Ifyebo na Fimbi
1 YEHOVA
Ishina lya kwa Lesa ni Yehova kabili lipilibula ukuti “Ailenga Ukuba.” Yehova ni Lesa wa maka yonse kabili e wabumbile ifintu fyonse. Alikwata amaka ya kucita ifintu fyonse ifyo alefwaya ukucita.
Mu ciHebere, ishina lya kwa Lesa lyalembelwe mu filembo fine (4). Mu ciNgeleshi ifi filembo bafilemba ukuti YHWH nelyo JHVH. Ishina lya kwa Lesa lyalilembwa imiku nalimo 7,000 mu Baibolo ya kubalilapo iya ciHebere. Abantu abengi mu calo fye conse balumbula ili ishina mu nshila ishapusanapusana ukulingana no lulimi balanda.
2 BAIBOLO “YAFUMA KULI LESA”
Ifyebo fyaba mu Baibolo fya kwa Lesa, lelo pa kulemba abomfeshe abantunse. Kuti caba nga filya shimakwebo engeba umubomfi wakwe ukumulembelako inkalata. Lesa apeele abalelemba Baibolo umupashi wakwe uwa mushilo pa kuti ubafwe ukulemba ifyo alefwaya. Shimo inshita, umupashi waleyafwa abalelemba Baibolo ukumona ifimonwa nelyo ukulota ifiloto kabili ifi fine e fyo balelemba.
3 AMASHIWI YA KWA LESA AYATUTUNGULULA
Amashiwi ya kwa Lesa ayatutungulula cine na masambililo ayatwafwa ukulekanya icisuma ne cibi. Ku ca kumwenako, amashiwi ayatila: “Ukwampana pamo na babi kulonaula imibele isuma” yalatwafwa ukwishiba ukuti ifibusa fyesu kuti fyatusambilisha imisango iibi nelyo imibele iisuma. (1 Abena Korinti 15:33) Kabili amashiwi ya kuti “ico umuntu alebyala, e co akalobolola” yalatwafwa ukwishiba ukuti mu fyo twapingulapo ukucita kuti mwafuma ifisuma nelyo ifibi.—Abena Galatia 6:7.
4 UBUSESEMO
Ubusesemo mashiwi ayafuma kuli Lesa. Kuti yaba bulondoloshi pa kufwaya kwa kwa Lesa, pa mibele iisuma, pa mafunde nelyo pa bupingushi. Na kabili kuti yaba mashiwi ayalelanda pa fikacitika ku ntanshi. Mu Baibolo mwaliba amasesemo ayengi ayafikilishiwa kale.
5 AMASESEMO AYALANDA PALI MESIA
Yesu e wafikilishe amasesemo ayengi aya mu Baibolo ayalanda pali Mesia. Moneni akabokoshi akaleti “ Amasesemo Ayalanda Pali Mesia.”
▸ Icipa. 2, para. 17, ftn.
6 IFYO YEHOVA AFWAYA ISONDE LIBE
Yehova abumbile isonde pantu alefwaya libe paradaise umwakwikala abantu abamutemwa. Na ino ine nshita e fyo afwaya. Kwashala fye panono, Lesa ali no kufumyapo ububifi bonse pa calo kabili akapeela abantu bakwe ubumi bwa muyayaya.
▸ Icipa. 3, para. 1
7 SATANA KASEEBANYA
Satana e malaika uwabalilepo ukupondokela Lesa. Etwa ukuti Satana, e kutila “Uukanya,” pantu alalwisha Yehova. Na kabili etwa ukuti Kaseebanya, e kutila “uwa Lwambo,” pantu alabepesha Lesa kabili alalufya na abantu.
