Ibuuku lya mu Baibolo ilya Ukutendeka litila Farao alitumine aba kuyaita Yosefe umuHebere, uwali umufungwa, pa kuti engamweba umwalolele iciloto alotele. Pali iyi nshita ninshi Yosefe aliikala mu cifungo pa myaka iingi. Nangu ca kuti Farao alefwaya ukuti bamulondolwele bwangu umo iciloto cakwe calolele, Yosefe abalile aya mu kubeya. (Ukutendeka 39:20-23; 41:1, 14) Apo kalemba wa ili ibuuku alilembele na pa fyo Yosefe abalile aya mu kubeya, cilanga fye ukuti alishibe bwino intambi isho abena Egupti balekonka.

Caliseekele sana ku bantu ba kale, ukubikako fye na baHebere, ukuteka umwefu. Na lyo line, icitabo ca McClintock and Strong’s Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature citila: “Pa bantu baliko akale, abena Egupti beka fye e bashaleteka umwefu.”

Bushe abena Egupti balebeya fye umwefu epela? Magazini ya Biblical Archaeology Review ilanda ukuti ukulingana ne ntambi shimo isha bena Egupti, umuntu nga aleya mu kumonana na Farao, aalingile ukuipekanya nga filya engaipekanya nga aleya mwi tempele. Kanshi Yosefe alingile ukubeya umushishi onse fye uwa pa mubili wakwe.

Awe nakalya. Mu mabuuku ayo umutumwa Paulo alembele, alebomfya ishiwi lya kuti umuGriki nga alefwaya ukulanda pa bantu bonse abashali abaYuda. (Abena Roma 1:16; 10:12) Icalengele Paulo alebomfya ili ishiwi, ni co abantu mu fyalo ifyo alebilamo imbila nsuma balelanda sana iciGriki kabili intambi sha baGriki shaliseekele sana.

Bushe ni bani abo balemona ukuti e baGriki mu nshita ya ku kale? Mu myaka ya ba 300 B.C.E., Isocrates, umwina Atena uwaishibe sana ukulanda ku bantu, alilandile pa fyo intambi sha baGriki shalesalangana mu calo conse. Alandile ukuti ifi intambi shasalangene calengele “abantu balamona abantu abo basambilishe ku ba Griki ukuti nabo bene baGriki.” Kanshi nangu ca kuti Paulo alandile ukutila bawishi ba kwa Timote, abashali abaYuda, e lyo na bantu bambi ukuti baali baGriki, nalimo tabaali baGriki, lelo basambilile fye intambi sha baGriki.—Imilimo 16:1.