1. Mulandu nshi indupwa ishakosa shacindamina mu mikalile ya buntunse?

 ULUPWA e cintu icakokwesha pe sonde, kabili lubomba ulubali lwakatama mu mikalile ya buntunse. Ukupulinkana muli fyonse ifyacitika ku numa, indupwa ishakosa shalyaafwa ukulenga amekalo ukuba ayashikatala. Ulupwa lwaba e mitantikile ishaiwamina umwa kukushisha abana abengaba abakalamba abakosoka.

2-5. (a) Londolola umutelelwe untu umwana munono omfwa mu lupwa lwa nsansa. (b) Mafya nshi yamo yamo ayashimikwa mu ndupwa shimo shimo?

² Ulupwa lwa nsansa lwaba cubo cabamo kucingililwa no mutelelwe. Tontonkanya pa lupwa lwa kwelenganya fye pa kashita kanono. Pa ca kulya cabo ica mulaalilo, abafyashi abapoosa amano ku bana balekala na bana babo no kulanshanya ifyacicitika akasuba. Abana banono balelanda mu kucincimuka ilyo baleshimikila wishibo na  nyinabo ifyacicitika ku sukulu. Inshita iipooswa mu kukokolokela capamo ilabapembesula bonse ukuipekanishisha ku bushiku na bumbi ubwa kuyasaakana na bantu ku nse ya lupwa lwabo.

³ Mu lupwa lwa nsansa, umwana aleshiba ukuti wishi na nyina bakamutensha nga alwala, nakalimo bakalapokanina ukwikala mupepi no busanshi bwakwe ubushiku bonse. Alishibe fyo kuti aya kuli nyina nelyo wishi na mafya ya mu bumi bwakwe ubuteku kabili bakamupanda amano no kumutungilila. Ee, umwana alayumfwa uwacingililwa, te mulandu na fintu icalo cashingulukako cingesulamo na mafya.

⁴ Lintu abana bakula, ilingi line balengila mu cupo no kuikwatila indupwa abene. Ipinda lya ku Kabanga litila: “Umuntu eshiba ifyo alye misha ku bafyashi bakwe lintu umwine wine aikwatilo mwana.” Pa kwisulamo no kutasha kukalamba no kutemwa, abana bakalamba besha ukulenga indupwa shabo shine ukube sha nsansa, na kabili balasakamana abafyashi babo abo nomba baleya balekota, abatemwa ukuba na beshikulu babo.

⁵ Nakalimo pali ino nshita uletontonkanya auti: ‘Kwena, nalitemwa ulupwa lwandi, lelo lwena talwaba ngo lu lwalondololwa fye nomba line. Ine no mwina mwandi tubomba inshita shapusana kabili tatumonana sana. Tulande lingi pa bwafya bwa ndalama.’ Nelyo bushe utila, ‘Abana bandi na beshikulu bekala kwi tauni limbi, kabili nshiya ku kubamona’? Ee, pa milandu iyo ilingi line ishishilako abantu apa kusalapukila, e co ubumi bwa ndupwa ishingi bushabela ubwafikapo. Nalyo line, bamo balekala ubumi bwa nsansa. Mu nshila nshi? Bushe kwalibako inkaama ku kukwata ulupwa lwa nsansa? Icasuko ni ee. Lelo ilyo tushilalanshanya cintu iyo nkaama yaba, tulingile ukwasuka icipusho cakatama.

6. Musango nshi uwa ndupwa uuli no kulandwapo muli cino citabo?

⁶ Mu fyalo fya ku Masamba, indupwa ishingi shiba fye ni wishi, nyina, na bana. Bashikulu bantu na banakulu bantu  kuti pambi baliikalila mu finshingwa-ŋanda fyabo abene ukufika apo bengapela. Ilintu ukumfwana kuti baleumfwana na balupwa ababela ukutali, takuba sana ukulababombelako imilimo. Ulu e lupwa twalalandapo sana muli cino citabo. Nangu cibe fyo, indupwa shimbi na sho shileya shilecililako ukube shaseeka mu myaka ya nomba line—ulupwa lwa mufyashi umushimbe, ulupwa lwa kusangamo, no lupwa ulo abafyashi bashikala pamo pa milandu yalekanalekana.

7. Ulupwa ulushili lwa bana ŋanda cinshi?

⁷ Icaseeka sana mu ntambi shimo caba lupwa lwa bashili bana ŋanda. Muli uyu musango wa lupwa, nga cingacitika, bashikulu bantu na banakulu-bantu nga fintu ciba lyonse balasungwa na bana babo, no kwampana kwapalamisha ne fishingamo filafika fye na ku bantu babo bonse. Ku ca kumwenako, aba mu lupwa kuti bayafwilisha, ukukusha, nangu fye ukulipilila amasomo ya bepwa babo, nelyo abantu babo bambi. Ifishinte ifili no kulandwapo muli luno lupapulo filebomba na ku ndupwa sha bashili bana ŋanda.