8 BAMALAIKA
Yehova abalilepo ukubumba bamalaika ilyo talabumba isonde. Ababumbile ukuti baleikala ku muulu. Bamalaika bengi nga nshi ukucila pali 100,000,000. (Daniele 7:10) Bamalaika balikwata amashina ne mibele iyalekanalekana, kabili bamalaika aba cishinka baliicefya e lyo tabafwaya ukuti abantu balebapepa. Na kabili baliba mu mabumba ayalekanalekana e lyo balabomba imilimo iyapusanapusana. Babomba imilimo pamo nga ukubombela ku cipuna ca kwa Yehova, ukweba abantu amashiwi ayafuma kuli Lesa, ukucingilila no kutungulula ababomfi ba kwa Lesa pe sonde, ukucita ifyo Yehova apingula no kulatungilila umulimo wa kubila imbila nsuma. (Amalumbo 34:7; Ukusokolola 14:6; 22:8, 9) Ku ntanshi, bakabombela pamo na Yesu ukulwa inkondo ya Armagedone.—Ukusokolola 16:14, 16; 19:14, 15.
9 ULUBEMBU
Ulubembu cipilibula ukutena, e kutila ukumfwa, ukutontonkanya, nelyo ukucita ifintu ifyo Yehova ashifwa. Apo ulubembu lulalenga bucibusa bwesu na Lesa bwaonaika, Lesa alitupela amafunde na mashiwi ya mu Baibolo ayatutungulula pa kuti twilalufyanya ku mufulo fye. Pa kutendeka Yehova abumbile ifintu fyonse ifyapwililika, lelo ilyo Adamu na Efa basalilepo ukumupondokela, balitenene kabili tabatwalilile ukuba abapwililika. Balikotele kabili no kufwa balifwile. Kanshi apo twalipyana ukukanapwililika, na ifwe bene tulakota no kufwa tulafwa.
10 ARMAGEDONE
Armagedone ni nkondo iya kwa Lesa iyakonaula icalo ca kwa Satana no kufumyapo ububifi bonse.
11 UBUFUMU BWA KWA LESA
Ubufumu bwa kwa Lesa buteko ubwa ku muulu ubo Yehova abikako. Yesu Kristu e uleteka muli ubu Bufumu. Ku ntanshi, Ubufumu bwa kwa Yehova bukafumyapo ububifi bonse. Lyena, ubu Ubufumu e bukalateka isonde.
12 YESU KRISTU
Lesa abalilepo ukubumba Yesu ilyo talabumba icintu nangu cimo. Yehova atumine Yesu ukwisa pe sonde no kufwila abantu bonse. Ilyo Yesu bamwipeye, Yehova alimubuushishe. Pali ino nshita, Yesu aleteka ku muulu mu Bufumu bwa kwa Lesa.
13 UBUSESEMO UBULANDA PA MILUNGU AMAKUMI CINELUBALI (70)
Baibolo yalisobele ilyo Mesia ali no kwisa. Ali no kwisa pa mpela ya ciputulwa ca nshita iciitwa ukuti imilungu 69 icatendeke mu 455 B.C.E. kabili capwile mu mwaka wa 29 C.E.
Bushe twaishiba shani ukuti ici iciputulwa catendeke mu 455 B.C.E. no kupwa mu 29 C.E.? Imilungu 69 yatendeke mu mwaka wa 455 B.C.E., ilyo Nehemia afikile mu Yerusalemu no kutendeka ukukuula uyu umusumba cipya cipya. (Daniele 9:25; Nehemia 2:1, 5-8) Ilingi line, nga twaumfwa ishiwi lya kuti “umulungu”, tutontonkanya pa nshiku cinelubali, lelo muli ubu busesemo mwena, ishiwi lya kuti “Umulungu” lilosha ku myaka cinelubali nga filya fine amashiwi ya busesemo yalanda ukuti “ubushiku bumo ku mwaka umo.” (Impendwa 14:34; Esekiele 4:6) Ici cilolele mu kuti umulungu umo upilibula imyaka cinelubali, kanshi imilungu 69 ipilibula imyaka 483 (69 x 7). Nga twapenda imyaka 483 ukufuma mu mwaka wa 455 B.C.E. twalafika mu mwaka wa 29 C.E. Muli uyu wine mwaka e mo Yesu abatishiwe no kuba Mesia!—Luka 3:1, 2, 21, 22.
