1, 2. (a) Ni ncito nshi Ruti alebomba? (b) Fisuma nshi ifyali mu Mafunde ya kwa Lesa na mu bantu bakwe ifyo Ruti aileishiba?

RUTI afukeme lwa mupepi no mwanshi wa barle iyo atoleleshe akasuba. Pali iyi nshita ninshi kwaya kulefita, kabili na babomfi abengi ninshi nabatendeka ukubwelelamo ku musumba wabo uunono uwa Betelehemu uwali pa lupili. Ruti afwile alinakile sana pantu abombele akasuba konse ukwabula ukutuusha. Na lyo line alitwalilile fye ukupuma barle. Nangu ca kuti umulimo abombele walikosele, ifintu fyalyendele bwino sana ukucila ne fyo ale-enekela.

² Bushe cilepilibula ukuti ifintu nomba fyalitendeke ukuwama kuli uyu mukamfwilwa wacaice? Nga fintu twamwene mu cipandwa cafumineko, Ruti alisalilepo ukuya na nafyala Naomi kabili alaile no kuti akatwalilila ukwikala nankwe no kulapepa Yehova, Lesa wa kwa Naomi. Ilyo aba banakashi babili abali no bulanda bafikile ku Betelehemu ukufuma ku Moabu, Ruti umwina Moabu aileishiba ukuti mu Mafunde ya kwa Yehova mwali ne funde lya kwafwilisha abena Israele abapiina e lyo na bashali bena Israele. Na kabili asangile no kuti abantu ba kwa Yehova bamo balitemenwe sana Amafunde, kabili bali ne cikuuku nga nshi ica kuti alikoseleshiwe.

3, 4. (a) Bushe Boasi akoseleshe shani Ruti? (b) Bushe ica kumwenako ca kwa Ruti, kuti catukoselesha shani muno nshiku umo imikalile yafishe?

³ Umo pali aba ni Boasi, umwaume uwali ne fyuma kabili umwine we bala umo Ruti aletolelesha barle. Pali ubu bushiku, Boasi alisungile bwino Ruti kwati fye mwana wakwe. Ruti alesekela fye mu mutima nga aibukisha amashiwi ya kwa Boasi aya kumutasha pa fyo alesunga nafyala umukote Naomi e lyo na pa kuuba mu mapindo ya kwa Lesa wa cine, Yehova.—Belengeni Ruti 2:11-14.

⁴ Na lyo line Ruti afwile alesakamikwa pa fyo ali no kwikala ku ntanshi. Apo ali mu calo ca bene kabili mukamfwilwa uwabula no mwana, bushe ali no kulaikala shani no kusunga nafyala Naomi?  Bushe ali no kulatolelesha fye umo shacela? Kabili nani ali no kulamusunga nga akota? Te kuti tupape nga ca kuti Ruti alesakamikwa sana. Na muno nshiku mwine umo imikalile yafishe, abengi balacula na masakamika ya musango yu. Twalasambililako ifingi ku fyo icitetekelo ca kwa Ruti camwafwile ukushipikisha amafya.

5, 6. (a) Bushe Ruti abombele shani pa bushiku bwa kubalilapo mwi bala lya kwa Boasi? (b) Bushe Naomi acitile shani ilyo amwene Ruti?

⁵ Ruti apumine no kulonganika itepe limo ilya barle, nalimo ilingalingana na malita 22 kabili ilyafinine nalimo amakilogramu 14! Lyena nalimo abikile umwina wa barle mu nsalu, e lyo atwika pa mutwe, atendeka no kuya ku mushi ninshi no kufiita paleya palefiita.—Ruti 2:17.

⁶ Naomi alitemenwe pa kumona nafyala aleisa kabili afwile alipapile sana pa kumumona nasenda icipe icafina ica barle. Ruti alisendeleko ne fya kulya ifyashelepo ifyo Boasi apeele ababomfi bakwe, kabili bonse babili, Naomi na Ruti baliliile ifi ifya kulya. Naomi aipwishe Ruti ati: “Bushe ni kwi utoleleshe lelo, kabili ni kwi ubombeele? Abe uwapaalwa uwacikumona.” (Ruti 2:19) Naomi alimwene ukuti pa kutila Ruti akwate barle yafula ifi, kufwile kwali umuntu umo uwa cikuuku nga nshi uwapeele uyu mukamfwilwa wacaice.

