Umulimo wa Bakalemba ba ku Kale ne Cebo Ca Kwa Lesa

AMALEMBO ya ciHebere yapwile ukulembwa ku kupwa kwa mwanda wa myaka uwalenga busano B.C.E. Mu myaka iyakonkelepo, abaYuda abasambilile sana abalekopolola amalembo, maka maka baSopherim, na baMasore balebikako sana amano pa kukopolola amalembo ya ciHebere. Nangu cibe fyo, amabuuku ya mu Baibolo ayakokwesha yalembelwe mu nshiku sha kwa Mose na Yoshua, imyaka 1000 ilyo baSopherim bashilabako. Ifyo balelembapo ayo mabuuku fyaleonaika bwangu; kanshi bafwile balekopolola ifimfungwa libili libili. Bushe finshi twaishiba pa fyo bakalemba ba ku kale balebomba umulimo wabo? Bushe mu Israele mwali bakalemba abakampuka?

Ifimfungwa ifyo basangile mumbali ya Bemba Wafwa e mamanyuskripiti yakokwesha sana. Amamanyuskripiti yamo pali aya yalembelwe kale sana pa kati ka mwaka wa 300 na 101 B.C.E. Profesa Alan R. Millard uwasambilila sana indimi sha ku kale e lyo ne fya kushulashula alondolola ukuti: “Ifimfungwa fya kale ifyo balembelepo amabuuku ya mu Baibolo pa kubala fyalyonaika.” Asosa no kuti: “Intambi sha mu bwina mupalamano kuti shatwafwa ukwishiba ifyo bakalemba ba kale balebomba umulimo wabo, kabili ukwishibe fyo kuti kwalenga twaumfwikisha ifyo amalembo ya ciHebere yacindama ne fyo bayakopolwele.”

Umulimo Bakalemba ba Kubalilapo Bakwete

Imyaka 4000 iyapita abena Mesopotamia balelemba ifyalembwa ifyalelanda pa lyashi lya kale, imipepele, amafunde, amasambililo, na malyashi yambi ayalekanalekana. Amasukulu balesambililapo umulimo wa bukalemba yalifulile, kabili cimo ico balesambilisha kubika amano ku kukopolola ifyalembwa fya kale nga filya fine fye fyali. Abasambilila muno nshiku basanga ukuti mu fyalembwa fya bena Babiloni ifyo bakopolwele imiku iingi pa myaka ukucila 1000, mwaba fye ifilubo ifinono.

Bakalemba tabali fye mu Mesopotamia mweka. Icitabo ca The Oxford Encyclopedia of Archaeology in the Near East citila: “Kalemba umwina Babiloni uwaikeleko mu myaka ya ba1500 BCE, nalimo alishibe inshila balebomfya mu masukulu ya bakalemba aya mu Mesopotamia, Suria, Kanaani, na mu Egupti mwine.” *

Umulimo wa bakalemba walicindeme sana pa nshita Mose aleikala mu Egupti. Lyonse bakalemba balekopolola ifitabo ifyapusanapusana. Imilimo bakalemba babombele ilamoneka na  pa fya kuyemfyayemfya ifyo balenga pa nshiishi isha bena Egupti abo bashikile kale ukucila pa myaka 4000. Icitabo ca encyclopedia ico twambwile na mu kubangilila calanda pa lwa bakalemba ba ku kale aba muli shilya nshiku sha mu kubangilila ukutila: “Pa kati ka 1999 na 1001 BCE, bakalemba balikopolwele no ukulonganika amabuuku ayengi ayalelanda pa buyantanshi ubukalamba ubwali mu Mesopotamia na mu Egupti, kabili bapangile amafunde ayo bakalemba abasambilila bali no kulakonka.”

Aya “mafunde” bapangile yalesanshamo ne fya kubomfya ifyebo ifyo balelemba ku mpela ya citabo ifyalelanda pa fyo balembele icitabo. Pali ifi fyebo paleba amashina ya kwa kalemba, na ya mwine wa fipapatu apo balembele ifyebo. Balebikapo ubushiku, umwaka, ukwafumine ifyebo ifyalembelwe pa cipapatu, no bwingi bwa misela ya mashiwi nelyo amashiwi bakopolwele na fimbipo. Ilingi line bakalemba balelembapo no kuti: “Ifi fyebo bafikopolola nga filya fine fye fyali mu fipapaatu bafikopolwelemo.” Ifi fyebo filelanga ukuti bakalemba ba ku kale balebika amano ku kukopolola ifyalembwa nga filya fine fyali pa kubala.

Profesa Millard uo tulandilepo pa kubala atila: “Umuntu nga amona ifyebo bakalemba bakopolwele kuti atila kwali inshila isuma iyo balekonka pa kukopolola, iyasanshishemo ukupitulukamo no kulungika umushali bwino pa kuti mwilaba filubo. BaMasore abaikeleko pa kati ka 500 C.E. na 1500 C.E., nabo balekonka inshila shimo pali ishi, maka maka iya kupenda imisela ya mashiwi nelyo amashiwi.” Kanshi mu nshita ya kwa Mose na Yoshua abantu ba mu Middle East balebika sana amano ku kukopolola ifyebo nga filya fine fyali pa kubala.

Bushe mu Israele namo mwali bakalemba abakampuka? Bushe Baibolo ilandapo shani?