Ubu busesemo bwalilanda na pa mulungu na umbi, e kutila imyaka na imbi cinelubali. Muli uyu mulungu, Mesia aali no kwipaiwa mu 33 C.E., kabili ukutampa mu 36 C.E., abantu bali no kutendeka ukubila imbila nsuma iya Bufumu bwa kwa Lesa ku bantu aba mu nko shonse, te ku baYuda fye beka.—14 ICISAMBILISHO CA BUFI ICA KUTI MULI LESA UMO MWABA ABENE BATATU
Baibolo isambilisha ukuti Yehova Lesa e Kabumba kabili abalilepo ukubumba Yesu ilyo talabumba icintu nangu cimo. (Abena Kolose 1:15, 16) Yesu te Lesa wa Maka Yonse. Tabalile ailinganya kuli Lesa. Na kuba atile: “Tata mukalamba pali ine.” (Yohane 14:28; 1 Abena Korinti 15:28) Tapaba muli Baibolo apo balemba ukuti “Muli Lesa umo Mwaba Abene Batatu.” Na lyo line, aba mu mipepele imbi bena basambilisha ukuti muli Lesa umo mwaba Tata, Umwana e lyo no mupashi wa mushilo. Ici cisambilisho ca bufi.
Umupashi wa mushilo maka ayashimoneka ayo Yehova abomfya ku kucita ukufwaya kwakwe. Te muntu iyo. Ku ca kumwenako, Abena Kristu ba kubalilapo “baiswilemo umupashi wa mushilo,” kabili Yehova atile: “Nkapongolwela umupashi wandi pa bantunse bonse.”—Imilimo 2:1-4, 17.
15 UMUSALABA
Mulandu nshi Abena Kristu ba cine bashibomfesha umusalaba ilyo balepepa Lesa?
-
Aba mu mipepele ya bufi balibomfya umusalaba pa myaka iingi. Akale abaleubomfya ni balya abalepepa ifibumbwa e lyo na bashalepepa Lesa wa cine abasuminishe ubulalelale mu kupepa kwabo. Mu myaka 300 iyakonkelepo ukutula apo Yesu afwilile, Abena Kristu tabalepepela Lesa ku musalaba. Lyena pa numa, Imfumu ya bena Roma iyo baleita abati Constantine yalipangile umusalaba ukuti ube icishibilo ca Bena Kristu. Ico batendekele ukubomfya umusalaba ni co balefwaya ukuti Abena Kristu beshibikwe sana. Lelo Yesu Kristu tabamwipaile pa musalaba. Icitabo ca New Catholic Encyclopedia citila: “Abantu abaliko ilyo kushilaba Abena Kristu balebomfya umusalaba kabili abashali Abena Kristu nabo bene baleubomfya.”
-
Yesu tabamwipaile pa musalaba. Ishiwi lya ciGriki ilyapilibulwa ukuti “umusalaba” lipilibula “icimuti icaololoka” nelyo “umulando.” Baibolo iyo beta ukuti The Companion Bible ilondolola ukuti: “Takwaba amashiwi mu ciGriki [Icipingo Cipya] ayalanga ukuti icimuti ico bapopeelepo Yesu cintu bapindikepo icibiye.” Yesu bamwipaile pa cimuti icaololoka.
-
Yehova tafwaya ukuti tulemupepela ku fimpashanya nelyo ku filubi.—Ukufuma 20:4, 5; 1 Abena Korinti 10:14.
16 ICIBUKISHO
Yesu alyebele abasambi bakwe ukuti balingile ukulaibukisha imfwa yakwe. Balebukisha imfwa yakwe cila mwaka pa Nisani 14, kabili ubu e bushiku ubo abena Israele balesefya Icakucilila. Pa kwibukisha imfwa ya kwa Yesu balapishamo muli bonse abasangilweko ku Cibukisho umukate e lyo no mwangashi, ifimininako umubili wa kwa Yesu no umulopa wakwe. Abakateka na Yesu ku muulu balalyako umukate kabili balanwako umwangashi. Lelo abakwata isubilo lya kwikala umuyayaya pe sonde bena basangwako fye kabili tabalyako umukate nelyo ukunwako umwangashi.
