Ishina lya kwa Lesa Lyaishibikwa mu Ciswahili

Abantu abengi nga baumfwa ishiwi lya kuti “iciSwahili,” batontonkanya pali Africa e lyo ne nama mpanga ishilelulumba mu mpanga iyo beta ati Serengeti. Lelo, kwaba ifingi ifyo twingasambilila pa ciSwahili na pa bantu abalanda ulu lulimi.

ICISWAHILI lulimi ululanda abantu ukucila pali 100 milioni abekala mu fyalo nalimo 12 ifya mu Central na East Africa. * E lulimi ulukalamba mu fyalo fimo pamo nga mu Kenya, Tanzania, na Uganda. Mu fyalo fya mu bwina mupalamano, e lulimi balanda sana, kabili e lo aba mu fitungu fyalekanalekana babomfya pa kumfwana ilyo balecita amakwebo.

IciSwahili e calenga sana abantu aba mu East Africa ukwikatana. Ku ca kumwenako, mu Tanzania mwaba imitundu ukucila pali 114. Elenganyeni ukuti pa numa ya kwenda fye amakilomita 40 ukufika kuli 80 ukufuma uko mwikala, mwakumanya abalanda icitundu icapusana nga nshi ne co mulanda! E lyo kabili limo abantu bonse abo mulesanga abalanda ululimi lumo lwine bekala pamo mu tumishi. Kabili utu tumishi tatwafula lelo twaba utwatalukana. Bushe kuti mwalanshanya shani nabo? E mulandu wine ciwamina nga ca kuti abantu bonse balebomfya fye ululimi lumo.

Ifyo IciSwahili Catendeke

Cimoneka kwati abantu batendeke ukulanda iciSwahili mu myaka ya ba 900. E lyo batampile ukulemba mu ma 1500. Abasambilila ukulanda iciSwahili basanga ukuti amashiwi ayengi yalipalana  na ya ciArabic. Na kuba, amashiwi yamo yafuma ku ciArabic, e lyo ayengi yafuma mu ndimi sha mu Africa. Kanshi e mulandu wine pa myaka iingi nga nshi pa kulemba iciSwahili balebomfya ifilembo fya mu ciArabic.

Muno nshiku, iciSwahili bacilemba ukubomfya ifilembo fya ciRoma. Cali shani pa kuti bacinje? Mulandu nshi bacinjishe? Pa kwasuka ifi fipusho, natulande pa fyacitike muli ba 1800 ilyo bamishonari bafumine ku Bulaya bafikile ku East Africa. Aba bamishonari balefwaisha ukubila Icebo ca kwa Lesa ku bena Africa.

Icebo ca kwa Lesa Cafika mu East Africa

Mu 1499, ilyo Vasco da Gama ali pa lwendo ulwaishibikwa sana ulwa kushinguluka akapinda ka ku kulyo aka Africa, bamishonari abafumine ku Portugal baletele imipepele ya ba Katolika mu East Africa ilyo bakuulile minshoni mu Zanzibar. Lelo, ne myaka 200 tayapwile, bamishonari balibatamfishe ku bekala calo kabili e fyo no Bukristiani bwapwile.

Palipitile imyaka 150 pa kuti Icebo ca kwa Lesa cishimikilwe na kabili mu East Africa. Uyu muku uwaishile ni Johann Ludwig Krapf, mishonari uwafumine ku Germany. Ilyo afikile mu Mombasa, ku Kenya, mu 1844, abaShilamu e bafulile mu ncende ya ku East Africa iyabela ku lulamba lwa bemba. Lelo abaleikala ku mulundu bena balekonka intambi shabo, isha kupepa imipashi. Krapf aletontonkanya ukuti calicindeme sana ukuti abantu bonse bakwate Baibolo mu lulimi lwabo.

Ukwabula ukwikata na ku cani Krapf atampile ukusambilila iciSwahili. Tapakokwele, mu June, 1844, atendeke umulimo uukalamba uwa kupilibula Baibolo. Ku ca bulanda, mu mweshi wakonkelepo, alifwililwe umukashi uo aikele fye nankwe imyaka ibili, kabili pa numa fye ya nshiku ishinono umwana wakwe umwanakashi umunono na o alifwile. Lelo te mulandu na macushi apitilemo, alitwalilile ukubomba umulimo wacindama uwa kupilibula Baibolo. Lyena mu 1847, ifipandwa fitatu ifya kubalilapo ifya mwi buuku lya Ukutendeka fyalisabankanishiwe kabili e fyalembwa ifyo babalilepo ukupulinta mu ciSwahili.