Bakalemba mu Israele wa ku Kale

Mose akulile mu lupwa lwa kwa Farao. (Ukufuma 2:10; Imilimo 7:21, 22) Abasambilila pa fyalecitika kale mu Egupti, batila ilyo Mose alekula afwile alisambilile ukubelenga ne milembele ya bena Egupti ukusanshako fye ne milimo imo iya bakalemba. Profesa James K. Hoffmeier alembele mu citabo cakwe icitila Israel in Egypt ukutila: “Kwaliba ubushininkisho ubulanga ukuti filya Baibolo itila Mose e walembele ifyacitike,  amamapu, ne milimo imbi iya bakalemba, fya cine.” *

Baibolo ilalanda na pali bambi aba mu Israele wa ku kale abali bakalemba bakampuka. Icitabo ca The Cambridge History of the Bible, citila Mose ‘alisontele bacilolo abasambilila . . . ukuba bakangalila.’ Ifyalenga basose ifi, fyebo fyaba pa Amalango 1:15, apatila: “Awe, [ne Mose] nabuulile bakasomo ba mikowa yenu, . . . no kubabika bakasomo pali imwe, bamushika ba pa makana, na bamushika ba pa myanda, na bamushika ba pa makumi yasano, na bamushika ba pa makumi, na bacilolo umwabele mikowa yenu umo umo.” Bushe aba bacilolo ni bani?

Ishiwi lya ciHebere ilyo bapilibula ukuti “bacilolo” lilasangwa imiku iingi mu Malembo ayalanda pa nshiku sha kwa Mose na Yoshua. Abasambilila sana abengi batila ili shiwi lipilibula “uulemba ifyalecitika,” “uulemba,” e lyo na “cilolo uwafwilisha kapingula mu fya kulembalemba.” Apo ili shiwi lya ciHebere lilasangwa imiku iingi cilanga fye ukuti mu Israele mwali bakalemba abengi kabili balebomba imilimo iyalekanalekana iya butungulushi mu myaka ya kubangilila ilyo abena Israele bafumine mu Egupti.

Ubushininkisho bwalenga butatu bulanda pali bashimapepo mu Israele. Icitabo ca Encyclopaedia Judaica citila “pa kuti bashimapepo babombe imilimo yabo iya bushimapepo ne milimo imbi balekabila ukuba abasambilila.” Ica kumwenako fye, Mose aebele abena Lebi ukuti: “Pa kupwa kwa myaka cinelubali, . . . mukabilikishishe amalango aya pa menso ya kwa Israele onse.” Bashimapepo e balesunga apalembelwe Amafunde. E balesuminisha umulimo wa kukopolola aya mafunde kabili baleshininkisha ukuti abalekopolola bayakopolola bwino bwino.—Amalango 17:18, 19; 31:10, 11.

Tontonkanyeni pa fyo bacitile pa kukopolola Amafunde umuku wa kubalilapo. Mu mweshi Mose afwililemo aebele abena Israele ukuti: ‘Nomba, mu bushiku ubo mukaabukilamo Yordani ku calo ico Yehova Lesa wenu alemupeela, e mo mukemike amabwe yakalamba no [kushingulako impemba, NW]; mukalembepo ne fyebo fyonse fya malango aya.’ (Amalango 27:1-4) Ilyo baonawile Yeriko na Ai, abena Israele balilongene pa lupili lwa Ebali ulwaba pa kati ka Calo ca Bulayo. Ilyo balongene palya Yoshua alilembele “amalango ya kwa Mose” pa mabwe ya cipailo. (Yoshua 8:30-32) Ico balembele aya malango ni co abantu balishibe ukulemba no kubelenga. Ici cilanga ukuti abena Israele balishibe sana ukubelenga no kulemba ica kuti, balekopolola amalembo ya mushilo bwino bwino ukwabula ukulufyanya.

Amalembo Baleyakopolola nga Filya Fine Yali

Ilyo Mose na Yoshua bafwile, ifimfungwa ifingi ifya ciHebere fyalipangilwe, kabili balikopolwele na fimbi. Ilyo ifi fimfungwa fyaonaike ku mutonshi, bali no kukopolwelapo fimbi. Ifi fine e fyo balecita pa myaka iingi nga nshi.

Nangu ca kuti abalekopolola Baibolo balibikileko sana amano, balipangile ifilubo mumo mumo. Bushe ifilubo bapangile fyalyalwile ifyo amalembo yalanda? Awe nakalya. Ifi filubo tafyakulile kabili tafyaalula ifyo Amalembo yalanda, nge fyo amamanyuskripti ya kale yalanga.

Ifyo Yesu Kristu alandile pa Malembo ya Mushilo fyalenga Abena Kristu ukushininkisha ukuti yaba fye nga filya fine yali ilyo bayalembele. Amashiwi Yesu alesosa pamo nga “Bushe tamwabelenga mwi buuku lya kwa Mose?” na “Bushe Mose tamupeele Amafunde?” yalanga ukuti Yesu alemona ifimfungwa ifyaliko pali ilya nshita ukuti fyalishintililwepo. (Marko 12:26; Yohane 7:19) Na cimbi icilanga ukuti amalembo ya ciHebere tayayaluka mashiwi Yesu asosele ayatila: “Fyonse ifyalembelwa ine mu mafunde ya kwa Mose na muli Bakasesema na mu Malumbo, fili no kufishiwapo.”—Luka 24:44.

Kanshi tatulingile no kutwishika ukuti Amalembo ya Mushilo tayayaluka yaba fye filya fine yali pa kubala. Ifi e fyo na kasesema Esaya alandile atile: “Umulemfwe uloma, iluba lilabonsa, lelo icebo ca kwa Lesa wesu caiminina umuyayaya.”—Esaya 40:8.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 18]

Kalemba umwina Egupti alekopolola ifyalembwa

[Icikope pe bula 19]

Amabuuku aya mu Baibolo ayakokola sana bayalembele mu nshiku ya kwa Mose