Ububumbo Bulatusambilisha Pali Lesa Wa Mweo

“Mwalilinga, mwe Yehova, mwe Lesa wesu, ukupokelela ubukata . . . pantu ni mwe mwabumbile ifintu fyonse.”—UKUS. 4:11.

KUTI MWAYASUKA SHANI?

Finshi tulingile ukucita pa kuwisha ifisambilisho fya bufi “ifyaba nga malinga ayakosa”?

Bushe ububumbo bulanga shani amaka na mano ya kwa Lesa?

Bushe abafyashi kuti ba-afwa shani abana babo ukucetekela Yehova?

1. Finshi tufwile ukucita pa kuti tutwalilile ukuba ne citetekelo cakosa?

ABANTU abengi batila basumina fye mu fintu ifyo bamona. Kuti twa-afwa shani abantu ba musango uyu ukucetekela Yehova? Pantu na kuba, Baibolo itila “takwaba umuntu nangu umo uwatala amona Lesa.” (Yoh. 1:18) Kuti twacita shani pa kuti icitetekelo cesu citwalilile ukuba icakosa muli “Lesa uushimoneka,” Yehova? (Kol. 1:15) Ica kubalilapo, tufwile ukwishiba ifisambilisho ifilenga abantu ukukanaishiba Yehova. Lyena tufwile ukubomfya bwino Baibolo pa kuti tulange abantu ukuti ifisambilisho fya musango uyu ‘filalwisha ukwishiba Lesa.’—2 Kor. 10:4, 5.

2, 3. Fisambilisho nshi fibili ifilenga abantu ukukanaishiba icine pali Lesa?

² Icisambilisho cimo icalenga abantu ukukanaishiba icine pali Lesa, cisambilisho ca kuti ifintu fyasangwike fye. Ici cisambilisho calipusana ne fyo Baibolo ilanda kabili cilalenga abantu ukukanaba ne subilo. Cilenga bakaana no kwishiba ico twabela pano calo.

³ Bamo abatila Bena Kristu basambilisha ukuti ukutula apo ifya mu muulu, isonde ne fya mweo fyonse ifyabamo fyapangilwe, myaka fye amakana ayanono e yapitapo. Nangu ca kuti balicindika Baibolo, basambilisha ukuti Lesa abumbile ifintu fyonse mu nshiku fye 6 isha ma-awala 24. Balakaana ifyo basayantisti basanga ifilanga ukuti ifyo basuminamo fya bufi. Kanshi ici cisambilisho cilenga camoneka kwati ifyaba mu Baibolo fya bufi kabili fya cabecabe. Aba bantu abasumina muli ici cisambilisho baba kwati ni balya abaliko mu nshita ya batumwa abali abapimpa mu kubombela Lesa “lelo  te kupimpa ukwalingana no kwishiba kwine kwine.” (Rom. 10:2) Bushe kuti twabomfya shani Icebo ca kwa Lesa pa kuwisha ifi fisambilisho fya bufi “ifyaba nga malinga ayakosa”? * Kuti twawisha fye aya malinga nga twaishiba bwino ifyo Baibolo isambilisha.

UKUTONTONKANYA PA FYO ABUMBA KULALENGA TWABA NE CITETEKELO

4. Finshi fifwile ukutulenga ukuba ne citetekelo?

⁴ Baibolo itusambilisha ukuti tufwile ukutemwa ukwishiba. (Amapi. 10:14) Pa kumutetekela, Yehova tafwaya ukuti tushintilile pa mano ya bantunse nelyo intambi sha mu mipepele, lelo afwaya twamutetekela pa mulandu wa kuti natukwata ubushininkisho bwa cine cine kabili natutontonkanyapo sana pali ubo bushininkisho. (Belengeni AbaHebere 11:1.) Pa kuti tutetekele Yehova Lesa, intanshi tufwile ukushininkisha ukuti e ko aba. (Belengeni AbaHebere 11:6.) Icalenga tucetekele ukuti Lesa e ko aba ni co twalibebeta ifishinka no kubomfya “amaka [yesu] aya kupelulula,” te pa mulandu wa kufwaya fye ukusumina mu cintu cimo.—Rom. 12:1.

5. Mulandu nshi tulingile ukutetekela ukuti Lesa e ko aba?

⁵ Umutumwa Paulo alilandileko cimo icingalenga twatetekela ukuti Lesa e ko aba, nangu ca kuti tatumumona. Atile: “Imibele yakwe, ukutula fye apo abumbile umuntu, bailukila ku fyo abumba, muli ifi e mo belukila amaka yakwe aya pe pamo na buLesa bwakwe.” (Rom. 1:20) Kuti mwa-afwa shani umuntu uushasumina ukuti Lesa e ko aba ukucetekela amashiwi Paulo alandile? Kuti mwalanda pa fyo Lesa abumba ifyakonkapo ifilangilila ukuti Kabumba wesu alikwata amaka na mano.