8, 9. Mafya nshi ayaba mu fyalo fimo ayalelango kuti ulupwa lulealuka?

⁸ Ilelo ulupwa lulealuka—ku ca bulanda talulelola ku kuwaminako iyo. Ica kumwenako cilemonwa mu India, umo umukashi pambi engekala no lupwa lwa mulume wakwe no kulabomba mu ŋanda ukulatungululwa na bena buko. Muli shino nshiku, nangu ni fyo, cili icaseeka ku bakashi ba mu India ukufwaya incito no kulafuma pa ŋanda ukuya mu kubomba. Lelo nalyo line cilemoneka kwati bacili balenekelwa ukubomba imilimo yabo mu ŋanda ukulingana ne cishilano. Mu fyalo ifingi icipusho cipushiwa cili ca kuti, Mu kulinganyako na bambi aba mu lupwa, bwingi bwa mulimo ubwaba shani umwanakashi alingile ukwenekelwa ukubomba mu ŋanda nga ca kuti wene alafuma pa ŋanda ukuya ku ncito?

⁹ Mu mabumba ya bantu aya ku Kabanga, caliba  cishilano ukukosha ifikakilo ne ndupwa abashili bana ŋanda. Nangu cibe fyo, ukusonga ukulefuma ku fyalo fya ku Masamba ukwa kufwaya amaikalile no kutitikisha kwa mafya ya mu fya bunonshi, ulupwa lwa cishilano ulwa kupendelako abashili bana ŋanda lulenenuka. Abengi, kanshi, bamona ukusakamana abakote ababa mu lupwa lwabo kwati cisendo ukucila ukucimona ngo mulimo uuli no kubombwa nelyo ishuko. Abafyashi bacikoloci bamo balasungwa bubi bubi. Mu cituntulu, ukusunga abakote bubi bubi no kubalekelesha filesangwa mu fyalo ifingi ilelo.

10, 11. Fishinka nshi ifilelanga ukuti ulupwa lulealuka mu fyalo fya mu Bulaya?

¹⁰ Ukulekana kuleya kulecililako kuba ukwaseeka. Mu Spain icipimo ca kulekana caliile pa muulu ukufika ku cupo cimo mu fyupo 8 ku kutendeka kwa ba 1990—uko kwali kwingilishiwako kukalamba ukwa kupumikisha nga twalinganya ku cipimo ca myaka fye 25 iyabangilileko ilyo kwaleba ukulekana kumo mu fyupo 100. Mu Britain, umo, ukulingana na malipoti icipimo ca kulekana cabesha pa muulu mu Bulaya (ifyupo 4 mu fyupo 10 filenekelwa ukubongoloka), muli ukwingilishiwako kukalamba mu bwingi bwa ndupwa sha bafyashi abashimbe.

¹¹ Abengi mu Germany bamoneka ukulekelesha umusango wa lupwa lwa cishilano umupwilapo. Muli ba 1990 mwali amaperesenti 35 ya finshingwa ŋanda fya bena Germany bonse ukuba mayanda ya muntu waba eka na maperesenti 31 ukuba ya bantu fye babili. Abena France na bo tabaleingila mu cupo ilingi line, e lyo abo bengilamo balecilapo kulekana kabili balelekana mu kubangilila ukucila fintu cali kale. Abantu bafulilako basoobolapo ukwikala pamo ukwabula ukuupana mwi funde. Imibele yapalako e ilemonwa na mu kusaalala kwa calo.

12. Ni shani fintu abana banono bacula pa mulandu wa kwaluka kwa lupwa lwa muno nshiku?

¹² Ni shani pa lwa bana? Mu United States na mu fyalo fimbi ifingi, abana ba mu cani baleya balefulilako, bamo bafyalwa ku bapungwe. Abakashana abapungwe abengi  balikwata abana ukufuma kuli bashibo balekanalekana. Amalipoti ukushinguluke calo yashimika ulwa bana babula umwa kwikala abalulumba mu misebo; abengi balefulumuka mu mayanda umo basungwa buluku buluku nelyo fye ukutamfiwa ku ndupwa ishishili na maka ya kutwalilila ukubasunga.

