Cingilileni Ulupwa Lwenu ku Cifine

Mu mashiwi Yesu alandile ayakuma impela ya cino calo, asobele ukuti “mu ncende shimo shimo mukaba ifikuko.” (Luka 21:11) Pali ifi fikuko e paba ne cifine nelyo icikuko ca influenza.

UBULWELE bwa cifine bufuma ku tushishi utwacepesha nga nshi, utwingila mu nsandensande no kutendeka ukusanda. Utushishi utuleta icifine, utusansa ifilundwa umuntu abomfya pa kupeema, twingila mu nsandensande sha bantu nga bapeemena kumo utubungululu twa menshi ukufuma ku mulwele wa cifine uwafyona, ukukoola, nelyo ilyo alelanda. Ilyo ubulwele bwa cifine busanguka icikuko ni lintu bwaikata abantu abengi nga nshi kabili pa ncende iikalamba.

Utu tushishi tatwingila fye mu bantu lelo tulengila na mu nama e lyo na mu fyuni. Utushishi tuleta ubulwele bwa cifine twaba mu misango itatu iyo bainika ati A, B, na C. Utwaba mu musango wa A e tulenga sana ubulwele bwa influenza. Iyi misango ya tushishi baitantika mu mabumba ukukonka maka maka amaproteni yabili ayasangwa pa nkanda ya utu tushishi, e kutila: proteni iyaba nga glu iyo batila hemagglutinin (H) na proteni iilenga icifine ca influenza iyo beta ati neuraminidase (N).

Isakamika ilikalamba nga nshi pali utu tushishi lya kuti tulasanda bwangu kabili tulaluka-aluka. Kabili isakamika limbi lya kuti, utushishi twa misango yalekanalekana nga twakumbikana tupanga umusango umbi uupya uwa tushishi. Nga ca kuti kwapangwa utushishi utupya utwa musango umbi, umubili wa muntu kuti wafilwa ukulwisha uto tushishi.

Icifine ciseeka sana mu nshita ya mpepo. Ukufwailisha kwa ndakai kulanga ukuti nga kwatalala inkanda ya aka kashishi ilakacingilila ukuti kefwa ilyo kale-enda mu mwela kabili nga kaingila mu muntu ikanda ya kako ilasunguluka no kuleeta ubulwele bwa cifine. Umwela watalala te uleta icifine, lelo ulafwilisha utushishi ukuti tulesalangana.

Ifya Kuicingilila

Apo ifyalo ifingi fyalishiba ukuti icikuko ca cifine kuti caisa inshita iili yonse, fyalipekanya ifya kucincintila icikuko nga caisa. Inga imwe, finshi mwingacita pa kuicingilila? Lekeni tulande pa nshila shitatu isho mwingakonka nga mulefwaya ukuicingilila:

 Kosheni amaka umubili wakwata: Lekeni aba mu lupwa lwenu balekumanisha ukulaala ama-awala yafwaikwa no kulya ifya kulya ifingaafwa umubili wabo ukulwisha utushishi. Mufwile cila bushiku ukulalya sana ifisabo no musalu, ne fya kulya pamo nga amataba, amale, ingano na fimbipo, e lyo ne fishakwata sana amafuta, ifilenga umubili ukwate ififwaikwa pa kuti ulelwisha amalwele.

Mwileka utushishi ukusanda: Mulesunga amakaunta na matebulo aya busaka cila bushiku. Mulesamfya ifipe na fyonse ifyo mubomfya pa kuliilako lyonse ilyo mwafibomfya, kabili mulewasha amalangeti na fyonse ifyo mubomfya pa kufimbana. Mulebomfya umuti wa kuwamishako kuli fyonse ifyo abantu bekatako, pamo nga: ku fya kwiswilako ifibi, ku mafoni, na ku marimoti kontro. Lekeni umwela ulepita mu ng’anda, nga cingacitika.

Beni no busaka: Mulesamba bwino bwino ku minwe ukubomfya sopo nelyo imiti imbi iya kuwamya ku minwe. (Ukushingaba amenshi, sendeni akabotolo ka muti wa kusuba ku minwe nga kuti mwakumanisha.) Mwilabomfya itaulo limo line ukukumwinako iminwe nelyo ukukumuna ku menso, te mulandu mwikala ing’anda imo.