7, 8. (a) Nani uo Naomi aishibe ukuti e walengele ukuti Boasi abe ne cikuuku, kabili mulandu nshi? (b) Finshi fimbi ifyo Ruti acitile ifyalangile ukuti aali no kutemwa kwa cishinka kuli nafyala?

⁷ Awe e fyo Ruti na Naomi batendeke ukwambaula, kabili Ruti aebele Naomi pa fyo Boasi aali ne cikuuku. E lyo Naomi aebele nafyala ati: “Abe uwapaalwa kuli Yehova uushaleka ukuba ne cikuuku ku ba mweo na bafwa.” (Ruti 2: 20) Alishibe ukuti ni Yehova e walengele Boasi ukuba ne cikuuku, pantu e ulenga ababomfi bakwe ukuba bakapekape kabili alilaya no kuti akalambula abantu bakwe ababa ne cikuuku. *—Belengeni Amapinda 19:17.

⁸ Naomi alikoseleshe Ruti ukusumina ilyo Boasi amwebele ukuti aletolelesha mwi bala lyakwe no kuti aleba lwa mupepi na bakashana aba mu ng’anda yakwe pa kutila abaleseepa belamucusha. Ruti alikonkele ifyo bamwebele kabili alitwalilile ‘ukwikala na nafyala.’ (Ruti 2:22, 23) Aya mashiwi yalangilila ukuti Ruti, aali no kutemwa kwa cishinka kabili iyi e mibele iyapulilemo sana pa  mibele imbi iyo akwete. Ifyo Ruti aali kuti fyalenga na ifwe twatontonkanyapo nampo nga tulacindika aba mu lupwa lwesu, ukubatungilila e lyo no kubafwa mu fintu ifyo balekabila nelyo iyo. Yehova alamona ifyo tulanga ukutemwa kwa cishinka ku bantu bambi.

9. Finshi twingasambilila pa lupwa kuli Ruti na Naomi?

⁹ Mu fyalo fimo pa kuti batile lulya lupwa, kano nga muli umulume, umukashi, umwana umwaume no mwana umwanakashi, kabili mufwile ukuba bashikulu wabo na banakulu e lyo na bantu bambi. Nomba bushe Naomi na Ruti lwali lupwa? Ifyo cali kuli Ruti na Naomi filanga ukuti ababomfi ba kwa Yehova kuti baba aba nsansa, aba cikuuku kabili kuti batemwana nangu bengaba abanono mu lupwa. Bushe mwalitemwa ulupwa lwenu, nangu nga muli banono nelyo abengi? Yesu aebele abasambi bakwe ukuti nangu fye ni balya abashakwata ulupwa kuti basanga balupwa mu cilonganino ca Bena Kristu.—Marko 10:29, 30.

10. Bushe Naomi alefwaya ukwafwa shani Ruti?

¹⁰ Ruti alitwalilile ukutolelesha mwi bala lya kwa Boasi ukufuma fye lintu batendeke ukuseepa barle muli ba April ukushinta fye na lintu baleseepa ingano muli ba June. Mu kuya kwa nshiku, Naomi afwile aletontonkanyapo pa fyo ali no kucitila nafyala uo atemenwe sana. Ilyo Naomi ali ku Moabu alemona kwati te kuti asangile Ruti umwaume wa kumuupa. (Ruti 1:11-13) Lelo Naomi atendeke ukumwena ifintu mu nshila imbi. Aebele Ruti ati: “We mwana wandi, bushe te kuti nkufwaile ukwa kutuusha, pa kuti cikuwamine?” (Ruti 3:1) Kale lwali lutambi abafyashi ukufwaila abana babo aba kuupana nabo kabili Ruti ali fye kwati mwana wa kwa Naomi. Naomi alefwaila Ruti “ukwa kutuusha.” Amashiwi ya kuti “ukwa kutuusha” yalelosha ku fyo Ruti ali no kucingililwa nga ca kutila akwata ing’anda no mulume. Finshi Naomi ali no kucita?

11, 12. (a) Ilyo Naomi alandile pali Boasi ukuti ni “kalubula,” Lifunde nshi ilya kwa Lesa ilyabamo ukutemwa ilyo alelandapo? (b) Bushe Ruti ayankwileko shani ku fyo banafyala bamupandileko amano?