IFYO LESA ABUMBA FILANGA UKUTI WA MAKA

6, 7. Bushe amaka Yehova akwata yamonekela shani mu fintu fibili ifitucingilila?

⁶ Amaka ya kwa Yehova yamonekela mu fintu fibili ifyo abumba ifitucingilila, e kutila ulwelele e lyo na maka ayashimoneka ayashinguluka isonde (magnetic field). Ku ca kumwenako, ulwelele talutupeela fye umwela tupeema, lelo lulatucingilila na ku fimabwe ifibutukisha mu muulu ifingonaula isonde nga ca kuti fyaliponene. Lelo ifi taficitika pantu ifimabwe nga fyafika mu lwelele, filapya. E lyo ilingi nga filepya, filaaka sana no kumoneka bwino kwati ni ntanda ishilepita ubushiku.

⁷ Amaka ayashimoneka ayashinguluka isonde nayo yalatucingilila. Pa kati na nkati ke sonde paliba ifyasunguluka ifyakaba sana ififumya amaka ayashinguluka isonde ukufika fye na mu lwelele. Aya maka yalatucingilila ku myengelele na ku kukaba ukufuma ku kasuba nga kapuulika. Pa mulandu wa aya maka, ukupuulika kwa kasuba takoca ifya mweo ifyaba pe sonde pantu yalalenga imyengelele no kukaba kwa kasuba ukukanafika pe sonde. Aya maka ayacingilila isonde yalamoneka mu lwelele lwa mupepi na ku North pole na ku South pole. Ukwabula no kutwishika, Yehova “aba na maka ayengi.”—Belengeni Esaya 40:26.

IFYO LESA ABUMBA FILANGA UKUTI WA MANO

8, 9. Bushe ifyo ifya mweo fitungililana fitusambilisha finshi pa mano ya kwa Yehova?

⁸ Ifyo Yehova apanga isonde ukuti lileisangulula pa kuti ifya mweo fitwalilile ukubako filanga ukuti wa mano. Natulangilile: Tutile mwikala mu musumba uwacingililwa ne linga, umwikala abantu abengi nga nshi, lelo uushakwata ukwa kufumya amenshi yambi no kwa kupoosa ifisooso. Umusumba wa musango yu kuti walamba icine cine kabili te kuti mwikale na bantu. Ifi  fine e fyaba ne sonde. Talyakwata ukwa kufumya amenshi yambi no kwa kupoosa ifisooso. Na lyo line, lyalitwalilila ukutungilila ifya mweo pa myaka iingi. Mulandu nshi? Pantu isonde lyalikwata amaka ya kuisangulula pa kuti ifya mweo fitwalilile ukubako.

⁹ Natulande pa fyo umwela tupeema uwa oxygen upangwa. Ifya mweo ifingi nga nshi fipeema umwela wa oxygen kabili fifumya umwela wa carbon dioxide. Nangu cibe ifyo, umwela tupeema taupwa, kabili umwela wa carbon dioxide tawabala aufulisha mu lwelele ica kuti waleta no busanso. Mulandu nshi? Pantu ifimenwa fibomfya umwela wa carbon dioxide, amenshi, ulubuuto ulufuma ku kasuba, e lyo ne fyaba mu mushili ifikabilwa pa kupanga ifya kulya na oxygen. E lyo na ifwe tupeema oxygen no kufumya umwela wa carbon dioxide uo ifimenwa fibomfya. Mu nshila imbi kuti twatila fye Yehova abomfya ifimenwa ifyo abumbile ku kupeela “abantu bonse umweo no mupu.” (Imil. 17:25) Ala Yehova wa mano icine cine!

10, 11. Bushe icipelebesha na mulengesha filanga shani ukuti Yehova wa mano icine cine?

¹⁰ Na kabili, amano ya kwa Yehova yamonekela mu fingi ifyo abumba ifyaba pano isonde. Abafwailisha pa fya mweo balanda ukuti pano isonde paba ifya mweo ifyapusanapusana nalimo 2 milioni ukufika kuli 100 milioni. (Belengeni Amalumbo 104:24.) Natumone fimo ifyo Lesa abumba ifilanga ukuti wa mano icine cine.