 Mwilaikata mu menso, mu mona, nelyo mu kanwa nga ca kuti tamusambile ku minwe. Nga kuti mwakumanisha, mulebomfya utupepala twa kufimba pa kanwa ilyo mulekoola nelyo ilyo mulefyona kabili ilyo line fye tupooseni. Mwilabomfya ifipe fya bambi ifingalenga utushishi ukumwambukila, pamo nga amafoni. Sambilisheni bwino bwino abana ukukonka ifi twalandapo. Ukucita ifi kusuma inshita fye iili yonse lelo maka maka ilyo kwapona icikuko ca cifine.

Langulukileniko Bambi

Nga mwalwala icifine kuti mwa-ambukishako bambi na lintu ifishibilo fya cifine tafilamoneka kabili kuti mwatwalilila ukwambukishako bambi ukufika na ku bushiku bwalenga 5 pa numa ya kulwala. Ifishibilo fyalipalana na ku cifine caseeka lelo ni co fyena fyalicilapo ubukali. Pali ifi fishibilo paba ukukaba umubili, ukukalipwa umutwe, ukumfwa ukunaka sana, ukukoola, no kumfwa umubili ubukali. Ifishibilo fya cifine icikonkoloka fye e lyo ne fya bulwele bwa mu mala—pamo nga umuselu, ukuluka, no kupolomya—fyaseeka sana ku bana ukucila ku bakalamba. Nga namukwata ifi fishibilo, kuti cawama mwaikala pa ng’anda pa kutila tamwambukisheko bambi.

Mufwile ukulatuusha sana no kulanwa amenshi ayengi nelyo ifya kunwa fimbi. Ukunwa umuti kuti kwa-afwa lelo umuti ubomba bwino sana nga ca kuti uulwele aunwa ilyo fye ifishibilo fyamoneka. Abana abalwele icifine tamufwile ukubapeela aspirin (acetylsalicylic acid). Kabiyeni ku cipatala nga mwamona ifishibilo fya kalaso, pamo nga ukufilwa ukulapeema bwino, ukumfwa ubukali mu cifuba, nelyo nga ca kutila umutwe ulekalipa sana kabili tauleleka.

Ubulwele bwa cifine bulalenga umubili ukusashila. Ukwishiba ifya kucita kuti kwamwafwa ilyo mwalwala. Lelo icacilapo, kuti mwaba ne subilo lya kwisamona ubulayo bwa mu Baibolo ubwa kuti, “takuli umwikashi uukatila: ‘Nindwala.’”—Esaya 33:24.

[Akabokoshi pe bula 11]

UMUSANGO WABIPA UWA CIFINE

Icikuko ca cifine icabalilepo ukwishibikwa mu calo ca Mexico mu 2009 caba mu musango wa H1N1, icapalana ne caliko mu Spain mu 1918, icaipeye abantu abengi nga nshi. Lelo, muli uyu musango wa cifine mwaba na tumo utusangwa mu tushishi utulenga inkumba ne fyuni ukulwala icifine.

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 12, 13]

INSHILA 6 ISHA KUCINGILILAMO ICIFINE

1. Mulefimba pa kanwa ilyo mulekoola

2. Mulesamba ku minwe

3. Lekeni mu ng’anda mulepita umwela

4. Mulefisunga ifya busaka

5. Nga mwalwala, ikaleni pa ng’anda

6. Mwilaposha iciposheposhe

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 13]

ILYO KWABA ICIKUKO

Ica ntanshi, konkeni ifyo ababomfi balolekesha pa bumi bwa bantu balemweba. Mwisakamikwa nga nshi lelo tekanyeni. Konkeni sana ukupanda amano kuli muli cino cipande. Esheni na maka ukukanasangwa mu mabumba. Nga mwalwala, fimbeni pa kanwa na pa mona. Mulesamba ku minwe libili libili. Shininkisheni ukuti namukwata ifya kulya ifishingonaika pa milungu ibili pamo ne miti e lyo ne fya kubomfya pa kuti musungilile ubusaka pantu nalimo teti muye ku mashitolo.

Ilyo muli ku ncito, pa cifulo ca kupepelapo, nelyo ukuli konse ukuli abantu, konkeni uku kupanda amano. Kabili lekeni apo mwikala palepita umwela.

[Icikope pe bula 11]

Akashishi ka H1N1 e kalenga icikuko ca influenza

[Abatusuminishe]

CDC/Cynthia Goldsmith