13. Mafya nshi ayayanana ayalepusula indupwa insansa?

¹³ Ee, ulupwa luli mu bwafya. Ukusansha ku cilandilwepo kale, ifilepusula indupwa ishingi insansa fili kupondoka kwa bapungwe, ukusunga abana buluku buluku, ukupumana kwa baupana, ukukunkuma ku bwalwa, ne mpika shimbi ishileto boni. Ku bana na bakalamba abengi, ulupwa talwaba nge cubo nangu panono.

14. (a) Ukulingana ne filanda bamo, finshi filenga amafya ya mu ndupwa? (b) Ni shani fintu shimafunde wa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo alondolwele icalo ca lelo, kabili ni shani fintu ukufikilishiwa kwa mashiwi yakwe kwayambukila ubumi bwa lupwa?

¹⁴ Mulandu nshi kubelele ubwafya mu ndupwa? Bamo baleti ico kubelele ubwafya mu ndupwa muli kano kasuba cili ni pa mulandu wa kuti abanakashi nabatendeka ukulaya ku sha ncito. Bambi bapeela umulandu ukubongoloka kwa ndakai ukwa mibele isuma. Ne milandu imbi iyalundwapo na yo ilalumbulwa. Mupepi ne myaka amakana yabili iyapitapo, shimafunde walumbuka nga nshi asobele ukuti kukabako ifya kutitikisha ifingi ifili no kucushe ndupwa, ilyo alembele ati: “Mu nshiku sha kulekelesha mukesaba inshita ishayafya. Pantu abantu bakaba abaitemwa, abatemwe ndalama, aba mataki, aba miiya, aba miponto, aba bucintomfwa ku bafyashi, abashitootela, abashashila, abaumalala, abatalama, aba lwambo, ababulo kuiteka, abankalwe; bakaba abashatemwa busuma, bashikamfutu, bacintalika, abatuumikwa, abatemwo kwangala ukucisho kutemwa Lesa.” (2 Timote 3:1-4) Bushe uuli onse kuti atwishiko kuti nampo aya mashiwi yalefikilishiwa ilelo? Mu calo umwaba imibele iyapale yi, bushe kuti twatwishika umulandu indupwa ishingi shibelele mu bwafya?

15-17. Muli cino citabo, ni ku bulashi nshi twakulalolesha ngo mwaba inkaama ku kukwata ulupwa lwa nsansa?

¹⁵ Ukuli konse abantu balapeela ukufunda pa fyo ulupwa lwingasange nsansa. Mu fyalo fya ku Masamba, kwabako ifitabo fishaifulila na bamagazini ifilangilila inshila sha kubomfya umwaba ukupanda amano. Ubwafya bwaba bwa kuti impanda mano sha buntunse shilapilikana, kabili ukufunda ukuli ukusuma pali lelo kuti kwamonwa ngo kushakabombe ku ntanshi.

¹⁶ Ni kwi, kanshi, twingenekela ukusanga ubutungulushi bwashintililwapo ubwa lupwa? Cisuma, bushe kuti wacetekela mwi buuku ilyapwishishiwe ukulembwa mupepi ne myaka 1,900 iyapitapo? Nelyo bushe kuti wayumfwe fyo ibuuku lya musango yu te kuti libombe nangu fye panono? Icishinka cili ca kuti, mwi buuku lya musango yo wine e mwaba inkaama ku kukwata ulupwa lwa nsansa.

¹⁷ Ilyo ibuuku ni Baibolo. Ukulingana no bushininkisho bonse, lyapuutilwemo na Lesa umwine. Muli Baibolo tusangamo amashiwi yano ayatila: “Amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kwebaula, ku kulungika, ku kufunda kwa mu bulungami.” (2 Timote 3:16) Muli luno lupapulo tuli no kukukoselesha ukulanguluka fintu Baibolo ingakwaafwa ‘ukulungike fintu’ lintu ulebomba pa kukanshika na mafya ifilolenkana ne ndupwa ilelo.

18. Mulandu nshi cabelamo ukupelulula ukupokelela Baibolo ngo bulashi mu kufunda pa cupo?

¹⁸ Nga walemenena ku kupaasha icishinka ca kuti Baibolo kuti yaafwilisha ukulenga indupwa ukuba ne nsansa, tala languluke ci: Uyo wapuutilemo Baibolo e Watendeke icupo. (Ukutendeka 2:18-25) Baibolo itila ishina lyakwe ni Yehova. (Ilumbo 83:18) Aaba ni Kabumba kabili ‘Shifwe, kuli uyo indupwa shonse shiinikwako amashina.’ (Abena Efese 3:14, 15) Yehova alimona ubumi bwa lupwa ukutula fye lintu umutundu wa muntu watendeke ukubako. Alishiba amafya ayengemako kabili alipeela ukufunda ukwa kuyapikulwilamo. Ukupulinkana muli fyonse ifyacitika,  abo mu bufumacumi babomfeshe ifishinte fya Baibolo mu bumi bwabo ubwa lupwa balisangile insansa shakulilako.