¹¹ Ilyo Ruti alandile pali Boasi umuku wa kubalilapo fye, Naomi atile: “Uyo muntu ni lupwa wesu. Na o ni kalubula wesu.” (Ruti 2:20) Cinshi apilibwile pa kulanda aya mashiwi? Mu Mafunde ayo Lesa apeele abena Israele mwali ne funde ilyalandile ukuti abena Israele balingile ukusunga indupwa ishalecula pa mulandu wa bupiina  nelyo ukufwilwa. Umwanakashi nga afwilwa umulume kabili takwete no mwana, calemukalipa sana pantu ishina lya mulume wakwe ne lya bana abo alingile ukukwata lyali no kuloba. Lelo Ifunde lya kwa Lesa lyalisuminishe ukuti munyina wa mulume wa kwa mukamfwilwa aali no kuupa mukamfwilwa pa kutila akafyalemo umwana uwali no kupyana ishina lya mulume wakwe uwafwile, kabili uyu e wali no kulasunga ifyuma fyonse ifya lupwa. *—Amala. 25:5-7.

¹² Naomi alilondolwele ifyo cali no kuba. Kuti mwaelenganya ifyo mukamfwilwa wacaice alemoneka pa menso lintu nafyala alemulondolwela ili lyashi. Ruti afwile taishibe sana Amafunde ya bena Israele; kabili ukwabula no kutwishika, intambi shabo nasho shine tashishibe. Na lyo line alicetekele sana Naomi kabili alekutikisha fyonse ifyo balemweba. Ifyo Naomi aebele Ruti nalimo fyamulengele ukumfwa ububi ne nsoni. Lelo, alisumine ukucita ifyo nafyala amwebele. Ruti ali-icefeshe kabili atile: “Nalacita fyonse ifyo mwanjeba.”—Ruti 3:5.

13. Finshi twingasambililako kuli Ruti pa kukonka ukupanda amano ukwa bakalamba? (Moneni na Yobo 12:12.)

¹³ Limo limo cilafya abaice ukumfwila ifyo abakalamba, abaishiba ifingi balebafunda. Ilingi line cimoneka kwati abakalamba tabeshiba amafya abaice bakwata. Ku fyo Ruti ali uwaicefya tulasambililako ukuti mulafuma ifisuma mu kumfwa ukupanda amano  ukwa bakalamba abatutemwa, abafwaya no kuti ifintu filetwendela bwino. (Belengeni Amalumbo 71:17, 18.) Lelo, bushe finshi Naomi aebele Ruti kabili bushe ca cine ukuti Ruti alipaalilwe pa kumfwa ifyo bamwebele?

14. Bushe apa kupumina barle nangu ingano, paleba shani?

¹⁴ Bulya bwine bushiku mu nshita ya cungulo, Ruti aile ku mubansa uko abalimi abengi balepumina no kwelela barle, e kutila, pa ncende apo bakubatiile iloba kabili apakosa sana. Ilingi line incende balepuminapo barle yaleba mu mbali nelyo pa muulu wa lupili pantu e po umwela walepuupa sana mu nshita ya cungulo. Pa kufumya ingano nelyo barle mu misungu, bashibulimi balebomfya ifya kwelelako no kutendeka ukuulusha.

15, 16. (a) Londololeni ifyacitike palya balepumina barle ilyo Boasi apwishishe ukubomba mu nshita ya cungulo. (b) Bushe Boasi aishibe shani ukuti Ruti nalaala ku ntambalilo yakwe?

¹⁵ Ruti alibikileko amano ku kumona ifyo incito yaleyailepwa mpaka na kasuba kaingila. Boasi e waleangalila ababomfi bakwe abale-ela barle. Ababomfi bakwe balyelele barle iingi sana. Pa numa ilyo Boasi aliile no kwikuta aikuta aile ku kusendama ku mpela ya mwina wa barle. Na kuba ifi e fyo abengi balecita pa kuti abapuupu ne fipondo tabebile barle nelyo ingano. Ruti alimwene uko Boasi aleya mu kusendama. Kabili iyi yali e nshita ya kuti Ruti acite ifyo nafyala amwebele.

¹⁶ Ruti aile alepalamina ukwalele Boasi ninshi naumfwa umwenso. Kwena alishibe ukuti Boasi ali mu tulo utukalamba. Nga filya fine Naomi amwebele, aile ku ntambalilo ya kwa Boasi no kufimbulako,  asendama no kusendama, atendeka no kulolela. Ruti ena amwene fye kwati inshita taile-enda. Nomba pa kati ka bushiku Boasi atendeke ukututuma. Alyumfwile impepo ku molu, e pa kupilibuka pa kuti afimbe ku makasa. E lyo aishibe ukuti kuli uulele ku ntambalilo yakwe. Baibolo itila: “Awe cilya ati apilibuke, amona umwanakashi nalaala ku ntambalilo!”—Ruti 3:8.

