki bo kon mahoñol tole schizophrénie, bat dokta joñ le a hôla we i nwas siga. A ga ba maséé i nit we, bebek a ga héñha matibla moñ le ma kiha ni makidik moñ i nwas siga, inyule hala a ga tihba kon woñ womede ni bee u yoñ.

● Ibale me ntémb me ôt, wee me nkwo.

Maliga: Ibale i mpam le u mbaage ndi u beha ’isi hala kiki u nyéñ nwas siga, yi le hala a ma pémél ngandak bôt, jon u lehel bañ ñem. Témb telep, u kee ni bisu. Ibale u ntémb u baage, hala a nkobla bé le u nkwo. U nkwo i ngéda u ntjél ke ni bisu. Jon u waa bañ noode, noode ni noode. U nsôk u pamba!

Emble mbôgi i Romualdo, a bi ôt siga 26 nwii, nano hala a nloo 30 nwii le a bi nwas siga. “Me bi baage ngandak ngélé,” nyen a ntila hala. “Hiki ngéda me bé me oo memede, me kahal yak hoñol le, me yé ba lep. Ndi i ngéda me bi yoñ makidik ma ngui i bana maada malam ni Yéhôva Djob, me soohege nye hiki ngéda inyu bat nye mahôla, ha ni nyen me bi sôk me nwas siga tjagda.”

Ikété ño nkwel u nsôk i mbamble unu, di ga unda ki we ndék mam ipe u nla boñ inyu ba nlômbi ñôt siga nu a yé maséé.

 [Minkéñék/Titii i lipep 7]

SIBA NYENSÔNA A NOLA

Ba ngwélél siba ikété ngandak gwom. Ba yé ba lamb yo mintén mintén, ba nuñlak i bahoma bahoma. To i nlémba lelaa, “mintén mi siba nwominsôna mi nola,” bibañga bi Organisation Mondiale de la Santé bi. Siba i nla nola inyule i nla ti ngandak makon kiki bo pos (cancer) tole makon ma ñem. Bôda ba mém ba ba ñôt siga ba mboñ bon bap béba. Ikété bimbe gwom ba ngwélél siba?

Bidis: I yé hisiina hi siga, ba nhôt yo ni moo, bôt ba Asia bon ba mbéna ôt yo. Bidis i mpémés kuntak, nikôtin ni monoksid i karbon iloo ini siga di mbéna tehe.

Mbôm siga (cigare) : I yé siba ba nhôt ikété tjai di siba tjomede, tole tjai dipe di di gwé siba. Inyu boñ mbôm siga ba yé ba bôlôs tjai di siba, ki le inyu ini siga ipe, ba ngwélél nnumuk siba, hala a mboñ ni le, ibale u nha ndik mbôm siga i nyo, nikôtin yé i njôp we i nyuu, to u nkuye bé yo.

Krétek, (tole siga i clous de girofle): Ikété 10 li bikule gwé, 6 bi yé siba, 4 bi bak clous de girofle. I mpémés kuntak, nikôtin ni monoksid i karbon iloo ini siga di mbéna tehe.

Hikoda: I ôt hikoda i ta bé loñge iloo i ôt siga, inyule gwobiba bi nti minlélém mi pos ni minlélém mi makon.

Siba i i ntu bé hida: Mukété di nla sima siba ba nyambal, nson yak ni gutkha, ba mbéna ôt yo i pes Likôl i Nwelmbok i Asia. Nikôtin i njôp i matjél ni njel nyo. Siba i i ntu bé hida i yé béba, nlélém kiki mini mintén mi siba mimpe.

Dikoda di malép (bang, huka, nargil, shisha): Ni bisélél bini gwobisôna, siba i nlôô ndugi ikété malép ndi to le u ñôt yo. To siba i nôñôl imbe njel, i nla ba le i nsôs bé ngui, inyule i ngéda u ñôt yo, i njubus ikété bisaha gwoñ ngim gwom i nla sôk ti we pos.

 [Minkéñék/​Titii i lipep 8]

INYU HÔLA MUT NUMPE I NWAS SIGA

● U tinak nye makénd. Bibégés ni bibom bi num matam iloo diyana tole jomol. “Me nhoñol le u nla pamba ibale u ntémb u noode” a ntina makénd iloo “U témb u ôt ki?”

● U nwéhlak nye. To a ñunup, to a nyai, béñge bañ hala, inyule u nyi le a yé jo sañ inyu nwas siga. Kal nye bibuk bilam kiki bo: “Me nyi le hala a nlet, ndi me yé maséé ni makidik moñ.” Ndi u kalak bañ nye le: “Me bé gwés we i ngéda u bé ôt siga!”

● Bane nye bañga liwanda. Bibel i nkal le: “Bañga liwanda i ngwés ngéda yosôna, a yé linyañ li li bi gwéé inyu mangéda ma ndutu.” (Bingéngén 17:17) Ñ, nihbe nye, gwés nye “ngéda yosôna” mu biliya a mboñ inyu nwas siga—to imbe ngeñ, to ibale a ta bé kiki a mbéna ba.