TULABOMFYA amafuta na malaiti pa kuti mu mayanda yesu mulekaba nelyo ukutalala, pa kuti amamotoka yesu yaleenda, na pa kubomba imilimo imbi. Nomba abantu abengi tabaishiba ifya kubomfya bwino ifi fintu.

Ba Gary aba ku South Africa batile: “Amafuta ya muli motoka yalikosa sana umutengo.” Ba Jennifer aba ku Philippines balandile ukuti, “amalaiti mu calo cabo yalaya sana.” Ba Fernando aba ku El Salvador, batile “ndasakamana sana pa fyo amafuta ne fintu fimbi ifyo tubomfya fileonaula isonde.” Mu fyalo ifingi, amafuta e lyo ne fyo babomfya pa kupanga amalaiti, filonaula isonde.

Ici kuti calenga twalayipusha ukutila, ‘Kuti nacita shani pa kuti ndebomfya bwino amalaiti na mafuta?’

Kwaliba ifyo bonse twingacita pa kuti tulebomfya bwino amalaiti na mafuta, kabili nga twacita ifi tulanonkelamo sana. Ku ca kumwenako, nga tatulebomfya sana amalaiti na mafuta, te kuti tulebomfya indalama ishingi. Na kabili kuti tulecingilila isonde ku fintu ifingalyonaula pamo nga ifyo bapangilako amalaiti e lyo na ku cushi ca mafuta.

Natulande pa fyo twingacita pa kuti tulebomfya bwino amalaiti na mafuta ilyo tuli pa ng’anda, nga pali uko tuleya, na lintu tulecita ifintu fimbi.

Mwilabomfya sana ifintu ifikafya nelyo ukutalalika mu ng’anda. Ifyo abafwailisha pa fintu basangile mu calo cimo ica ku Europe filanga ukuti abashibomfya sana ifintu ifikafya nelyo ukutalalika mu ng’anda, tababomfya amalaiti ayengi. Ba Derek abekala ku Canada nabo batile: “Apo tulafwala ifya mpepo ilyo kwatalala mu nshita ya kubomfya ica kukafya mu ng’anda, tatubomfya sana amalaiti.”

Ifi fine e fyo cifwile ukuba na ku bantu abalefwaya ukutalalika mu ng’anda. Ba Rodolfo abekala ku Philippines balilenga cimashini icitalalika no kukafya mu ng’anda yabo cileishimina icine nga cabomba sana. Cinshi bacitila ifi? Batile, “Ukucita ifi kulalenga twilabomfya sana indalama na malaiti.”

Muleisala ifiibi na mawindo nga namwasha mashini ya kutalalika nelyo ukukafya mu ng’anda. * Umwela uo cimashini cilekafya nelyo ukutalalika nga taulefuma mu muputule tuli, tatwakulabomfya sana amalaiti. Ku ca kumwenako, nga natwisula iciibi ilyo kutalele, cimashini cikalabomfya sana amalaiti pa kuti mu ng’anda mukabeko.

Abantu bamo balabika amawindo ayalenga icikabilila cilafuma nelyo ukwingila mu ng’anda, ne ci calilenga belabomfya amalaiti ayengi.

Mufwile ukulabomfya ifya kusanika mu ng’anda ifishibomfya sana amalaiti. Ba Jennifer abo tulandilepo kale batile, “Mu nshita ya kulabomfya ifya kusanika mu ng’anda ifibomfya sana amalaiti, twalitendeka ukubomfya ifya kusanika ifibomfya amalaiti ayanono.” Nangu ca kuti ifi ifya kusanikilako fyalikosa umutengo,  tafibomfya sana amalaiti, kanshi ici kuti calenga mwilapoosa indalama ishingi ku malaiti.

Mwilabomfya motoka yenu libili libili. Ba Andrew aba ku Britain batile: “Nalitemwa ukunina ishitima nelyo ukubomfya incinga nga ndeya ku ncito.” Icitabo citila Energy: What Everyone Needs to Know cilanda ukuti, “Nga mulebomfya motoka yenu, mukalabomfya indalama sha kushita amafuta ishingafula imiku itatu ukucila ishingabomba nga mwanina basi nelyo ishitima.”

Muleipekanishisha libela nga pali uko muleya. Nga muletantikila libela ifyo mwakulaenda, tamwakaleendauka, kabili tamwakulapoosa sana inshita ne ndalama sha kushita amafuta.

Ba Jethro, aba ku Philippines, balakanishisha limo indalama bakashitamo amafuta ya muli motoka yabo. Balandile ukuti “ukucita ifi kulalenga ndetantika bwino ifyo nakulaenda.”

Mwilatemwa ukubomfya amenshi ayakaba. Ilyo kwali ukufwailisha kumo, basangile ukuti, “abena Australia balabomfya amalaiti ayengi icine cine ku ku kafya amenshi.”

Apo kulaba ukubomfya amalaiti ayengi pa kukafya amenshi, tamwakulabomfya sana amalaiti nga tamulebomfya sana amenshi yakaba. Ici e calengele ba Victor aba ku South Africa ukulanda ukuti: “Nga tulesamba tatubomfya amenshi ayakaba ayengi.” Ba Steven Kenway abasambilila sana sayansi batile, “Nga tamulebomfya sana amenshi ayakaba, abapanga amalaiti tabakulapanga amalaiti ayengi sana kabili na imwe tamwakulalipila indalama ishingi.”

Muleshimya fyonse ifyo mushilebomfya. Mufwile ukushimya ifipe fya malaiti pamo nga ama TV, amakompyuta, na malaiti ya kusanika mu muputule, nga ca kuti tamulefibomfya. Ifipe ifingi filatwalilila ukubomfya amalaiti nangu tafilebomba. Ici e calenga bamo balelanda ukuti mufwile ukusomona intambo ya fipe fimo ku malaiti. Ba Fernando abo tulandilepo kale batile “ndashimya amalaiti ayashilebomba kabili ndafumya ku malaiti ifipe ifyo nshilebomfya.”

Tatwakwata amaka ya kucefyako umutengo wa malaiti na mafuta nelyo ukulenga filaonaula isonde, lelo twalikwata amaka ya kubomfya bwino ifi fintu. Abantu mu calo fye conse baleesha ukulacita ifi. Pa kuti mulebomfya bwino amafuta na malaiti, mufwile ukubombesha e lyo no kupangila libela ifyo mwakulacita pa kuti mulebomfya bwino ifi fintu. Na lyo line, nga mwacita ifi, mukanonkelamo sana. Ba Valeria, aba ku mexico, balandile ukuti ukubomfya bwino amalaiti na mafuta “kulalenga nilapoosa indalama ishingi kabili kulalenga isonde ukukanaonaika.”