Umuntu uwaba ne mibele iisuma alishiba bwino icalungama ne cabipa. Ifyo omfwa pa fintu te filenga alemona fimo ukuti fisuma nelyo fibi, lelo icilenga ni co kwaliba amashinte ya mafunde ayo akonka nangu ca kuti ali fye eka.

Abana balomfwa ifyebo ifingi ifishili fya cine pa fyo balingile ukumona ukuti fisuma ne fyo balingile ukumona ukuti fibi. Kuti baumfwa ifi fyebo ku bo baya nabo ku sukulu, mu nyimbo, mu mafilimu, e lyo na pa TV. Ifi fyebo kuti fyalenga balatwishika ifyo abafyashi babo babasambilisha pa fyo bafwile ukumona ukuti fisuma nelyo fibi.

Abana abali ne myaka 13 ukufika ku 19 e bakutika sana ku fyebo ifingalenga baba ne mibele yabipa. Icitabo citila Beyond the Big Talk cilanda ukuti abana nga bafika pali uyu mushinku, “balingile ukwishiba ukuti abantu abengi bakalafwaya ukuti balecitako fimo pa kutila balumbuke nelyo abantu bambi babatemwe. Kanshi abana balingile ukulacita ifyo abafyashi babasambilisha ukuti fisuma, nangu ca kuti ifibusa fyabo te kuti fitemwe ifyo balecita.” Ukwabula no kutwishika abafyashi balingile ukusambilisha abana babo ilyo bashilafisha imyaka 10.

Mulebalondolwela bwino bwino icalungama ne cabipa.

IFYO BAIBOLO ILANDA: “Abakalamba . . . balikwata amano aya kulekanya icalungama ne calubana.”—AbaHebere 5:14.

• Mulebomfya amashiwi ayengalenga baishiba ifisuma ne fyabipa. Lyonse mulelondolwela abana benu pa bupusano bwaba pa fintu pamo nga ukuba umufumacumi no kukanaba umufumacumi, pa kuba uwa cishinka no kukanaba uwa cishinka, e lyo na pa kuba uwa cikuuku no kukanaba ne cikuuku. Mu kupita kwa nshita umwana wenu akeshiba ifisuma e lyo ne fyabipa ifyo ashilingile ukucita.

• Mulebalondolwela umulandu mulebebela ukuti fimo fisuma nelyo fibi. Ku ca kumwenako, kuti mwaipusha umwana wenu ukuti: Mulandu nshi cawamina ukuba umufumacumi? Bushe ukubepa kuti kwalenga shani waleka ukumfwana ne fibusa fyobe? Cinshi ukwiba kwabipila? Mulelanshanya bwino no mwana pa kuti aishiba ifisuma ne fyabipa.

• Mulebalondolwela ubusuma bwaba mu kuba ne mibele iisuma. Nalimo kuti mwaeba umwana wenu ukuti: “Nga waba umufumacumi, abanobe bakakucetekela,” nelyo kuti mwamweba ukuti, “Nga waba ne cikuuku, abantu bakakutemwa.”

Abantu bafwile ukumona ukuti aba mu lupwa lwenu baliba ne mibele iisuma.

IFYO BAIBOLO ILANDA: “Muleilinga mwe bene.”—2 Abena Korinti 13:5.

•   Aba mu lupwa lwenu bafwile ukuba ne mibele iisuma pa kuti abantu bekalakaana nga mwalanda ukuti:

  • “Mu lupwa lwesu tatubepa.”

  • “Tatucita ulubuli nelyo ukusasukila abantu.”

  • “Tatusaalula abantu.”

Umwana wenu akamona ukutila ifyo mu musambilisha ukuti fisuma nelyo fyalibipa te mafunde fye ayo alingile ukukonka, lelo filalenga abantu baishiba ukuti aba mu lupwa lwenu baliba ne mibele iisuma.

• Mulelanshanya libili libili no mwana wenu pa fyo aba mu lupwa lwenu balingile ukulacita ne fyo bashilingile ukulacita. Pa kusambilisha umwana wenu kuti mwalanda pa ficitika cila bushiku. Kuti mwamulondolwela ubupusano bwaba pa fyo mu musambilisha ne fyo abantu balanda pa TV nelyo ku sukulu. Kuti mwaipusha umwana wenu ukuti: “Finshi walingile ukucita?” “Bushe aba mu lupwa lwesu nga bacitile shani?”

Mulebakoselesha ukutwalilila ukuba ne mibele iisuma.

IFYO BAIBOLO ILANDA: “Kwateni kampingu musuma.”—1 Petro 3:16.

• Mulebatasha nga bacita ifisuma. Nga ca kuti umwana wenu acita ifisuma, mulemutasha kabili mulemulondolwela umulandu ifyo acicita fyaciwamina. Ku ca kumwenako, nalimo kuti mwamweba ukuti: “Ifyo wacicita fyacilanga ukuti uli mufumacumi. Wacicita bwino.” Umwana nga amweba ukuti acilufyanya, mulebalilapo ukumutasha pa kuba umufumacumi, lyena kuti mwamulungika.

• Mulebalungika nga balufyanya. Muleeba abana benu ukuti balesumina nga balufyanya. Abana bafwile ukwishiba ifyo bacilufyanya e lyo no mulandu mulebebela ukuti ifyo bacicita fyacipusana ne fyo aba mu lupwa lwenu bacita. Abafyashi bamo tabafwaya ukweba abana babo ukuti nabalufyanya pantu bamona kwati abana kuti baumfwa ububi, lelo abafyashi nga balelanshanya no mwana nga ca kuti apanga icilubo, kampingu ya mwana ikalenga akasambilile ukukanabwekeshapo ukucita ifyabipa.