Bushe Baibolo Yalitweba Fyonse Pali Yesu?

Bushe filya Baibolo yalanda ukuti Yesu bamwipaile pa Golgota fya cine nelyo bushe tabamwipeye? Bushe ca cine ukuti Yesu alyupile Maria umwina Magadala no kufyalamo abana? Nelyo bushe ali uwaifinya ica kuti talefwaya ukusangalala pamo na bantu nge fyo umuntu onse pa calo acita? Bushe cishinka ukuti ifyo Yesu alesambilisha fyalipusana ne fyo tubelenga muli Baibolo?

IFISAMBILISHO fya musango uyu ifya kwelenganya fye nafifula muli ino myaka, kabili amafilimu na mabuuku nayalenga ifi fisambilisho ukuseeka. Kwaliba ne fitabo ifingi ne fyebo fimbi ifyo balemba ifyalanda pa fyaba mu mabuuku ya apocryphal, e kutila ifyalembwa ifishafuma kuli Lesa ifyalembelwe mu myaka ya ba 100 na 200 C.E. Batila muli ifi fyalembwa e mo basokolola ifishinka pali Yesu ifyo bashalemba mu mabuuku ya Mbila Nsuma. Bushe ifi abantu bamo balanda fya cine? Bushe kuti twashininkisha ukuti Baibolo ilatweba fyonse pali Yesu?

Pa kwasuka aya mepusho, natulande pa fintu fitatu. Ica kubalilapo, tufwile ukwishiba bwino  abalembele amabuuku ya Mbila Nsuma ne lyo bayalembele; ica bubili, tufwile ukwishiba uwasalile amabuuku yaba mu Baibolo ne fyo acitile; ne ca butatu, tufwile ukwishiba uko ifyalembwa fya apocryphal fyafumine ne fyo fyapusana na mabuuku ayapanga Baibolo. *

Ni Lilali Amalembo ya CiGriki Yalembelwe, Kabili ni Bani Bayalembele?

Ifyo bafwailisha fimo filanga ukuti ibuuku lya Mbila Nsuma ilya kwa Mateo lyalembelwe nalimo mu 41 C.E., imyaka fye 8 pa numa ya mfwa ya kwa Kristu. Lelo abasambilila abengi balakaana, batila ili buuku lyalembelwe pa numa ya mwaka wa 41 C.E. Lelo abengi basumina ukuti Amalembo ya ciGriki bayalembele ilyo umwaka wa 100 C.E. ushilafika.

Pali iyi nshita, abaliko ilyo Yesu ali pano calo no kumonako ilyo afwile no kubuushiwa ninshi bacilipo; kanshi mu mabuuku ya Mbila Nsuma nga mwali ifilubo, nga balifilungike ukwabula no bwafya. Umuntu umo uwasambilila sana, F. F. Bruce atile: “Ilyo abatumwa baleshimikila, balishininkishe ukuti ifyo baleshimikila fya cine kabili na bantu balelandako balifishibe, e mulandu wine tabalelandila fye ukuti, ‘Tuli nte ya ifi fintu,’ lelo balelanda no kuti, ‘Nge fyo na imwe bene mwaishiba’ (Imilimo 2:22).”

Ni bani balembele Amalembo ya ciGriki aya Bena Kristu? Pa balembele, pali na batumwa bamo aba kwa Yesu pali balya 12. Aba batumwa, e lyo na bambi abalembeleko Baibolo pamo nga Yakobo, Yuda, e lyo nalimo na Marko, epo bali ilyo icilonganino ca Bena Kristu capangilwe pa Pentekoste mu 33 C.E. Bonse abalembele Amalembo ya ciGriki, ukubikako na Paulo, balebombela pamo ne bumba litungulula ilyali mu Yerusalemu ilyo icilonganino ca Bena Kristu capangilwe. Ili bumba lyapangilwe na batumwa na bakalamba.—Imilimo 15:2, 6, 12-14, 22; Abena Galatia 2:7-10.

