Ifyo Cali pa Kuti Baibolo Itwalilile Ukubako Mpaka na ino Nshita

Ala kuti twapapa nga twaishiba ifyo cali pa kuti Baibolo itwalilile ukubako ukufika no bwa lelo Apo bapwilile ukulemba Baibolo napapita imyaka 1,900. Pa kubala bailembele pa fintu ifibola pamo nga amacinda ne mpapa sha nama, kabili bailembele mu ndimi ishinono ishabako pali ino nshita. E lyo abantu abakwatishe amaka pamo nge mfumu ne ntungulushi sha mapepo balefwaisha sana ukulofya Baibolo.

BUSHE cali shani pa kuti Baibolo itwalilile ukubako pa nshita yalepa ifi ica kuti na bantu basuka baishiba sana pali ino nshita? Natulande pa fintu fibili ifyalengele.

Baliikopolwelele pa Fintu Ifingi Sana

Abena Israele abalesunga ifimfungwa ifya kubalilapo balifisungile bwino sana kabili balifikopolwelele pa fintu ifingi. Ku ca kumwenako imfumu sha mu Israele bashebele ‘ukukopolwela mwi buuku amafunde ayasungwa na bashimapepo, abena Lebi.’—Amalango 17:18.

Abena Israele abengi balitemenwe ukubelenga Amalembo pantu baleyamona ukuti Cebo ca kwa Lesa. Kanshi balisambilishe abantu abo balepeela ukukopolola. Umo uwaishibe sana ukukopolola kabili uwaletiina Lesa ni Esra, bamulandapo ukuti “ali uwacenjela mu kukopolola amafunde ya kwa Mose, ayo Yehova Lesa wa kwa Israele abapeele.” (Esra 7:6) BaMasore abakopolwele Amalembo ya ciHebere nelyo “Icipingo ca Kale” muli ba 500 na ba 900 ninshi Yesu alibwelelamo ku muulu, bena balependa na mashiwi pa kulemba pa kutila belufyanya. Filya babikileko amano pa kukopolola Baibolo fyalengele Baibolo yatwalilila ukubako te mulandu ne fyo balefwaisha ukuilofya kabili fyalilenga yaba iya cine.

Ku ca kumwenako mu mwaka wa 168 ninshi Yesu talaisa pe sonde, Imfumu Antiochus iyalenga bune iya ku Siria yalefwaya ukulofya amalembo yonse aya ciHebere ayo yali no kusanga mu Palestine monse. Ifilembo fya baYuda fyalandile ukuti: Ifimfungwa fyonse apalembelwe Amalembo ifyo bali no kusanga balingile ukufyonaula no kufyoca.” Icitabo ca Jewish Encyclopedia cilanda ukuti: “Abashilika abo bapeele umulimo wa konaula ifimfungwa apalembelwe Amalembo ya ciHebere balecita ifi buluku-buluku. Umuntu uo basanga ne buuku lya mushilo balemwipaya. Lelo kwali amabuuku ya Amalembo ayo bashakumanishe ukonaula ayo abaYuda bakwete mu Palestine e lyo na yali mu ncende shimbi.

Ilyo abalelemba Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu nelyo “Icipingo Cipya” bapwile ukulemba amakalata ya mushilo, amasesemo e lyo ne fyacitike kale, aya amabuuku yalitendeke ukusalangana. Ku ca kumwenako Yohane alembeele ibuuku lyakwe ilya mbila nsuma mu Efese nelyo mupepi na ku Efese. Lelo abasambilila sana balanda ukuti ifyebo fimo ifyali muli ili ibuuku lya mbila nsuma ifyo alembele pa numa ya myaka 50 ninshi alilemba kale ibuuku lyakwe bailefisanga ku Egypt apali amakilomita ayengi ukufuma uko alembeele. Ici cilelangilila fye ukuti Abena Kristu abaleikala ukutali sana balikwete aya amabuuku ayalembelwe pali ilya nshita.

Ifi Icebo ca kwa Lesa casalangene mu ncende ishalekanalekana calengele citwalilile ukubako na lintu Kristu abwelelemo ku muulu. Ku ca kumwenako ilyo akasuba kalewa pa 23 February mu 303 ninshi Yesu alibwelelamo ku muulu, Kateka Umwina Roma Diocletian alandile ukuti alimwene uko abashilika balepantula ifiibi fya pa macalici no koca amabuuku ya Amalembo ya mushilo. Diocletian alemona kwati kuti apwisha Ubwina Kristu nga ca kuti aonaula Amalembo ya mushilo. Ubushiku bwakonkelepo abikileko ifunde lya kuti amabuuku ya mu Baibolo yonse ayali mu Roma balingile ukuyocela pa cintubwingi. Na lyo line kwali amabuuku ayashele kabili baliyakopolwele ica kuti yalifulile na kabili. Na kuba amabuuku ayakalamba yabili aya malembo ya ciGriki ayo balembele pa numa fye ya kuti Diocletian apwisha ukoca aya pa kubala, epo yaba ukufika na lelo. Ibuuku limo lyaba ku Rome lyena limbi lyaba umo basungila ifitabo ku London, mu England.