17 UMWEO
Baibolo bailembele mu ciHebere na mu ciGriki. Ilyo abalembele Baibolo balelemba pa mweo, balebomfya ishiwi lya ne’phesh ilya ciHebere ne shiwi lya psy·khe’ ilya ciGriki. Nga twamona ifyo aya amashiwi yapilibulwa mu Baibolo, kuti twatila balayabomfya ilyo balelanda pa (1) umuntu, (2) inama e lyo na (3) ubumi bwa muntu nelyo ubwa nama. Moneni ifya kumwenako:
-
Umuntu. “Mu nshiku sha kwa Noa . . . abantu [Mu ciGriki: psy·khe’] abanono fye abaali cinekonsekonse (8) bapusukiile ku menshi.” (1 Petro 3:20) Pali ili lembo, ishiwi “psy·khe’” nelyo umweo lipilibula “abantu” e kutila Noa, umwina mwakwe, abana bakwe batatu e lyo na bena mwabo.
-
Inama. “Kabili Lesa atile: ‘Mu menshi namube ifya mweo ifingi, ne fyuni nafipupuke pe sonde mu lwelele.’ E lyo Lesa atile: ‘Pe sonde napabe ifya mweo mu misango ya fiko, ifitekwa, e lyo ne fikulika ne nama sha mu mpanga pano isonde mu misango ya shiko.’ Kabili e fyo cali.”—Ukutendeka 1:20, 24.
-
Ubumi bwa muntu nelyo ubwa nama. Yehova aebele Mose ukuti: “Bonse abalefwaya umweo obe balifwa.” (Ukufuma 4:19) Ilyo Yesu ali pano isonde, atile: “Nine kacema musuma; kacema umusuma atuulila impaanga umweo wakwe.”—Yohane 10:11.
Na kabili, ilyo umuntu acita ifintu no “mweo wakwe onse” ninshi aipeelesha ukucita ico cintu na maka yakwe yonse. (Mateo 22:37; Amalango 6:5) Ishiwi lya kuti “umweo” kuti twalibomfya na lintu tulelondolola ifyo icibumbwa ca mweo cifwaisha. Kanshi kuti twatila icitumbi nelyo umubili wa nama iyafwa, mweo uwafwa.—Impendwa 6:6; Amapinda 23:2; Esaya 56:11; Hagai 2:13.
▸ Icipa. 6, para. 5; Icipa. 15, para. 17
18 UMUPASHI
Amashiwi ya ciHebere ne ciGriki ayapilibulwa “umupashi” muli Baibolo ya Amalebo Ya Calo Cipya kuti yapilibula ifintu ifyalekanalekana. Na lyo line, lyonse ilyo ili shiwi lyabomfiwa lipilibula icintu icishimoneka pamo nga, umwela nelyo umupu wa muntu nelyo uwa nama. Ili ishiwi na kabili kuti lyapilibula ifibumbwa fya mupashi nelyo umupashi wa mushilo uwaba maka ya kwa Lesa. Baibolo isambilisha ukuti takwaba icitwalilila ukuba no mweo umuntu nga afwa.—Ukufuma 35:21; Amalumbo 104:29; Mateo 12:43; Luka 11:13.
GEHENA
Gehena ni ncende imo iyabatama iyaba mupepi no musumba wa Yerusalemu uko baleocela ifisoso. Takwaba ifilangilila ukuti kuli iyi ncende eko baleocela abantu nelyo inama lintu Yesu ali pano calo. Kanshi Gehena te cifulo icishimoneka uko abantu abafwa baya mu kulungulushiwa no kupya umuyayaya. Ilyo Yesu alandile pa bantu abakapooswa mu Gehena, alelanda pa bantu abakonaulwa umupwilapo.—Mateo 5:22; 10:28.
