ILYO basayantisti bapangile imiti ya kundapilako amalwele yalekanalekana pa muku wa kubalilapo pa kati ka 1900, badokota bamwene kwati iyo imiti iipya yali no kupwisha amalwele yamo. Pa kubala iyi miti yalebomba bwino sana. Nomba ukubomfya sana iyi miti kwalenga utushishi utuleta aya malwele ukuleka ukufwa kuli iyi miti.

Pa kufwaya inshila shimbi isha kundapilamo amalwele, basayantisti bamo balefwailisha ukumona nga inshila shimo isha kundapilamo amalwele isho balebomfya kale sana kuti shabomba. Inshila imo, ya kubomfya akasuba no mwela pa kucincitila amalwele.

Mu calo ca England mwali abalelanda ukuti akasuba no mwela uusuma filondapa. Dokota uwe shina lya John Lettsom (uwaliko ukufuma mu 1744 ukufika mu 1815) aleeba abana abalelwala ubulwele bwa TB ukuti pa kupola balingile ukulapupwa umwela wa kuli bemba no kontelako akasuba. Mu 1840, dokota George Bodington asangile ukuti abengi ababomba incito sha pa nse pamo nga abalimi na bakacema ba nama tabalelwalako TB, abalelwala sana ni balya abaleikala inshita iikalamba mu fikuulwa.

Ba Florence Nightingale (1820-1910) bali ni banasi. Baishibikilwe ku fyo bawemyeko inshila ya kusakamaninamo abalwele ilyo baleundapa abashilika ba ku Britain abalecenwa mu nkondo iyali ku Crimea. Batile: “Bushe mulomfwa ifyo mu muputule umwacilala umuntu . . . ubushiku, mumfwika nga mwaingilamo ilyo amawindo yashilaisulwa pa kuti mupite umwela?” Balandile ukuti cisuma ukulaleka umwela ulepita mu muputule umuli umulwele lelo ukwabula ukuleka aingililwa ne mpepo. Lyene batile: ‘Pa myaka yonse iyo nabomba umulimo wa kusakamana abalwele nasanga ukuti, ukulunda pa mwela uusuma, cimbi ico abalwele bakabila kontelako akasuba.’ Pali ilya  nshita, abantu abengi baishibe ukuti ukulayanikako ifya kufimbana ne fya kufwala kulalenga umuntu ukuba no bumi ubusuma.

Nangu ca kuti abantu balishiba ifingi pali sayansi ukucila ifyo abaliko muli ba 1800 baishibe, nabo bene basanga ukuti ifyo balelanda kale fya cine. Ku ca kumwenako, ilyo bafwailishe mu China mu 2011, basangile ukuti abana be sukulu aba ku koleji “abalelwala sana amalwele ya fifuba” ni balya abaleikala abengi mu miputule ya pa sukulu iya kulalamo umushalepita sana umwela.

Akabungwe ka World Health Organization (WHO) nako katile umwela wa pa nse uwingila mu fikuulwa walicindama sana pantu ulacincitila amalwele. Mu 2009 akabungwe ka WHO kakoseleshe aba mu fipatala ukuti baleleka umwela uleingila umo bateka abalwele pa kuti abantu belayambula sana amalwele. *

Nalimo kuti mwatila, ‘Ico ca cine nomba bushe na basayantisti e fyo balanda? Bushe akasuba no mwela kuti fyatucingilila shani ku malwele?’

Ifyo icipani ca buteko icilolekesha pa kucingilila icalo ica ku United Kingdom casangile ilyo balefwailisha fimo, kuti fyatwafwa ukwasuka aya mepusho. Basayantisti ababombela kuli ici cipani balefwaya ukwishiba inshita ingapitapo pa kuti umwela ube bwino na kabili nga ca kuti abalwani baponeshe ibomba lya tushishi twa kulwalika abantu mu London. Pa kufwailisha, babikile utushishi tumo uto beta ukuti E. coli kuli tandabube iyali apalepita umwela. Apo balishibe ukuti akasuba kuti kaipaya utu tushishi, bapingwilepo ukutubika kuli tandabube ubushiku. Nomba cinshi cacitike?

Ilyo papitile ama-awala yabili, mupepi no tushishi tonse twalifwile. Lelo ilyo babikile utu tushishi kuli tandabube e lyo baikupikila umushalepita umwela, utushishi utwingi tatwafwile pa numa ya ma-awala yabili. Cinshi calengele? Kufwile kwaliba fimo mu mwela ifilenga utushishi ukufwa. Pali ino nshita abasambilila sayansi tabalaishiba bwino bwino ifyaba mu mwela ifipaya utushishi. Lelo batila ukuba kwena kwaliba ifintu fimo mu mwela “ifyo tushaishiba bwino ifipaya utushishi utuleta amalwele.”

Ulubuto lwa kasuba nalo lulepaya utushishi. Ulupapulo lwa Journal of Hospital Infection lutila, “utushishi utwingi utulenga abantu ukwambula amalwele ayambukila mu mwela tulafwa ku kasuba.”

Nomba kuti mwacita shani pa kuti mulemwenamo? Mulefumako pa nse pa kuti mwaontelako akasuba no kupemako umwela uusuma. Ukulacita ifi kukamwafwa.