Nangu ca kuti tabasanga ifimfungwa fya kubalilapo ifya Baibolo, kwaliba amabuuku aya Baibolo yonse nelyo mu fiputulwa ayengi ayo balembele ku minwe ayabako ukufika na lelo, kabili yambi ya kale sana. Bushe baleyalula ubupilibulo bwali mu malembo ya kubalilapo ilyo balekopolola? Uwasambilile sana William Henry Green alandile pa malembo ya ciHebere ukuti: “Aya Amalembo baliyakopolwele bwino sana.” Ba Sir Frederic Kenyon nabo balembele pa Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu ukuti: “Inshita yapitilepo ukutula apo balembele Baibolo ya kubalilapo e lyo ne shita yapitilepo pa kuti basange ifishinka fyalelanga ukuti e ko yali, iinono sana ica kuti tatulingile no kuibikako amano, kanshi takwaba icingalenga twafilwa ukushininkisha ukuti Baibolo twakwata pali ino nshita ya cine. E lyo kuti twacetekela ifyaba muli aya mabuuku ya mu Cipingo Cipya ukuti fyalitwalilila ukuba ifya cine. Na kabili alembele ukuti: Ukwabula no kutwishika cilailanga fye apa buuta tutu ukuti ifyaba muli Baibolo fya cine, kabili takwaba icitabo icili conse ica kale mu calo icaba nga Baibolo.”

Balipilibwile Baibolo

Cimbi icalenga ukuti abantu batemwe sana Baibolo ni co e ko yaba mu ndimi ishalekanalekana. Kabili ici calenga ukufwaya kwa kwa Lesa ukwa kuti abantu aba mu nko ne ndimi bese mu kupepela Lesa “mu mupashi na mu cine” ukufikilishiwa.—Yohane 4:23, 24; Mika 4:2.

Amalembo ya ciHebere ayo babalilepo ukupilibwila mu ciGriki baleyeta ukuti Septuagint. Aya Amalembo bapilibwilile abaYuda abaleikala mu Palestine abalelanda iciGriki kabili bapwile ukupilibula mu mwanda wa mwaka uwalenga bubili ninshi Yesu talaisa pe sonde. Ilyo bapwile ukulemba Baibolo yonse ukubikako na Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu balifipilibwile mu ndimi ishalekanalekana mu myaka fye iinono. Nomba ishamfumu na bashimapepo abalingile ukwafwa abantu babo ukukwata Baibolo, e balekaanya ukuti Baibolo ipilibulwe mu ndimi sha cikaya. Ne ci calengele abantu ukutwalilila ukuba mu mfifi.

Nangu ca kuti aba macalici na babuteko tabalefwaya ukuti Baibolo ipilibulwe, abaume abali abashipa baliibikile mu kapoosa mweo ilyo batendeke ukupilibwila Baibolo mu ndimi abantu balelanda. Ku ca kumwenako mu 1530, ba William Tyndale, abasambilile pa Oxford, balipilibwile amabuuku ya kubalilapo 5 aya mu Malembo ya ciHebere. Nangu ca kuti kwali abalekaanya, ba William Tyndale e babalilepo ukupilibula Baibolo ukufuma mu ciHebere ukutwala mu ciNgeleshi, kabili e babalilepo ukulemba ishina lya kuti Yehova. Ba Casiodoro de Reina abasambilile sana ifya Baibolo balefwaya ukubepaya kuli bakatolika pantu e babalilepo ukupilibwila Baibolo mu ciSpanish. Ilyo balebombesha pa kuti bapwishe ukupilibula iyi Baibolo balyendele mu fyalo pamo nga England, Germany, France, Holland, na Switzerland. *

Pali ino nshita, Baibolo ilapilibulwa no kupulintwa mu ndimi ishingi icine cine kabili ishalekanalekana. Ifi Baibolo yatwalilila ukubako no kwishibikwa ku bantu abengi, filanga fye ukuti amashiwi umutumwa Petro alandile ya cine, aya kuti: “Icani cilabonsa, ne luba lilalukuta, lelo icebo ca kwa Yehova caikalilila pe.”—1 Petro 1:24, 25.

[Futunoti]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin

Ifimfungwa fya baMasore

Icipaapaatu apaba ilembo lya kwa Luka 12:7, “. . . Mwilatiina; mwalicindama ukucila inseba ishingi.”