20 IPEPO LYA WE SHIFWE
E pepo ilyo Yesu apepele lintu alesambilisha abasambi bakwe ifya kupepa. Ili pepo balita ukuti We Shifwe nelyo ipepo lya cilangililo. Ku ca kumwenako, Yesu atusambilishe ukulapepa ukuti:
-
“Ishina lyenu libe ilya mushilo”
Tupepa ukuti Yehova alenge ishina lyakwe libe ilya mushilo, pa kuti bamalaika bonse mu muulu na abantu bonse pe sonde bakacindike ishina lya kwa Lesa.
-
“Ubufumu bwenu bwise”
Tupepa ukuti ubuteko bwa kwa Lesa bonaule icalo ca kwa Satana icabipa, no kuti buteke isonde, no kulilenga ukuti libe paradaise.
-
“Ukufwaya kwenu kucitwe pano isonde”
Tupepa ukuti Lesa acite ukufwaya kwakwe pano isonde, pa kuti pe sonde pabe abantu abacumfwila, abapwililika abakekala umuyayaya mu Paradaise, nga fintu Yehova alefwaya ukuti cibe ilyo abumbile abantu.
21 ICILUBULA
Yehova apekenye icilubula pa kuti alubule abantu ku filubo fyabo na ku mfwa. Icilubula e calefwaikwa pa kuti abantu bengakwata ubumi ubwapwililika ubo Adamu alufishe e
lyo no kuba ifibusa fya kwa Yehova. Yehova atumine Yesu pano calo pa kuti afwile abantunse abashapwililika. Apo Yesu alitufwilile, fwe bantu bonse twalikwata ishuko lya kwikala umuyayaya no kuba no bumi ubwapwililika.22 CINSHI UMWAKA WA 1914 WACINDAMINA?
Ubusesemo bwa muli Daniele icipandwa 4, butusambilisha ukuti Lesa ali no kubikako Ubufumu bwakwe mu 1914.
Ubusesemo: Yehova alengele Imfumu Nebukadnesari ukulota iciloto icasobele ifya ku ntanshi icalelanda pa cimuti icikalamba ico batemene. Muli ici ciloto, icimuti cakakilwe ne cela no mukuba pa myaka “inshita cinelubali” pa kuti cilakula. Imyaka cinelubali nga yapwa ici cimuti cali no kukula na kabili.—Daniele 4:1, 10-16.
Ifyo ubu busesemo bupilibula: Icimuti cimininako ubutungulushi bwa kwa Lesa. Pa myaka iingi Yehova alesonta imfumu isha kuteka abena Israele mu Yerusalemu. (1 Imilandu 29:23) Lelo ishi imfumu shalilekele ukuba ne cishinka kuli Yehova, e ico tashatwalilile ukulateka. Mu mwaka wa 607 B.C.E., umusumba wa Yerusalemu walyonawilwe kabili muli uyu wine mwaka e lyo “inshita cinelubali” shatendeke. (2 Ishamfumu 25:1, 8-10; Esekiele 21:25-27) Ilyo Yesu alandile ukuti: “Abena fyalo bakanyantaula Yerusalemu, ikasuke aikumana inshita ya bena fyalo,” alelanda pa “nshita cinelubali.” (Luka 21:24) Kanshi “inshita cinelubali” tayapwile ilyo Yesu ali pano calo. Yehova alilaile ukuti ali no kusonta Imfumu pa kupwa kwa “inshita cinelubali.” Yesu Imfumu iipya, akalenga abantu ba kwa Lesa pe sonde lyonse bakapaalwe umuyayaya.—Luka 1:30-33.
Ubutali bwa “nshita cinelubali”: “Inshita cinelubali” shatendeke mu mwaka wa 607 B.C.E., kabili shapwile mu mwaka wa 1914, e kutila shasendele imyaka 2,520. Muli uyu mwaka wa 1914 e lyo Yehova alengele Yesu uwali Mesia, ukuba Imfumu ya Bufumu bwa kwa Lesa ku muulu.