19-21. Fya kukumanya nshi ifya muno nshiku ifilelangilila amaka yantu Baibolo yakwata ku kupikulula amafya ya mu cupo?

¹⁹ Ku ca kumwenako, namayanda umo mu Indonesia aali uwaobelwa ukwangale fyangalo fya cela mushuke. Pa myake ingi alilekeleshe abana bakwe batatu kabili lyonse fye baleumana no mulume wakwe. Lyene atendeke ukusambilila Baibolo. Panono panono uyu mwanakashi asukile asumina cintu Baibolo yalesosa. Ilyo abomfeshe ukufunda kwa iko, asangwike umukashi uwawaminako. Ukubombesha kwakwe, ukwashimpilwe pa fishinte fya mu Baibolo, kwaletele insansa ku lupwa lwakwe lonse.

²⁰ Namayanda umo mu Spain atila: “Papitile fye umwaka umo ukufuma pantu twaupanine kabili twatendeke ukukwata amafya yabipisha.” Wene no mulume wakwe mu fingi balipusene, kabili tabalesoshanya sana kano fye lintu baleumana. Te mulandu no mwana mwanakashi umunono untu bakwete, bapingwilepo ukuyapaatukanina ku cilye. Ilyo tabalapaatukana, nangu ni fyo, balikoseleshiwe ukusokota muli Baibolo. Balisambilile ukufunda uko ipeela ku baume na banakashi abaupana kabili batendeke ukubomfya uko kufunda. Tapalepele sana, bali na maka ya kulalanshanya mu mutende, kabili ulupwa lwabo ulunono lwalikatene mu nsansa.

²¹ Baibolo ilaafwako na bakoloci bene. Ku ca kumwenako, languluka icakumenye abaupana babili abena Japan. Umulume alefulwa bwangu kabili limo limo aleima no bukali. Abana banakashi aba aba baupana e babalilepo ukusambilila Baibolo, nangula abafyashi babo baalebakaanya. Lyene, umulume aliilundile ku bana bakwe, lelo umukashi atwalilile fye ukukaana. Mu kupita kwa myaka, nangu cibe fyo, umukashi amwene ifyo ifishinte fya mu Baibolo fyaleambukila bwino ulupwa lwakwe. Abana bakwe abanakashi balemusakamana, no mulume wakwe na o alinakilileko. Ukwaluka kwa musango yo kwalengele uyu mwanakashi ukuisokotela muli Baibolo umwine, kabili na o wine mu  nshila imo ine, calimwambukile bwino. Uyu namayo wa cikoloci mu kubwekeshabwekeshapo aalesosa ati: “Twasangwike abaupana abene bene.”

22, 23. Ni shani fintu Baibolo yafwilisha abantu ba fikulilo fya mu nko shonse ukusanga insansa mu bumi bwabo ubwa lupwa?

²² Aba bantu umo umo baba pa kati ka bengi nga nshi abaasanga inkaama ku kukwata ulupwa lwa nsansa. Balipokelela ukufunda kwa Baibolo no kukubomfya. Ca cine ukuti, bekala mu calo cimo cine ica lukaakala, ica mibele ya bucisenene, icakanshika mu fya bunonshi umwikala bonse bambi. Mu kulundapo, tabapwililika, lelo balasanga insansa mu kwesha ukucito kufwaya kwa kwa Katendeka wa kutantika kwa lupwa. Nga fintu Baibolo isosa, Yehova Lesa e “ukusambilisho kuti ucenjele, uukwensha mu nshila iyo ufwile ukuyamo.”—Esaya 48:17.

²³ Nangu cingatila Baibolo yapwishishiwe ukulembwa mupepi ne myaka amakana yabili iyapitapo, ukufunda kwa iko mu cituntulu kwalilingana ne nshita. Ukulundapo, yalembeelwe abantu bonse. Baibolo talyaba libuuku lya bena America nelyo aba ku fyalo fya ku Masamba. Yehova “alengele kuli umo inko shonse sha bantunse,” kabili Alishiba imibumbilwe ya bantunse ukuli konse. (Imilimo 17:26) Ifishinte fya mu Baibolo filabomba ku uli onse. Nga wafibomfya, na iwe wine ukasanga inkaama ku kukwata ulupwa lwa nsansa.