KALATE ZAMBE A NJI BO KALATE BEYEME MAM, VE MAM A JÔ A LAT A ÑYEMANE MAME ME NE BETOTYI ASO MELU MVUS. TAME YENE BIVE’ANE BI.

Y’émo milañ é bili atata’a?

Beyeme mame ya melu mvus be mbe be too ndi na, éyalane ya nsili ôte é ne momo. Ve den, abui ya be be da kañese na biôm bi nga téban. Ve e zu koone na Bible a kobeya de ayap.​—Metata’a 1:1.

Éyeka’a ya si é ne aya?

Melu mvus, abui bôt e mbe e jô’ô na, si é ne ñje’ese. Ntete mimbu tane Ô.É.J., beyeme mam ya Grèce be mbe be simesa’ane na si é ne njiñelete. Ve ayap éyoñ ôsusua, ntete mimbu mwomô Ô.É.J., ntili kalate Ésaïe a nga kobô ajô éyeka’a ya si, a jô’ô na, ‘si é ne njiñelete.’​—Ésaïe 40:22, Mfefé Nkôñelan.

Ye yôp da ye ndaman ane éyoñe ja lôt?

Aristote, ñyeme mame ya Grèce ya ntete mimbu nyini Ô.É.J., a nga ye’ele na, fo’o ve biôm bi ne si mbie bia ndaman, ve ateté ya yôp da vo’o ke tyendé nge ki ndaman. Ôsimesan ôte ô nga tabe mintete mimbu. Ve ntete mimbu 19, beyeme mam be nga belan éfia jo’ojo’o. Nalé a tinane na, biôm bise bi ne yôp nge si bia ye su’ulane ndaman. Lord Kelvin, wua ya beyeme mam be nga wumulu ôsimesan ôte, a nga belan éfuse ya Kalate Zambe ja jô a lat a yôp a si na: “Bia ye mane bo mintuk ane ngômesan.” (Besam 102:26, 27, Mfefé Nkôñelan) Ve, Kelvin a mbe fe a buni’i avale Bible a ye’ele na, Zambe a se ngule ya kañese na avale mbia jam ete e kui bitétéa bié. ​—Ecclésiaste 1:4.

Jé ja be’e beplanet ane éñwongan?

Aristote a nga ye’ele na biôme ya yôp (globes) bi ne nta’ane ngume mvôm, jia é tii a ji vok, si é to bie zañ. Ataté ntete mimbu 18 É.J., beyeme mam be nga yebe na ateté a beplanète be tyele ñyeme yôp. Ve ntete mimbu 15 Ô.É.J., kalate Job a mbe a jô’ô na, Nté biôme bise “a tyelé si nyô momo yôp.”​—Job 26:7.

BIBLE A NJI BO KALATE ASU NSAÉN AKON, VE A BILI MIÑYE’ELANE MIA VE BETA ÑYEMAN ASU MVO’É YA MINSÔN.

E toé minkôkone ngume vôm.

Atiñe Môze e mbe e jô’ô na, be vaa bôte ba kone zam ézezañe bôt bevok. A ne fo’o ve éyoñe beta bibubua bi akon ya zañe ntete mimbu tane a awôm a tane bi nga wôé abui bôt, nde bedokita be nga taté na ba bo de, a ba ke ôsu a bo de azekui den.​—Lévitique, kabetôlô 13 a 14.

E woban éyoñe wo te nambe mbim.

Akekui memane ya ntete mimbu 19, bedokita be nga ke ôsu a saé minkôkon teke sôbe mo, a too ki na be ndôme mane nambe mimbim. Mboan ôte ô nga wôé abui bôt. Atiñe Môze ki e mbe e jô’ô na, môt a te nambe mbim a mbe mvin abime melu éziñ. A mbe a yiane taté woban. Mboan ôte ô nga volô na bôte be bo mvo’é minsôn abim éziñ.​—Nlañane Bôt 19:11, 19.

Biduk.

Mbu ôse, bongô bebé million wua ba wu ntui; nju’u ôte wo dañe kui amu mebi me môta binam me bô bô vôme bôte be too. Atiñe Môze ki e mbe e jô’ô na, ba yiane fa’a si na be buti mebi, ôyab a vôme bôte be too.​—Deutéronome 23:13.

Éyoñ asu ntyi’an atyel.

Atiñe Zambe a nga ve e mbe e jô’ô na, ba yiane tyi’i mona fam melu mwom mvuse abialé dé. (Lévitique 12:3) Éyoñe mon a ndeme bialé, aveñ é ne ji’a yet amu metyi me ne ngule ya ji’a lik mvuse sondô ôsu. Melu mvus, valé bôte be ngenane teke bi mebiañ bi bili den, e yange na sondô jia é lôt ôsusua na, ba tyi’i mon a mbe zene ya fek.

Nkañ ô ne zañ évôvoé nlem a mvo’é ya minsôn.

Befase mam a beyeme mam ba jô na, e tabe kom ése meva’a été, e tabe ndi a jôm éziñ, e bi fulu ya ve akéva, e yeme jamé, a ne mefulu ma volô na bi tabe mvo’é minsôn. Kalate Zambe a jô na: “Nlem ô ne mevak ô ne mbamba biañ, ve nsisim ô ne nte’an wo kôtô bives.”​—Minkana 17:22.