Ukusokolola 12:6, 14) Apo inshita shitatu na hafu ni nshiku 1,260 ninshi “inshita cinelubali” shena ni nshiku 2,520. Kanshi inshiku 2,520 myaka 2,520, pantu amashiwi ya busesemo yatila “ubushiku bumo ku mwaka umo.”—Impendwa 14:34; Esekiele 4:6.
Twaishiba shani ukuti inshita cinelubali shapwile imyaka 2,520? Baibolo itiila inshita shitatu na hafu cimo cine no kutila inshiku 1,260. (23 MIKAELE MALAIKA MUKALAMBA
Amashiwi ya kuti “malaika mukalamba” yapilibula ukuti “e mukalamba pali bamalaika bonse.” Baibolo yalanda fye pali malaika mukalamba umo, ishina lyakwe ni Mikaele.—Daniele 12:1; Yuda 9.
Mikaele e Mushika we bumba lya bamalaika bacishinka aba kwa Lesa. Pa Ukusokolola 12:7 patila: “Mikaele na bamalaika bakwe balwile ne cing’wena . . . na bamalaika ba ciko.” Mikaele e shina na limbi ilya kwa Yesu, pantu ibuuku lya Ukusokolola litila Mushika wa bamalaika ba kwa Lesa ni Yesu.—Ukusokolola 19:14-16.
24 INSHIKU SHA KULEKELESHA
Inshiku sha kulekelesha shipilibula inshita ilyo kukaba ifintu ifingi ifikalacitika pe sonde ilyo fye Ubufumu bwa kwa Lesa bushilaonaula icalo ca kwa Satana. Baibolo pa kulanda pa busesemo bwa nshiku sha kulekelesha, ibomfya amashiwi pamo nga “icalo cili ku mpela” nelyo ilyo “Umwana wa muntu akabapo.” (Mateo 24:3, 27, 37) “Inshiku sha kulekelesha” shatendeke ilyo Ubufumu bwa kwa Lesa bwatendeke ukuteka mu muulu mu mwaka wa 1914 kabili shikapwa ilyo icalo ca kwa Satana cikonaulwa pa Armagedone.—2 Timote 3:1; 2 Petro 3:3.
25 UKUBUUSHIWA
Lesa nga alenga umuntu uwafwile aba umumi na kabili ninshi amubuusha. Baibolo yalilanda pa bantu 9 ababuushiwe. Eliya, Elisha, Yesu, Petro, na Paulo bonse balibuushishe abafwa. Amaka ya kwa Lesa e yalengele ukuti bacite ifi fipesha mano. Yehova alitulaya ukuti akabuusha abantu ‘abalungama na bashalungama’ abakekala pano isonde. (Imilimo 24:15) Na kabili Baibolo yalilanda na pa bantu abakabuubushiwa no kuyaikala ku muulu. Ababuushiwa no kuya ku muulu bantu abo Lesa asala, nelyo abasubwa no mupashi wakwe, kabili ebaya mu kwikala na Yesu ku muulu.—Yohane 5:28, 29; 11:25; Abena Filipi 3:11; Ukusokolola 20:5, 6.
26 UKUPUPA IFIBANDA (UKUPUPA IMIPASHI)
Ukupupa ifibanda nelyo ukupupa imipashi ni nshila imo iyo abantu balandilamo ne mipashi ibifi, kuti balandila mu muntu umbi pamo nga ing’anga, nelyo umuntu uulanda ne mipashi. Abantu abapupa imipashi basumina mu cisambilisho ca bufi ica kuti umuntu nga afwa umupashi wena taufwa kabili ulaba icibanda ica maka sana. Ifibanda filabeleleka abantu pa kuti baleke ukulaumfwila Lesa. Ukubuka, ukubukila ku ntanda, ukucita ifinjelengwe, no kulowa na fyo kupupa ifibanda. Ukupupa ifibanda kulaba mu fitabo, mu mamagazini, mu mafilimu, pa fipampa, e lyo na mu nyimbo ica kuti abantu bamona kwati ifibanda ne lyo ifinjelengwe tafyabipa. Intambi ishingi isha pa fililo pamo nga, ukwibukisha abafwa cila mwaka, intambi isho bapishamo mukamfwilwa, ukulalika icitubi mu ng’anda na ukupeela abafwa ifya bupe, na fyo fine kupupa ifibanda. Ilingi line, abantu nga balefwaya ukubomfya amaka ya fibanda balanwa imiti.—Abena Galatia 5:20; Ukusokolola 21:8.