Krapf e wabalilepo ukubomfya ifilembo fya ciRoma pa kulemba iciSwahili. Atile umulandu umo uo ashabomfeshe ifilembo fya ciArabic wa kuti “ifilembo fya ciArabic fyali no kulenga aba ku Bulaya ukufilwa” ukusambilila iciSwahili mu myaka ya ku ntanshi. E lyo umulandu umbi wa kuti “ifilembo fya ciRoma fyali no kulenga ‘abekala calo ukusambilila indimi sha ku Bulaya.’” Bamo balitwalilile ukubomfya ifilembo fya ciArabic pa myaka iingi nga nshi, ica kuti balipilibwile na mabuuku yamo aya mu Baibolo ukubomfya ifi filembo. Lelo,  ukubomfya ifilembo fya ciRoma kwalilenga abengi ukulasambilila iciSwahili. Ukwabula no kutwishika bamishonari abengi e lyo na basambilila iciSwahili balitemwa sana ifi babomfya ifilembo fya ciRoma pa kulemba iciSwahili.

Krapf alitendeke ukupilibula Icebo ca kwa Lesa mu ciSwahili, kabili alengele ukuti na bambi cilebangukila ukupilibula ifitabo. E walembele ibuuku lya kubalilapo ilya kusambililamo ifya kulemba iciSwahili, ukubikako na dikishonari iya muli ulu lulimi.

Ishina lya kwa Lesa mu CiSwahili

Mu fipandwa fitatu ifya mu Ukutendeka ifyo babalilepo ukupulinta, ishina lya kwa Lesa balipilibwile fye ukuti “Lesa Wa Maka Yonse.” Lelo, ku mpela ya ba 1800, aba ku Bulaya na bambi balishile mu East Africa kabili batwalilile ukupilibula Baibolo mu ciSwahili mpaka yonse yapwa. Pali aba pali Johann Rebmann, William Taylor, Harry Binns, Edward Steere, Francis Hodgson, na Arthur Madan.

Icacindeme sana ca kuti mu Malembo ya ciHebere yonse balibikilemo ishina lya kwa Lesa! Abali ku Zanzibar balepilibula ishina lya kwa Lesa ati “Yahuwa,” e lyo abali mu Mombasa balelipilibula ati “Jehova.”

Ilyo umwaka wa 1895 walefika, ninshi balipilibula Baibolo yonse mu ciSwahili. Mu myaka yakonkelepo, balipilibwile ama Baibolo na yambi ayengi, lelo yamo tabayasabankenye sana. Ku kutampa kwa ba 1900, kwali ukubombesha sana pa kuti aba mu East Africa bonse balelemba iciSwahili mu nshila imo ine. Ici calengele ukuti, mu 1952, bapilibule Baibolo ya Swahili Union Version, iyasabankanishiwa sana ukucila ama Baibolo yambi. Ici calengele no kuti abengi balepilibula ishina lya kwa Lesa ukuti “Yehova” mu ciSwahili.

Ku ca bulanda, ilyo balekele ukupulinta aya ma Baibolo babalilepo ukupilibula, ne shina lya kwa Lesa nalyo lyatendeke ukuloba. Mu ma Baibolo yamo aya muno nshiku balifumyamo ishina lya kwa Lesa, e lyo muli yamo lisangwa fye mumo mumo. Ku ca kumwenako, muli Baibolo ya Union Version ishina lya kwa Lesa lisangwamo fye imiku 15, e lyo mu yo bapulintile mu 2006 mwena lisangwamo fye imiku 11. *

Nangu ca kuti muli iyi Baibolo ishina lya kwa Lesa lisangwamo fye imiku iinono, iyi Baibolo yalikwata icipande icacindama sana. Pe bula fye lya kubalilapo paliba amashiwi ayatila ishina lya kwa Lesa ni Yehova. Ici calilenga abafwaya ukwishiba icine ukusambilila ishina lya kwa Shifwe uwa mu muulu muli Baibolo yabo.