¹¹ Ku ca kumwenako, kwaba icipelebesha cimo icakwata bongobongo iinono sana kwati ni pa mpela ya bopeni. Na lyo line, ici cipelebesha cilakuuka ukufuma ku Canada ukuya ku mutengo umo ifi uwaba ku Mexico apalepa nalimo amakilomita 3,000. Ici cipelebesha cikonka akasuba pa kwishiba uko cileya. Nomba bushe cishiba shani uko cileya akasuba nga kayalukila kumbi? Nangu ca kutila bongobongo ya ici cipelebesha yalicepa sana, Yehova aipangile mu musango wa kutila te kuti cilube uko cileya akasuba nga kayalukila kumbi. Natulande na pa linso lya kwa mulengesha. Mulengesha akwata amenso yabili. Ilinso limo kuti lyamona ifintu ifingi pa kashita kamo kene kabili lilamona na kantu akanono sana akali mupepi nga katenkana. Nangu ca kuti bongobongo ya kwa mulengesha inono sana, aleshiba fyonse ifyo amenso yakwe yalemona.

12, 13. Finshi mwatemwa sana pa fyo Yehova apanga insandesande ishipanga umubili wenu?

¹² Na kabili tulapapa pa fyo Yehova apanga insandesande ishaba mu fya mweo fyonse. Ku ca kumwenako, mu mubili wenu mwaba nalimo insandesande 100 trilioni. Mu lusandesande lumo na lumo mwaba ico beta ukuti DNA. Muli DNA e mwaba ifyebo pa fyo umubili wenu ufwile ukuba.

¹³ Bushe fyebo finga ifyaba muli DNA? Natulinganye ifyebo ifyaba muli gramu imo  iya DNA ku fyebo ifyo CD ingasunga. Kuti twapapa ukuti CD, akantu fye akanono akapapaatala, kuti yasunga ifyebo fyonse ifyaba muli dikishonari. Lelo, gramu imo iya DNA kuti yasunga ifyebo ifyo mwingasungila pa ma CD 1 trilioni! Nelyo tutile, nga mwaumika DNA e lyo mwaitapula pali ka supuni, iyo DNA kuti yasunga ifyebo ifingakabilwa pa kupanga abantu nalimo 2.5 trilioni!

14. Bushe ifyo basayantisti basanga filenga muleumfwa shani pali Yehova?

¹⁴ Imfumu Davidi yalandile ukuti caba kwati Yehova Lesa alilemba ifyebo ifikabilwa pa kupanga umubili wa muntu. Davidi atile: “Ilyo fye nalepangwa amenso yenu yalimwene, kabili mwi buuku lyenu mwalembelwe ifilundwa fyandi fyonse, mwalembelwe inshiku ifilundwa fyapangilwe ninshi tapalaba icilundwa nangu cimo.” (Amalu. 139:16) Kanshi, ilyo Davidi atontonkenye pa fyo umubili wakwe wapangilwe calengele ukuti alumbanye Yehova. Basayantisti balisanga ifintu ifingi pa fyo umubili wa muntu waba ifitupesha amano. Ifi basanga filenga tuleumfwa nge fyaumfwile uwaimbile amalumbo uwatile: “Ndemulumbanya pantu napangilwe mu musango wa kupapa kabili uwapesha amano. Yalipesha amano imilimo yenu, nge fyo no mweo wandi waishiba.” (Amalu. 139:14) Ukwabula no kutwishika, ububumbo bulanga ukuti Lesa e ko aba!

AFWENI BAMBI UKULAPEELA LESA UBUKATA

15, 16. (a) Bushe impapulo shesu shitwafwa shani ukulatasha pa fyo Yehova abumba? (b) Mu cipande ca muli Loleni! icitila “Bushe Capangilwe Fye?,” lyashi nshi ilyo mwatemenwe sana?

¹⁵ Pa myaka iingi, magazini ya Loleni! yalyafwa abantu abengi nga nshi ukusambilila pali Lesa wa mweo ku fintu abumba. Ku ca kumwenako, Loleni! ya mu ciNgeleshi iya September, 2006 yakwete umutwe wa kuti, “Is There a Creator?” (Bushe Kabumba E ko Aba?) bailembele ku kwafwa abasumina ukuti ifintu fyasangwike fye no kuti Lesa abumbile ifintu fyonse mu nshiku 6 isha ma-awala 24. Nkashi umo alembele kalata ku musambo wa ku United States ukuti: “Twalibombele bwino kampeni ya kushalika iyi magazini yaibela. Umwanakashi umo uufunda biology alombele ukuti tumupeele magazini 20 pa kuti akapeeleko abana be sukulu abo alesambilisha.” Munyinefwe umo na o atile: “Natendeke ukushimikila muli ba 1940, kabili ndi mupepi no kukumanya imyaka 75, lelo nshaipakishapo ukushimikila nge fyo naipakishe uno mweshi ilyo twaleshalika iyi Loleni! iyaibela.”