27 BUMULOPWE BWA KWA YEHOVA
Yehova ni Lesa wa Maka Yonse, kabili e wabumbile umuulu ne nsonde. (Ukusokolola 15:3) Kanshi e mwine wa fintu fyonse kabili e mulopwe uwakwata amaka pa fyo abumba. (Amalumbo 24:1; Esaya 40:21-23; Ukusokolola 4:11) Alipangila fyonse ifyo abumba amafunde aya kufitungulula. Yehova alikwata na maka ya kusonta bambi ukulateka. E ico nga twatemwa Yehova no kulamumfwila ninshi tuletungilila bumulopwe bwakwe.—1 Imilandu 29:11.
28 UKUPONYA IFUMO
Ukuponya ifumo kwipaya umwana uuli mu mala ku mufulo. Te kuti tutile umuntu naponya ifumo nga ca kuti ifumo lyaonaika pa mulandu wa kuti aciba mu busanso, acilwala nelyo pali fimo ifyacitika mu mubili wa mwanakashi. Lintu fye umwanakashi aimita, umwana uuli mu mala taba ciludwa ca mubili wa kwa nyina, lelo aba fye muntu pa lwakwe.
29 UKUBIKWAMO UMULOPA
Umuntu nga bamubikamo umulopa ninshi abikwamo ifintu fine ifikalamba ifyapanga umulopa nelyo cimo pali ifi fine ifyo bafumishe ku muntu umbi nelyo ku mulopa uo basungila mu fipatala. Ifintu fine ifikalamba ifyapanga umulopa ni, plasma ifyaba nga menshi, insandesande sha kashika ne shabuta e lyo ne nsandesande ishilenga ukuti umulopa utikame.
30 UKUSALAPULA
Muli Baibolo ishiwi lya kuti “ukusalapula” talipilibula ukukanda. Nga batusalapula, ninshi batweba ifya kukonka, batusambilisha kabili batulungika. Pa kusalapula abantu Yehova tabacusha nelyo ukuba no bunkalwe. (Amapinda 4:1, 2) Abafyashi balingile ukusambililako ku fyo Yehova asalapula abantu. Inshila Yehova asalapwilamo abantu isuma sana kabili ilabalenga batemwa ukusalapulwa. (Amapinda 12:1) Yehova alitemwa abantu bakwe kabili alabasambilisha. Alabeba ifya kukonka ifingabalenga basalapo bwino ifya kucita kabili ifingabafwa ukulatontonkanya bwino pa fintu no kucita ifingamusekesha. Ilyo abafyashi balesalapula abana babo balingile ukubafwa ukwishiba ico balingile ukubela ne cumfwila. Kabili balingile ukubafwa ukutemwa Yehova, Icebo cakwe Baibolo, no kubafwa ukwishiba amashiwi ya kwa Lesa ayatutungulula.
31 IFIBANDA
Ifibanda mipashi iibifi iishimoneka iyakwata amaka sana kabili tafimoneka. Ifibanda ni bamalaika abacita ifyabipa. Aba bamalaika batendeke ukucita ifyabipa ilyo bakene ukumfwila Lesa no kuba abalwani bakwe. (Ukutendeka 6:2; Yuda 6) Bapondokele Yehova no kuba ku lubali lwa kwa Satana.—Amalango 32:17; Luka 8:30; Imilimo 16:16; Yakobo 2:19.