Yesu aebele abasambi bakwe ukutwalilila ukubomba umulimo wa kushimikila no kusambilisha uo umwine atendeke. (Mateo 28:19, 20) Abebele no kuti: “Uwaumfwa kuli imwe, ninshi aumfwa na kuli ine.” (Luka 10:16) Kabili abalaile ukuti umupashi wa mushilo uwa kwa Lesa, nelyo amaka ya kwa Lesa, wali no kubapeela amaka ya kubomba umulimo abapeele. Kanshi nga ca kutila abatumwa nelyo abaume abo balebombela pamo nabo abo umupashi wa mushilo uwa kwa Lesa walebomfya e balemba ifyebo, Abena Kristu ba kubalilapo balemona ukuti ifyo fyebo fyafuma kuli Lesa.

Bakalemba ba Baibolo bamo balesumina ukuti ifyalembele abanabo fyafumine kuli Lesa. Ku ca kumwenako, umutumwa Petro alilandilepo pa makalata yalembele Paulo kabili aleyapendela pa ‘Malembo na yambi’ ayaliko. (2 Petro 3:15, 16) Na Paulo na o alishibe ukuti Lesa e wapeele abatumwa na bakasesema baliko mu nshita ya batumwa umupashi wakwe uwa mushilo.—Abena Efese 3:5.

Kanshi paliba ubushininkisho ubukalamba ubwa kuti ifyalembwa mu mabuuku ya Mbila Nsuma fya cishinka kabili fyalicetekelwa. Te nshimi shabamo nelyo amalyashi ya kale. Lyashi ilyo balembele bwino bwino, na balembele balemonako na menso ilyo ifyo balembele fyalecitika, kabili bantu abo Lesa apeele umupashi wakwe uwa mushilo.

Ni Bani Basalile Amabuuku Yaba mu Baibolo?

Abalemba ifitabo bamo batila aya Malembo ya ciGriki aya Bena Kristu pa kuti yabe mu Baibolo, yasalilwe ilyo papitile imyaka iingi ne calici ilyo Kateka Konstantino apangile. Lelo ifishinka filanga ukuti te calici lyasalile.

Ku ca kumwenako, umfweni ifyo uwasambilila sana pa fya macalici, Oskar Skarsaune alandile: “Te calici nelyo umuntu uuli onse uwasalile amabuuku yalingile ukupanga Icipangano Cipya na yashalingile . . . Ifyo balekonka pa kusala amabuuku fyalishibikwe fye bwino: Ifyalembwa fyonse ifyalembelwe ilyo umwaka wa 100 C.E. taulafika, ifyaishibikwe ukuti batumwa balembele, nelyo abo balebombela pamo nabo, e  fyo balemona ukuti fya cine. Ifyalembwa fimbi ifyalembelwe pa numa, amakalata nelyo ifyo baleita ukuti amabuuku ya mbila nsuma tabafibikilemo muli Baibolo . . . Uku kusala amabuuku, kwapwile kale sana ninshi na Konstantino talabako kabili ninshi ne calici lyakwe talilapangwa. Abasalile amabuuku ayapanga Icipangano Cipya, Bena Kristu abo balecusha pa fyo basuminemo, te calici nakalya.”

Umuntu na umbi uwasambilila sana pa Malembo ya Bena Kristu aya ciGriki, Ken Berding, alandile aya mashiwi pa fyo cali pa kusala amabuuku ya kubika mu Cipangano Cipya atile: “Te calici lyasalile amabuuku yaba mu Baibolo; icalici lyatwalilila fye ukubomfya amabuuku ayo Abena Kristu balemona ukuti Cebo icafuma kuli Lesa.”

Lelo bushe Bena Kristu ba kubalilapo e basalile amabuuku yaba mu Baibolo? Baibolo itweba ukuti kwaliba icintu cimo icacindamisha kabili icakwatisha amaka icalengele ukuti amabuuku yaba mu Baibolo yasalwe.

