Impelo Ishilenga Kube Ifya Kulya

ABANTU basosa ukuti ubwali “bulatungilila sana ubumi,” “e ca kulya cawamisha pa fya kulya fyonse,” “e butungilila sana abantu ukutula fye na kale.” Ca cine, ukutula fye na kale, ubwali bwaba e ca kulya ico abantu balya cila bushiku. Na kuba, cimo ico abantu bakabila sana cila bushiku, kulya ifya kulya.

Pa kunaya ubwali babomfya ubunga ubo bapela ku nseke. Kanshi ukupela kwatendeka kale. Ala mwandini ukupela ubunga ukwabula ukubomfye figayo kwaleba mulimo wakosa icine cine! Pa nshita Baibolo yalelembwa, ukulila kwa mpelo kwalelanga ukuti kuli umutende, kabili ukukanalila kwa mpelo kwalelangilila ukuti icalo calipomonwa.—Yeremia 25:10, 11.

Ukutula na kale, bushe finshi ficitika pa kupela? Bushe ni nshila nshi shimo balebomfya pa kupela, kabili finshi balepelelako? Kabili ni mpelo nshi babomfya pa kupela ubunga muno nshiku?

Mulandu Nshi Tufwile Ukukwatila Impelo?

Yehova asosele ku bantu ba kubalilapo, Adamu na Efa, ati: “Moneni, namupeele mbuto shonse ishiponye nseke isha pe sonde ponse, ne miti yonse umuli ifisabo fya muti uuponye nseke; kuli imwe fikabe fya kulya.” (Ukutendeka 1:29) Pa fya kulya Yehova Lesa apeele abantunse pali ne nseke isho bali no kulatimpula ku fimenwa. Ifimenwa fyalekabilwa sana pa kuti umuntu atwalilile umumi pantu ifimenwa fyonse, ifilesanshamo ingano, barle, umupunga, amale, amasaka, na mataba, fyalikwata ba shuga abo umubili ubomfya pa kuti umuntu abe na maka.

Lelo, umubili ulafilwa ukusungulula inseke nga ca kuti umuntu amina inseke ishituntulu. E co pa kuti umubili wingasungulula inseke, abantu balingile ukushipela no kunaya ubwali. Inshila yayangukisha iya kupelelamo inseke, kushitwa mwi bende, ukushipela pa mabwe, nelyo ukubomfya inshila shonse shibili.

Impelo ya Kubomfya Iminwe

Ifipasho bashula mu nshishi sha mu Egupti wa pa kale filenga twaishiba impelo balebomfya kale sana pa kupela inseke. Iyi mpelo yalepangwa na mabwe yabili. Ilibwe lyaleba pa nshi lyaleba ilikalamba kabili lyalesuluka, e lyo ilinono lyaleba pa muulu. Uwa kupela, ilingi line umwanakashi, alefukamako no kwikata ilibwe lyaleba pa muulu na maboko yabili. Lyena aletitikisha ilibwe ilinono no kutendeka ukupela pa kuti inseke shipeleke. Mwandini iyi yali ni nshila yayanguka icine cine lelo iibomba bwino nga nshi!

Na lyo line, ukufukama pa nshita ntali kwalelenga umuntu ukucenwa. Ukupela kwalelenga imicincili ya pa numa, iya ku maboko, pa matanta, pa makufi, na ku fikondo ukukalipa. Abaalesambilila pa bulema bwa mafupa  bashulile mu Syria wa pa kale basondwelele ukuti ukubomfya iyi mpelo kwalelenga abakashana ukucenwa pa makufi no kuba no bulwele bwa mfyufyu ku fikondo fikalamba. Mu Egupti wa pa kale, cimoneka kwati ukupela kwali mulimo wa babomfi abanakashi. (Ukufuma 11:5) * Abasoma bamo basumino kuti ilyo abena Israele bafumine mu Egupti, basendeleko impelo shalebomfiwa ku Egupti.

Pa numa batendeke ukwalula imipangile ya mabwe yonse yabili pa kuti imipelele ileyangukako. Batendeke ukupanga icipunda mu libwe lya pa muulu umo uulepela alebika inseke e lyo shiletelemukila pa kati ka mabwe. Mu mwanda wa mwaka uwalenga 4 B.C.E. nelyo uwalenga 5 B.C.E., abena Grisi bapangile mashini ya kupela inseke. Balebuula umulando waololoka no kuwikasha ku libwe lya pa muulu. Lyena ukusunkila umulando ku ntanshi na ku numa kwalelenga ilibwe lya pa muulu ilyalekwate cipunda ca kubikamo inseke ukulakwesana ne libwe lya pa nshi.

Ishi mpelo shonse isho twalandapo shaleletako ubwafya bumo. Pantu inama teti shibomfiwe kano fye bantu e balebomfya amaka yabo pa kupela. E co ubwafya bwa kuti, bantu fye e balebomfya amaka yabo. Lyena bapangile impelo imbi iya kushingulusha. Nomba inama kuti shabomfiwa ukupela.

Impelo sha Kushingulusha Shayangushako Umulimo

Cimoneka kwati impelo ya kushingulusha yapangilwe mu fyalo fyabela mupepi na Bemba wa Mediterranean mu mwanda wa mwaka uwalenga bubili B.C.E. Ilyo calefika mu mwanda wa mwaka uwa kubalilapo C.E., abaYuda ba mu Palestine balebomfya impelo sha musango yu, pantu Yesu alandile pa lwa “cimpelo nga cilya cipindululwa ku mpunda.”—Marko 9:42.

