NAFYELWE mu 1926 mu Karítsa umushi uunono uwa mu calo ca Greece. Nine walenga 7 pa bana 8. Abafyashi besu balebombesha.

Mu 1925 ninshi nshilafyalwa, abafyashi bandi balishibene na ba John Papparizos abali Abasambi ba Baibolo abacincila kabili abalandikisha. Pali ilya nshita Inte sha kwa Yehova balebeta ukuti Abasambi ba Baibolo. Abafyashi bandi balitemenwe ifyo ba John balesambilisha Amalembo, e ico balitendeke ukulongana. Bamayo bali ne citetekelo icakosa muli Yehova Lesa, kabili nangu tabaishibe ukubelenga no kulemba, baleebako abantu icine ico basambilile inshita yonse iyo baleshukila. Ku ca bulanda, batata balebika sana amano ku filubo ifyo abantu balecita, e ico panono panono balilekele ukulongana.

Ine na bana banandi twalicindike Baibolo lelo twalitemenwe ukwangala. Mu 1939 Inkondo ya Calo iya Cibili yalitendeke ku Bulaya lelo ifyatendeke ukucitika mu mushi wesu fyalitupapwishe. Uwali umwina mupalamano wesu kabili umufyala wesu Nicolas Psarras e lyo fye abatishiwe ukuba Nte, abaGreek balimulembele ubushilika. Nicolas uwali fye ne myaka 20 ali uwashipa ilyo alelanda na bakalamba ba bashilika, abebele ati, “te kuti ndweko inkondo pantu ndi mushilika wa kwa Kristu.” Balimutwele ku cilye ca bashilika uko bailemupingwila ukukakwa pa myaka 10. Ala twalipapile!

Ku kutendeka kwa mwaka wa 1941, abashilika abalefuma mu fyalo ifyalekanalekana balingile mu Greece, kabili Nicolas balimufumishe mu cifungo. Ilyo afumine, alibwelelemo ku mushi wa Karítsa kabili umukalamba wandi Ilias alimwipwishe amepusho aya mu Baibolo ayengi. Na ine nalekutika ilyo balelanshanya. Pa numa, ine, ba Ilias e lyo na nkashi yesu Efmorfia uwali kasuli mu mwesu, twalitendeke  ukusambilila Baibolo, kabili twalesangwa lyonse ku kulongana. Umwaka wakonkelepo twaliipeele kuli Yehova kabili twalibatishiwe. Pa numa, abana banensu bane nabo balishileba ba Nte.

Mu 1942, mu cilonganino ca Karítsa mwali abalumendo na bakashana 9 abali ne myaka pa kati ka 15 na 25. Bonse twalishibe ukuti twali no kweshiwa sana. E ico twalekumana ku kusambilila Baibolo no kwimba inyimbo sha bufumu e lyo no kupepa. Ici calengele ukuti icitetekelo cesu cikose sana.

Ilyo Inkondo ya Calo iya Cibili yalepwa, bakomyunisti aba Greek balipondokele ubuteko, ne ci calengele mu calo mwaba inkondo iyabipisha. Abapondokele ubuteko balipokele imishi, kabili balepatikisha abekala mushi ukuba ku lubali lwabo. Ilyo baishile pa mushi wesu, baikete ine, Antonio Tsoukaris, na ba Ilias. Twalibebele ukuti ifwe tuli Bena Kristu tatuimpa mu fikansa fya calo, lelo tabaumfwile, balitupatikishe ukwenda intamfu ya maawala 12 ukufuma mu mushi twaleikala ukuya ku Lupili lwa Olympus.

Pa numa, umo pa bapondokele ubuteko atwebele ukuti tube ku lubali lwabo. Ilyo twamwebele ukuti Abena Kristu ba cine tabasenda imfuti no kwipaya abantu, alifulilwe ica kuti atutwele ku mukalamba wa bapondokele ubuteko. Ilyo twaebele umukalamba wabo fimo fine, atwebele ati, “Kanshi mwakulasenda abalecenekwa mu nkondo pa mfalashi no kubatwala ku cipatala.”

Twamwaswike ati: “Nomba nga ca kuti abashilika ba buteko batwikata, bushe tabakamone kwati na ifwe tulelwako inkondo?” Atwebele ati: “Kanshi mwakulatwala umukate ku balelwa inkondo.” Na ifwe twatile: “Nomba inga abantu benu abalelwa inkondo batumona tuli ne mfalashi e lyo batweba ukutwala ifyanso ku balelwa inkondo?” Alikutumene no kutontonkanyapo sana, e lyo atweba ati: “Kanshi mwakulacema impaanga! Mwakulaikala kuno kwine ku lupili kabili mwakulasakamana umukuni.”