Baibolo ilanda ukuti pa fipesha amano ifyo umupashi wa mushilo walengele Abena Kristu bali mu cilonganino ca kubalilapo ukulacita pali ne fya bupe ifya “kwiluka amashiwi ukumona nga yafumine kuli Lesa atemwa ku fibanda.” (1 Abena Korinti 12:4, 10) E co bamo balibapeele amaka ayafumine kuli Lesa ayalebafwa ukwiluka ubupusano bwali pa fyebo fyafumine kuli Lesa na pa fyebo fya bantu. Kanshi Abena Kristu ba muno nshiku balicetekela ukuti amabuuku yaba mu Baibolo yafuma kuli Lesa.

Kanshi twamona ukuti ni kale amabuuku ya mu Baibolo yasalilwe, kabili umupashi wa mushilo e walengele ukuti yasalwe. Ku mpela ya myaka ya mu ma 100 C.E., bakalemba bamo balilandilepo pa mabuuku yaba mu Baibolo ukuti ya cine. Lelo aba bakalemba te basalile amabuuku yalingile ukuba mu Baibolo; bena bali fye ni nte ishalandile pa mabuuku ayo Lesa umwine asalile ukupitila mu bantu bakwe abaletungululwa no mupashi wakwe.

Ifimfungwa fya kale na fyo filalanga bwino ukuti aya yene mabuuku yaba mu Baibolo ayo na bantu abengi muno nshiku basuminamo, e yalingile ukubamo. Kwaba ifimfungwa fya kale ukucila pali 5,000 ifya Malembo ayalembelwe mu ciGriki. Pali ifi fimfungwa paba ne fyalembelwe mu ma 100 na 200 C.E. Ifi fyalembwa e fyaishibikwe mu myaka ya mu ma 100 C.E., ukuti e fyafumine kuli Lesa, te fyalembwa fya apocryphal, kabili e co balefikopolwela sana no kufisalanganya nga nshi.

Lelo ubushininkisho ubukalamba kabili ubwacindama nga nshi bwaba muli aya yene mabuuku. Ifyalembwamo filomfwana ne “cipasho ca mashiwi ayatuntulu” ayaba muli Baibolo  yonse. (2 Timote 1:13) Yakoselesha abantu ukutemwa Yehova, ukulamupepa, no kulamubombela, kabili yalabasoka ukutaluka ku fya mipashi, ifibanda, na ku kupepa ifibumbwa. Yalanda pa fintu ifya cine cine ifyacitike kale kabili mwaba na mashiwi ya kusesema aya cine. Na kabili yalakoselesha abantu ukutemwa abanabo. Amabuuku yaba mu Malembo ayalembelwe mu ciGriki yalilanda pali ifi fyonse. Bushe mu fyalembwa fya apocryphal na mo mwaliba amashiwi ya musango yu?

Bushe Ifyalembwa fya Apocryphal Fyapusanako Shani?

Ifyalembwa fya apocryphal fyalipusana na mabuuku yafuma kuli Lesa. Ifi fyalembwa bafilembele ukufuma mu ma 150.C.E., ninshi amalembo yafuma kuli Lesa yalilembwa kale. Ifyo ifi fyalembwa filanda pali Yesu no buKristu fyalipusana sana ne fyalembwa mu Malembo yafuma kuli Lesa.

Ku ca kumwenako, icalembwa ca apocryphal ica Mbila Nsuma ya kwa Toma calanda fye fimbi fimbi pali Yesu, cisosa ukuti Yesu atile akaalula Maria ukuba umwaume pa kuti akengile mu Bufumu bwa mu muulu. Imbila Nsuma ya kwa Toma iyalanda pa fyo Yesu ali ku bwaice, yatila Yesu alibipile sana umutima ica kuti alipeyepo no mwaice munankwe. Ifyalembwa fya apocryphal ifya Imilimo ya kwa Paulo na Imilimo ya kwa Petro fyalilesha ukupanga icupo kabili fyatila abatumwa balekoselesha abanakashi ukufuma ku balume babo. Imbila Nsuma ya kwa Yuda yalanda ukuti Yesu aleseka abasambi bakwe pa mulandu wa kuti balepepa kuli Lesa pa kulya. Amalyashi ya musango yu yalipusana ne fyo amabuuku yaba mu Baibolo yalanda.—Marko 14:22; 1 Abena Korinti 7:3-5; Abena Galatia 3:28; AbaHebere 7:26.