Impelo yalepindululwa ne nama yalebomfiwa mu Roma na mu fitungu ifingi ifyali mu Buteko bwa Roma. Impelo sha musango yu shicili shilabomfiwa ku Pompeii. Shipangwa na mabwe yabili. Ilibwe lya pa muulu lyalifina kabili lyapala umupeto, e lyo ilya pa nshi lyapale bende. Ilibwe lya pa muulu nga lilekunkuluka, balebikapo inseke e lyo shilepelwa. Amabwe ya pa muulu ayacilipo yalipusanapusana mu bukulu, yakula basentimita 45 ukufika kuli 90. Ishi mpelo shilalepa ukufika kuli basentimita 180.

Tatwaishiba nampo nga babalilepo ukupanga impelo shayanguka isha kushingulusha na maboko nelyo isha kupindululwa ne nama. Na lyo line, impelo sha kushingulusha na maboko shaliwemepo pantu shalyangwike ukushisenda e lyo no kubomfya. Shalepangwa na mabwe yabili ayabulungana ayalekula basentimita 30 ukufika kuli 60. Ilibwe lya pa nshi lyalefonka pa kuti ilya pa muulu lingalingamo bwino. Ilibwe lya pa muulu lyalekakwa kuli cimo e lyo lyalepindulwilwa ku mulando. Pa kupela, ilingi line abanakashi babili baleikalako baleilolesha kabili bonse babili baleikata ukuboko kumo ku mulando wa kupindulwilako ilibwe lya pa muulu. (Luka 17:35) Lyena ukubomfya ukuboko kumbi, umwanakashi umo alebika inseke mu cipunda ce libwe lya pa muulu, e lyo umbi alelonganika ubunga bwalepona pa mpelo no kububika pa lupe nelyo insalu iyo baleanshika pa nshi ya mpelo. Ishi  e mpelo shatemenwe sana abashilika, abale-ensha ingalaba, nelyo indupwa shimo ishaleikala ukutali no kwali impelo ishikalamba.

Ica Kupelelako Icalepindululwa ku Mwela na ku Menshi

Ilyo calefika mu mwaka wa 27 B.C.E., injiniya umwina Roma Vitruvius alondolwele ica kupelelako balebomfya mu nshiku shakwe icalepindululwa na menshi. Amenshi nga yale-enda yaleshingulusha umupeto balekaka ku cela caololoka. Ici cela calekwata imipeto na imbi ku mpela iyaleshingulusha icela cimbi icaleshingulusha ilibwe lya pa muulu ilikalamba nga nshi.

Bushe bwingi bwaba shani ubwa bunga ici ca kupelelako calepindululwa na menshi calepela nga kulinganya ku mpelo shimbi? Batila mwi awala limo, umuntu uulebomfya impelo ya ku minwe kuti apela ubunga bufinine amakilogramu 10, e lyo impelo ipindululwa ne nama kuti yapela ubunga bufinine amakilogramu 50. Lelo ica kupelelako icalepindululwa na menshi ico Vitruvius alelandapo kuti capela ubunga bufinine amakilogramu 150 ukufika kuli 200 mwi awala fye limo. Ici ca kupelelako Vitruvius alandilepo calitwalilile ukubomfiwa pa myaka iingi lelo baleyalulako fye mumo mumo.

Te menshi fye balebomfya ku kupindulula ici ca kupelelako. No mwela na o walebomfiwa ukucipindulula. Nalimo mu myaka ya ba1100, abena Bulaya batendeke ukubomfya ifya kupelelako ifipindululwa no mwela kabili ifya musango yu fyalebomfiwa sana mu Belgium, mu Germany, mu Holland, na mu fyalo fimbi. Batwalilile ukubomfya ifi fine ukufikila bapangile fimashini fimbi ifya kupela ubunga.

“Ica Kulya Cesu ica Buno Bushiku”

Nangu kwaba ubuyantanshi, impelo isho balebomfya na kale shicili shilabomfiwa na leelo line mu fyalo fimo fimo. Mu fyalo fimo ifya mu Afrika na mu fishi fimo bacili balabomfya ibende. Mu Mexico na mu Central America, bacili balabomfya impelo balebomfya kale sana pa kupela amataba ya kufumbikila umukate wa tortillas. Kabili mu ncende shalekanalekana bacili balabomfya ifya kupelelako fipindululwa na menshi ne fipindululwa no mwela.

Lelo, ubunga ubwingi pali leelo bapela ku figayo ifibombela na mafuta nelyo na malaiti. Ifi e filenga ukuti kuleba ubunga bwapeleka sana no bushapeleka sana ubo tukumanisha ukushita.

Shino nshiku, ukupela ubunga takwayafya nge fyo cali kale. Na lyo line tulingile ukutasha Kabumba pa kutupeela inseke na mano ayalenga ukuti tulepangamo “ica kulya cesu ica buno bushiku.”—Mateo 6:11.

[Futunoti]

[Icikope pe bula 23]

Impelo ya ku Egupti

[Abatusuminishe]

Soprintendenza Archeologica per la Toscana, Firenze

[Icikope pe bula 23]

Pa mpelo ipindululwa ne nama balepelelapo imiolife ya kupangila amafuta

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 22]

Ici cikope cifumine muli Self-Pronouncing Edition of the Holy Bible, iyakwata King James and the Revised versions