17. Fishinka nshi fibili ifyacindama ifyo balaba, abalanda ukuti mu fyo Ruti acitile mwali ukubimbula?

¹⁷ “Amwipwishe ati: ‘Ni we ani?’ Na o Ruti ayaswike mwenso mwenso ati: “Nine Ruti umubomfi wenu, mukwai mufimbe umubomfi wenu insalu yenu, pantu ni mwe kalubula.” (Ruti 3:9) Abantu bamo batila mu fyo Ruti acitile no kulanda bulya bushiku mwali ifya kubimbula Boasi. Lelo abalanda ifyo balalaba ifintu fibili ifyacindama. Ica kubalilapo, ifyo Ruti acitile cali kukonka fye intambi isho abengi muno nshiku bengamona ukuti te shisuma. Kanshi, kuti caba cilubo ukulinganya ifyo acitile ku fyo abengi ababa ne mibele yabipa bacita muno nshiku. Ica bubili ca kuti, ifyo Boasi acitile filanga ukuti Ruti talufyenyepo nangu cimo.

18. Finshi Boasi alandile ifyalengele Ruti omfwe bwino, kabili ni lilali Ruti alangile icikuuku pa miku ibili iyo Boasi aleloshako?

¹⁸ Ukwabula no kutwishika, ifyo Boasi ayaswike mwi shiwi lya mutembo fyalengele ukuti Ruti omfwe bwino. Amwebele ati: “Yehova nakupaale, we mwana wandi. Walenga icikuuku cobe ica kulekelesha ukuwama ukucila ica pa kutendeka, pa kukanakonka abalumendo abapiina nangu abakankaala.” (Ruti 3:10) “Pa kutendeka” ilyo Ruti alangile icikuuku, ni lilya aile na nafyala ku Israele ne fyo amusakamene. Umuku wa “kulekeleshako” ukulanga icikuuku, ni lintu aitemenwe ukuupwa kuli Boasi. Boasi alishibe ukuti umukashana wa mushinku nga Ruti kuti afwaya ukuupwa ku mulumendo wa fyuma nelyo umupiina. Lelo Ruti alefwaya ukucita icalungama kuli Naomi e lyo na ku mulume wakwe uwafwile pa kuti ishina lya mulume wakwe likaloba. Kanshi kuti twamona icalengele Boasi atemwe ifyacitile uyu mukashana uushali uwaitemwa.

19, 20. (a) Cinshi Boasi ashaupile Ruti lilya line? (b) Bushe Boasi alangile shani Ruti icikuuku no kumulangulukilako kabili alangile shani ukuti talefwaya no kubifya ishina lya kwa Ruti?

¹⁹ Boasi atwalilile ukusosa ukuti: “E ico nomba, we mwana wandi, witiina. Fyonse ifyo ulenjeba nkakucitila, pantu bonse abali  mu mpongolo ya musumba wa bantu bandi baishibo kuti uli mwanakashi umusuma nga nshi.” (Ruti 3:11) Boasi alitemenwe ukuti ali ne shuko lya kuupa Ruti; kabili afwile tapapile ukuti Ruti alimwebele ukuti abe kalubula wakwe. Na lyo line Boasi ali umulungami kabili talefwaya ukucita fye ifyo atemenwe. Aebele Ruti ukuti kwali kalubula umbi, lupwa wa kwa Naomi; Boasi atile ali no kubalilapo ukwipusha ulya mwaume no kumupeela ishuko lya kuupa Ruti.

²⁰ Boasi aebele Ruti ukulaala na kabili mpaka ku macaca, lyena ali no kuya ku ng’anda ukwabula ukuti abantu bamumone. Ico amwebele ukucite fi, ni co talefwaya abantu ukubatunganya ukuti balicitile ifyabipa. Ruti alitwalilile ukulaala ku ntambalilo ya kwa Boasi, nalimo uyu muku taumfwile no mwenso pa mulandu wa kuti Boasi alilandile nankwe mu cikuuku. Lyena ku macaca, Boasi amupeele barle iingi mu nsalu kabili Ruti alibwelelemo ku Betelehemu.—Belengeni Ruti 3:13-15.

21. Cinshi calengele ukuti abantu balelanda pali Ruti ukuti “umwanakashi umusuma nga nshi,” kabili kuti twamupashanya shani?