Ifisumino fyaba mu fyalembwa fya apocryphal fyalipalana ne fyo abaGnostic basumine, abaletila Kabumba, Yehova, te Lesa umusuma. Basumine no kuti takwakabe ukubuushiwa kwa cine cine, baleti ifintu fyonse fyalibipa, no kuti Satana e walengele kube icupo no kufyala abana.

Batila amabuuku ayengi aya apocryphal yalembelwe na bantu abalandwapo mu Baibolo, lelo ubu bufi. Bushe ninshi abantu bamo incenjeshi balifumishemo aya mabuuku ya mu Baibolo? Umuntu umo uwe shina lya M. R. James, uwasambilila pa mabuuku ya apocryphal atile: “Takwali nangu umo uwayafumishe mu Cipangano Cipya, pantu tayatalile ayabamo.”

Abalembele Baibolo Balisokele Ukuti Kwali no Kuba Ubusangu

Mu malembo yafuma kuli Lesa, balitusoka imiku iingi ukuti kukaba abasangu abakonaula icilonganino ca Bena Kristu. Na kuba, ubu busangu e ko bwali na mu nshiku sha batumwa, lelo balibucincitile pa kuti bwisalangana. (Imilimo 20:30; 2 Abena Tesalonika 2:3, 6, 7; 1 Timote 4:1-3; 2 Petro 2:1; 1 Yohane 2:18, 19; 4:1-3) Ukusoka kwa musango uyu, kwasobele ifyatendeke ukucitika ilyo abatumwa bafwile, abasangu batendeke ukulemba ifyalepilika ifyo Yesu asambilishe.

Cishinka ukuti ifyalembwa fya apocryphal kuti fyaba ifya kale kabili abasoma na basambilila ilyashi lya kale bamo kuti balemona kwati fyalicindama nga nshi. Nomba tontonkanyeni pali ici: Tutile abasambilila balonganika ifyalembwa ifingi ifya bufi ifyalembelwe nomba line, ifyo bafumishe muli bamagazini balembamo amalyashi ya bufi na mu fyalembwa fya macalici ayashaishibikwa na bwino, e lyo bafisunga pa myaka iingi. Bushe ukupita kwa myaka kuti kwalenga ifi fyalembwa ukuba ifya cine? Nga papita imyaka 1,700, bushe amalyashi ya bufi kabili ayacabecabe ayabamo kuti yaba aya cishinka pa mulandu fye wa kuti yalembelwe kale?

Awe nakalya! E fyo caba na ku lyashi lya kusabaila ilya kuti Yesu alyupile Maria umwina Magadala na ku fyebo fimbi ifishalolamo ifyalembwa mu mabuuku ya apocryphal. Mulandu nshi umuntu engacetekelela aya malyashi ya bufi, libe ninshi ne fyebo fya cine epo fyaba? Fyonse fye ifyo Lesa afwaya ukuti twishibe pa Mwana wakwe fyalilembwa muli Baibolo, icitabo ico tulingile ukucetekela.

[Futunoti]

[Ifikope pe bula 26]

(Nga mulefwaya ukumona icikope, moneni muli magazini)

UBUMI BWA KWA YESU AMALEMBO YA CIGRIKI BALEMBA IFYALEMBWA

YALEMBWA FYA APOCRYPHAL

2 B.C.E. 33 C.E. 41 98 130 300

[Abatusuminishe]

Kenneth Garrett/National Geographic Image Collection

[Icikope pe bula 28]

Umutumwa Paulo alicitile ifipesha amano, ukubikako no kubuusha uwafwa, icilanga ukuti umupashi wa kwa Lesa walemutungulula kabili e wamwafwile no kulemba amabuuku