¹⁶ Mu myaka ya nomba line, limo muli Loleni! mulaba icipande icitila “Bushe Capangilwe Fye?” Ici cipande cilanda sana pa fya kupapusha ifyo Lesa abumba na pa fyo abantu besha ukupanga ifintu ukupashanya ku fyo Kabumba Mukalamba abumba. Mu 2010 twalipokelele broshuwa iitwafwa ukupeela Lesa ubukata iitila Was Life Created? (Bushe Ifya Mweo Fyapangilwe Fye?) Mwaliba ifikope ifisuma ifitwafwa ukulatasha sana pa fyo Yehova abumba. Ifipusho ifyaba pa mpela ya cipande filafwa uulebelenga ukutontonkanya pa fyo acilabelenga. Ala iyi broshuwa isuma ukubomfya mu mulimo wa kushimikila!

17, 18. (a) Mwe bafyashi kuti mwa-afwa shani abana benu ukushipa pa kulanda pa fyo basuminamo? (b) Bushe mubomfya shani amabroshuwa ayalanda pa bubumbo pa mapepo ya lupwa?

¹⁷ Mwe bafyashi, bushe mwalisambililapo iyi broshuwa pa mapepo ya lupwa na bana benu? Nga mulesambilila iyi broshuwa na bana benu, mukabafwa ukutemwa Lesa wa mweo. Nalimo mwalikwata abana abapungwe abaya ku sukulu. Abasambilisha ukuti ifintu fyasangwike fye bafwaya ukuti abana benu basumine muli ici cisambilisho. Basayantisti na bakafundisha basambilisha  ukuti ifintu fyasangwike fye. E lyo amafilimu na maprogramu ayaba pa TV na yo yalanga ukuti ifintu fyasangwike fye. Kuti mwa-afwa abana benu ukwishiba ifya kwasuka ukubomfya broshuwa itila, The Origin of Life—Five Questions Worth Asking, iyafumine mu 2010. Nga filya fyaba broshuwa ya Was Life Created?, ne yi ine broshuwa kuti ya-afwa abana ukuba na mano ya “kulingulula.” (Amapi. 2:10, 11) Iyi broshuwa ilafwa abana ukumona nga ca kuti ifyo basambilila ku sukulu fya cine nelyo iyo.

¹⁸ Broshuwa ya itila The Origin of Life (Ifyo Ubumi Bwatendeke), bailembeele ukwafwa abana abaya ku sukulu ukumona nga ifyo basayantisti balanda fya cine ilyo batila ifyo bashula mu mushili e filanga ukuti ifintu fyasangwike fye. Ilabafwa ukuipingwilapo abene nga ca cine abantu bafumine ku finama nelyo iyo. Kabili ilabafwa ukwishiba ifya kwasuka abalanda ukuti ifintu fyasangwike fye. Mwe bafyashi nga mulebomfya aya mabroshuwa, mukalenga abana benu ukushipa pa kwasuka nga babepusha ico basuminina ukuti Kabumba e ko aba.—Belengeni 1 Petro 3:15.

19. Lishuko nshi ifwe bonse twakwata?

¹⁹ Tulasambilila ifingi pa mibele iisuma iya kwa Yehova nga tulebelenga impapulo shesu ishilanda pa bubumbo isho ukuteyanya kwakwe kutupekanishisha. Ifyo tusambilila ku bubumbo filenga tulefwaisha ukulumbanya Lesa wesu ukufuma pa nshi ya mutima. (Amalu. 19:1, 2) Ala lishuko nga nshi ukupeela Yehova, Kabumba wa fintu fyonse, umucinshi, no bukata pantu e walinga ukupeelwa!—1 Tim. 1:17.

[Futunoti]

[Ifipusho]

[Icikope pe bula 7]

[Ifikope pe bula 9]

Ifyo Lesa apanga ilinso lya kwa mulengesha filanga ukuti wa mano; ilinso lya kwa mulengesha nabalikusha (Moneni paragrafu 11)

[Abatusuminishe]

Inset: Boris Krylov, www.macro-photo.org

[Ifikope pe bula 11]

Mwe bafyashi, afweni abana ukwishiba ifyo bengalanda pa fyo basuminamo (Moneni paragrafu 17)