²¹ Nalimo Ruti alyumfwile bwino sana ukutontonkanya pa fyo Boasi amwebele ukuti abantu bonse balishibe ukuti ali “umwanakashi umusuma nga nshi”! Ukwabula no kutwishika icalengele ukuti abe umwanakashi umusuma ni co alefwaisha ukwishiba Yehova e lyo no kumubombela. Na kabili alilangile sana icikuuku kabili alibikile na mano kuli Naomi na ku bantu bakwe pa kuitemenwa ukukonka imikalile ne ntambi shabo isho ashaishibe. Nga twapashanya Ruti icitetekelo, na ifwe tukalacindika abantu bambi e lyo ne ntambi shabo. Nga twacite fyo, abantu bakalatumona ukuti tuli bantu abasuma nga nshi.

22, 23. (a) Ni mwi nalimo mwalolele ica bupe ico Boasi apeele Ruti? (Moneni ifyebo na fimbi muli futunoti.) (b) Cinshi Naomi akoseleshe Ruti ukucita?

²² Ilyo Ruti afikile pa ng’anda, Naomi amwipwishe ati: ‘Ni we ani, we mwana wandi?’ Nalimo icalengele ukuti epushe ifyo ni co kwalifiitile, kabili Naomi alefwaya no kuti eshibe nga ca kuti Ruti ali no kuupwa nelyo nga ali no kutwalilila fye ukuba mukamfwilwa. Mu kwangufyanya fye Ruti alilondolwelele nafyala fyonse ifyacitike ilyo ali na Boasi. Ruti apeele nafyala barle iyo Boasi amwebele ukutwalila Naomi. *—Ruti 3:16, 17.

 ²³ Pali ubu bushiku Naomi aebele Ruti ukwikala pa ng’anda mu nshita ya kuya ku kutolelesha barle mu mabala. Naomi aebele Ruti ati: “Uyu muntu taikale pa nshi kano asuke apwishe umulandu lelo line.”—Ruti 3:18.

24, 25. (a) Bushe Boasi alangile shani ukuti ali umulungami kabili tali uwaitemwa? (b) Bushe Ruti apaalilwe shani?

²⁴ Ifyo Naomi alandile pali Boasi fyali fya cine. Boasi aile ku mpongolo ya musumba ukwaleba abakalamba ba mu musumba kabili atendeke ukulolela umwaume uwali lupwa sana uwa kwa Naomi mpaka afika. Boasi aebele uyu mwaume pa menso ya bantu ukuti afwile ukuupa Ruti pa kuti amulubule. Lelo uyu mwaume alikeene, atile nga acita ifyo ninshi aonaula ubupyani bwakwe. Lyena pa menso ya bantu abali pa mpongolo, Boasi atile ali no kuba kalubula, ali no kushita ibala lya muyashi Elimeleke uwali umulume wa kwa Naomi, kabili ali no kuupa Ruti mukamfwilwa uwali umukashi wa kwa Maalone, mwana Elimeleke. Boasi atile nga acita ifi ‘akabukulula ishina lya wafwa nga aba impyani yakwe.’ (Ruti 4:1-10) Boasi ali umulungami kabili taali uwaitemwa.

²⁵ Boasi aupile Ruti. Tubelenga mu Baibolo ukuti: “Yehova amulengele ukwimita na o afyele umwana umwaume.” Abanakashi ba mu Betelehemu balipaalile Naomi kabili balumbenye Ruti ukuti ali umusuma kuli Naomi ukucila ifyo abana baume 7 bali no kuba kuli ena. Tusambilila no kuti umwana umwaume uwa kwa Ruti aishileba icikolwe ca Mfumu Davidi. (Ruti 4:11-22) Davidi na o ali icikolwe ca kwa Yesu Kristu.—Mat. 1:1. *

26. Finshi tusambililako ku fyacitikile Ruti na Naomi?

²⁶ Naomi na Ruti balipaalilwe icine cine, kabili Naomi akushishe umwana wa kwa Ruti kwati fye mwana wakwe uwa kuifyalila. Ifyo aba banakashi babili bali fitusambilisha ukuti Yehova Lesa alapaala abantu abakonka amafunde yakwe ilyo balecucutika ukupekanishisha aba mu ndupwa shabo. Na kabili alapaala ababombela pamo na bantu bakwe muli bucishinka nga filya Boasi, Naomi na Ruti baali.