Lelo kuli icisuma na cimbi icacitike. Mu 1996 Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya aya ciGriki aya Bwina Kristu yalifumine mu ciSwahili. Iyi e Baibolo ya kubalilapo iya mu ciSwahili iyo babweseshamo ishina lya kuti Yehova mu malembo umo lifwile ukusangwa. Ukufuma muli Mateo ukufika ku Ukusokolola,  lisangwamo imiku 237. Lyena mu 2003 Baibolo yonse iya Amalembo ya Calo Cipya yalifumine mu ciSwahili. Ukufika pali ino nshita, balipulinta amakope 900,000 aya Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya iya mu ciSwahili.

Pali ino nshita ishina lya kwa Lesa lilasangwa muli Baibolo, talyaba fye mu mashiwi ya ntendekelo nangu ukufiswa ukubomfya amalumbo nga fintu cali kale. Muno nshiku, abantu ababa ne mitima ya cishinka nga babelenga ishina lya kwa Lesa ilisangwa ukucila pa miku 7,000 muli Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya iya mu ciSwahili, cilalenga balapalama kuli Yehova.

Muli iyi Baibolo balibomfya iciSwahili icayanguka ico abantu abengi aba mu East Africa bengomfwa. Na kabili ifilubo ifingi ifyaba mu ma Baibolo yambi balififumyamo. Ne ci calenga abalebelenga iyi Baibolo ukucetekela ukuti ifyo balebelenga “mashiwi ayalungama aya cine” ayafuma kuli Kabumba wesu, Yehova Lesa.—Lukala Milandu 12:10.

Abengi balatasha ukukwata Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya iya mu ciSwahili. Vincent uuli ne myaka 21 kabili Inte ya kwa Yehova, uupoosa inshita iikalamba mu kushimikila imbila nsuma, atile: “Nalitemenwe sana ukumona ifyo babomfya iciSwahili icayanguka muli Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya e lyo ne fyo babwekeshamo ishina lya kwa Lesa, Yehova, umo ama Baibolo yambi yafumyamo.” Ba Frieda, abakwata abana batatu, batile iyi Baibolo yalibafwa sana ukwishiba ifya kulondolola icine ca mu Baibolo.

Ukufuma apo Krapf apilibwilile Icebo ca kwa Lesa mu ciSwahili, umulimo wa kupilibula Baibolo walitwalilila na nomba ukucila pa myaka 150. Yesu atile: ‘Alilengele ishina lya kwa Wishi ukwishibikwa.’ (Yohane 17:6) Pali lelo, ba Nte ukucila pali 76,000 abalanda iciSwahili aba ku East Africa balitemwa nga nshi ukubomfya Baibolo ya Amalembo ya Calo Cipya pa kwafwa abantu ukwishiba ishina lya kwa Lesa ilya kuti Yehova.

[Amafutunoti]

[Mapu pe bula 27]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni mu lupapulo)

Ifyalo fya mu Africa umo balanda iciSwahili

Sudan

Ethiopia

Somalia

Kenya

Uganda

Congo, Dem. Rep.

Rwanda

Burundi

Tanzania

Zanzibar

Zambia

Malawi

Mozambique

[Icikope pe bula 27]

Amashiwi ayaba pa Ukutendeka 1:1-3 ayo Johann Krapf apilibwile mu ciSwahili mu 1847

[Abatusuminishe]

Published in the Journal of the American Oriental Society, Vol. 1, No. 3, 1847

[Icikope pe bula 28]

Amashiwi ya pali Luka 1:1 mu ciSwahili ayalembelwe mu filembo fya ciArabic, 1970

[Icikope pe bula 28]

Ama Baibolo ya kubalilapo umo ishina lya kwa Lesa lyalembwa ati Yahuwa na Jehova

[Icikope pe bula 28]

Paragrafu umwaba ishina lya kwa Lesa, Yehova, iyaba pe bula lya kubalilapo muli Baibolo ya “Union Version iya mu ciSwahili.”

[Icikope pe bula 29]

Abengi balitemwa ukubomfya Baibolo ya “Amalembo ya Calo Cipya” iya mu ciSwahili

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 28]

All Photos: Bible Society of Tanzania and Bible Society of Kenya; top left: Image courtesy of the National Library of Scotland