Ilyo balelwa inkondo, kampingu yesu yalitusuminishe ukulacema impaanga. Pa numa ya mwaka umo, ba Ilias abakalamba bandi balibasuminishe ukubwelelamo ku ng’anda ukuya mu kusunga bamayo abali ni bamukamfwilwa. Antonio alilwele kabili na o balimwebele ukubwelelamo. Lelo ine tabansuminishe ukuya.

Pali ilya nshita abashilika ba buteko baile balepalaminako fye ukwali abapondokele ubuteko. Ibumba ilyanjikete lyalifulumwike ukufuma mu mpili no kuya mupepi ne calo ca Albania ica mu bwina mupalamano. Ilyo twafikile mupepi no mupaka wa calo, ukwabula no kwenekela abashilika ba buteko balitushingulwike. Abapondokele ubuteko balitiinine kabili balifulumwike. Ine nabeleme mu cimuti icaponene, apa pene epacitikile na filya mushimikile pa ntendekelo.

Ilyo naebele abashilika ukuti banjikete fye ku bapondokele ubuteko, bantwele ku nkambi ya bashilika pa kuti bamone nga nalelanda icishinka, iyi nkambi yabelele mupepi no musumba wa Véroia, uo Baibolo ita ukuti Berea. Banjebele ukwimba imifolo iya kubelamamo abashilika pa kulwa inkondo. Ilyo nakeene, umukalamba we bumba lya bashilika  antumine muli bunkole pa cishi ca Makrónisos apo balekandila bampulamafunde.

Icishi ca Makrónisos caba mu citungu ca Attica apalepa amakilomita 50 ukufuma ku musumba wa Athens. Ici cishi calepa amakilomita 13 mu butali, e lyo mu bwipi calepa amamita 500. Na lyo line ukutula mu 1947 ukushinta mu 1958, pali ici cishi pali abafungwa ukucila 100,000, apali na bakomyunisti, abali mwi bumba lya bapondokele ubuteko e lyo ne Nte sha kwa Yehova.

Ilyo nafikile pali ici cishi mu kutampa kwa mwaka wa 1949, abafungwa balibakenye mu mabumba ayengi. Bambikile mu nkambi umushali abafungwa abengi kabili abo bashalelonda sana. Itenti twalelaalamo abantu 40 mwalingile fye ukulalaala abantu 10, kabili twalelaala pa nshi. Twalenwa amenshi ayanunka kabili twalelya ilanda na impwa. Pali ici cishi pali sana ulukungu ne ci calengele imikalile ukubipa sana. Lelo caliweme ukuti tabaletwebako ukulasenda amabwe no kuyatwala pa cifulo cimo e lyo kabili no kuyabwekesha uko yali, nga fintu balecita abafungwa bambi pa kubakanda. Umulimo wa kusenda amabwe walelenga abafungwa bafunshika.

Bushiku bumo ilyo naleenda mu lulamba lwa bemba, nakumenye ba Nte abengi abali mu nkambi shimbi. Ala twalitemenwe nga nshi! Ukutula lilya twalekumana limo limo ku kukoseleshanya lelo twalekumana mu bumfisolo. Twaleshimikila na ku bafungwa banensu lelo twaleba abacenjela, bamo abo twaleshimikila balishileba Inte sha kwa Yehova. Ifi twalecita e lyo na mapepo twalepepa fyalitwafwile ukuba abakosa mu fya kwa Lesa.

Pa numa ya myeshi 10, abanjikete bapingwile ukuti ndefwala ifya kufwala fya bashilika. Ilyo nakeene, bantwele ku mukalamba wa nkambi. Napeele umukalamba wa nkambi apo nalembele ukuti, “Ndefwaya fye ukuba umushilika wa kwa Kristu.” Pa numa ya kuntiinya, antwele ku nkonkani yakwe uwali ni shimapepo mukalamba mwi calici lya Greek Orthodox, twamusangile nafwala ifya kufwala fya bushimapepo. Ilyo naaswike amepusho anjipwishe ukubomfya Amalembo, shimapepo alifulilwe sana e lyo atile: “Mufumyeni muno. Ni nkosa mutwe!”

Ulucelo lwakonkelepo, abashilika na kabili balinjebele ukufwala ifya kufwala fya bashilika. Ilyo nakeene, balingumine amakofi ne nkoli ya cimuti. Lyena bantwele ku cipatala icali mu nkambi pa kuti bamone nga amafupa nayakontoka, kabili balimbwekeshe mwi tenti naleikala. Ifi fine e fyo balecita cila bushiku pa myeshi ibili.

Pa mulandu wa kuti nalikeene ukucita ifyo balefwaya, abashilika balifulilwe ica kuti balyalwile inshila ya kunkandilamo. Batendeke ukunkakila amaboko ku numa e lyo balenguma mu makasa ne ntambo. Naibukishe amashiwi Yesu alandile ninshi impumo shilekalipa ayatila: “Abantu nga bamupontela no kumucusha . . . Sekeleleni no kwanga, pantu icilambu cenu cikalamba mu muulu; pantu e fyo bacushishe na bakasesema abamutangilile.” (Mat. 5:11, 12) Na mukulekelesha, nalifwile icipupu.

Ilyo nabukile, nasangile ndi mu cifungo umwatalala sana, tamwali ifya kulya, amenshi na ubulangeti. Na lyo line nshasakamene kabili nali fye kwati tapali ifyabipa ifilecitika. “Umutende wa kwa Lesa” ‘walelinda umutima wandi na matontonkanyo yandi’ nga filya fine Baibolo yalanda. (Fil. 4:7) Ubushiku bwakonkelepo, umushilika umo alimpeele umukate na menshi ne ca kufwala ca mpepo. Lyena umushilika umbi ampeele ifya kulya ifyo alingile ukulya. Ifi ifyacitike e lyo na fimbi ifyalecitika fyalengele namona ukuti Yehova alensakamana.

Abalashi balemona ukuti nali cipondoka uushingaluka, e ico bantwele ku cilye ca bashilika mu musumba wa Athens. Bampingwile ukukakwa pa myaka iitatu mu cifungo pa cishi ca Yíaros (Gyaros) apalepa amakilomita 50 ku kabanga ka cishi ca Makrónisos.

Icifungo ca Yíaros cali icikalamba sana kabili bacikuulile na injelwa ishakashika. Mwali abafungwa ukucila pali 5,000 abakakilwe pa mulandu wa mashiwi ya fikansa fya calo. Mwali na ba Nte 7 abo bakakile pa mulandu wa kukanaitumpa mu fikansa fya calo. Nangu tabalesuminisha ukusambilila Baibolo,  ifwe ba Nte 7 twalelongana mu bumfisolo. Twalepokelela na Ulupungu lwa kwa Kalinda mu bumfisolo, twalelukopolola no kulalubomfya pa kusambilila.

Bushiku bumo ilyo twalesambilila mu bumfisolo, uwalelonda abafungwa alitusangilishe, atupoka ne mpapulo twakwete. Ilyo uwali inkonkani ku mukalamba wa cifungo atwitile, twalemona fye ukuti alatulundilako imyaka ya kwikala mu cifungo. Lelo atwebele ati: “Twalimwishiba, kabili twalicindika ifyo mwasuminamo. Twalishiba ukutila kuti twamucetekela. Bwelelenimo mu kubomba.” Bamo pali ifwe alibapeele ne cinto ishayanguka. Ala twalitashishe. Nangu ca kuti twali mu cifungo, ukuba aba cishinka kwalengele Yehova acindikwa.

Ukuba abashipa kwalengele ifisuma na fimbi fyacitika. Pa numa ya kumona ifyo twali ne mibele iisuma, umufungwa umo uwasambilile sana insamushi alefwaya ukwishiba ifyo twasuminamo. Ilyo fwe Nte sha kwa Yehova batufumishe mu cifungo ku kutampa kwa mwaka wa 1951, na o balimufumishe. Pa numa alibatishiwe kabili alitendeke umulimo wa nshita yonse.

Ilyo bamfumishe mu cifungo, nabwelele ku mushi wa Karítsa ku lupwa lwandi. Pa numa, ine na bekala calo bambi, twakukiile ku musumba wa Melbourne mu calo ca Australia. Ilyo nali muli ici calo nakumenye nkashi Janette, twalyupene kabili twalikwete abana bane, umwaume na banakashi batatu kabili twalibasambilishe ifya kwa Lesa.

Nangu ca kuti ndi ne myaka ukucila pali 90, nine eluda uwacincila. Pa mulandu wa mpumo isho balenguma ilyo nali mu cifungo, limo umubili na makasa filakalipa maka maka nga nabombako umulimo wa kubila imbila nsuma. Na lyo line ncili ndafwaisha ukuba “umushilika uwa kwa Kristu.”—2 Tim. 2:3.