Newgrange—Nagbangon ba ug Daghang Pangutana kay sa mga Tubag?

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA IRLANDIA

SA UNANG literatura sa Irlandia, ang dapit gitawag ug Brú na Bóinne, nga nagkahulogang “ang Balay o ang Mansiyon sa Boyne.” Karong adlawa diha niining misteryosong dapit nga nahimutang duol sa miliwag nga bahin sa subang Boyne nga mga 50 kilometros amihanan sa Dublin, nakalotan ang pipila sa labing karaang mga lubnganan sa kalibotan. Ang usa niini nga mga lubnganan gitawag ug Newgrange. Wala gayoy nasayod kon unsa na ka dugay kini​—bisag gituohan sa pipila nga mas karaan pa kini kay sa dakong piramide sa Giza sa Ehipto. Matag tuig panahon sa winter solstice, ang mga turista magpanon ngadto sa Newgrange aron makita ang talagsaon kaayong pamatuod sa mga katakos sa mga tawong nabuhi kanhi.

Nganong Gitukod Kini?

Kining misteryosong monyumento dayag nga hinungdanon kaayo alang sa mga magtutukod niini. (Tan-awa ang kahon sa panid 24.) Nganong gigugol nila ang dakong panahon, paningkamot, ug mga kahinguhaan? Nganong gitukod nila kining talagsaong lubnganan?

Ang Brú na Bóinne, o Brugh na Boinne, dayag nga giisip dili lamang ingong usa ka sagradong lubnganan kondili ingong usa ka dapit usab alang sa rituwal nga pagsimba. Si Propesor Michael O’Kelly, nga mao ang nagkalot sa dapit, nagtaho: “Ang Brú gilangkit kang Dagda, ang Maayong Diyos; sa iyang asawang si Boann; ug sa iyang anak nga lalaki nga si Oengus; silang tanan maoy mga sakop sa Tuatha Dé, usa ka katawhan nga gituohang maoy nagpuyo sa Irlandia sa wala pa moabot ang mga Gael o mga Celt ug kinsa human niadto midangop sa mga bungdo ug mga kuta sa mga engkanto sa Irlandia. Sila . . . giisip ingong labaw sa kinaiyanhong mga persona nga makahimo ug mihimog mga buhat nga labaw sa gahom sa mga tawo.”​—Newgrange​—Archaeology, Art and Legend.

Si Boann mao ang tinumotumong diyosa nga kaniya ginganlan ang subang Boyne. Tungod sa suba diha sa tulo ka kiliran sa lubnganang bungdo, mahimong nagtuo ang mga magtutukod nga panalipdan ni Boann ang dapit gikan sa kadaot. Sumala sa tigdukiduki nga si Martin Brennan, mahimong nagtuo usab sila nga ang ubang mga diyos aktuwal nga nagpuyo diha sa bungdo. Ngani, siya nag-ingon nga ang kinaunahang mitolohiya bahin sa mga bungdo nagpaila nga kini “giisip ingong mga pinuy-anan sa buhing mga diyos nga gipanamkon ug gipanganak didto.”​—The Stars and the Stones.

Apan ang Newgrange dili lamang usa ka lubnganan sa mga patay ug pinuy-anan sa mga diyos. Kini maoy usa sa labing karaang mga monyumento sa kalibotan nga tukma kaayo sa astronomikanhong paagi. Uban sa hilabihang katukma, gipasibo sa mga arkitekto ang taas nga agianan ug lubnganang lawak uban sa dapit sa kapunawpunawan aron kini maigo sa sidlak sa adlaw inigsilang niini panahon sa winter solstice. Dayon nagbutang sila ug usa ka linaing lungag ibabaw sa entrada sa lubnganan. Kini nagpaarang sa mga bidlisiw sa nagsilang nga adlaw nga makaabot sa kinasulorang bahin sa lubnganan.

Bisan karon, ang mga turista magpanon sa Newgrange sa matag winter solstice, sa dihang ang kahayag sa adlaw makalahos sa kinasulorang lawak sulod sa mga 15 minutos. Si Clare Tuffy, manedyer sa buhatan alang sa mga bisita sa Brú na Bóinne, miingon:  “Ang pipila ka tawo nagtuo nga ang kahayag sa adlaw nga nakalahos sa kinailadman sa bungdo naghawas sa usa ka matang sa pagminyoay tali sa diyosa sa yuta ug diyos sa adlaw ug ang mga tawo nianang higayona nagtuo nga kini mohatag ug pagkamabungahon sa yuta.”

Ang Misteryo sa mga Kinulit Diha sa Bato

Sumala sa among nahibaloan, ang mga magtutukod sa misteryosong lubnganan wala magbilin ug sinulat nga mga rekord. Apan sila nagbilin sa ilang timaan pinaagi sa pipila ka talagsaong mga kinulit diha sa bato. Sila nagkulit ug mga paliyoliyo, pormag V, rektanggulo, trianggulo, nagkurbang linya, sirkulo, ug ubang mga porma, nga lagmit migamit lamang ug santik o kuwarso ug martilyong bato. Si Brennan nagtawag sa ilang kabilin ngadto sa Irlandia nga “ang kinadak-ang koleksiyon sa arte diha sa dagkong bato sa kalibotan.”

Ang pipila mibati nga ang misteryosong mga kinulit mahimong mahubad ug kini magbanaag sa talagsaong kahibalo bahin sa astronomiya. Si Brennan naghunahuna nga kini naghulagway sa kalihokan sa adlaw ug sa bulan. “Lagmit nga . . . ang mga bungdo ug ang mga simbolo giisip ingong bahin sa pagsimba ngadto sa adlaw ug sa bulan,”  matod niya. “Ang pag-ila lamang niini nga sagrado, sa dakong bahin, nagpatin-aw nga ang mga kinulit may relihiyosong kahulogan.” Apan ang ubang mga eksperto mouyon kang O’Kelly, nga gikutlo sa dili pa dugay, kinsa misulat nga ang mga kinulit “aduna gayoy kahulogan alang kanilang nakakita niini, apan lagmit nga dili gayod nato mahibaloan kon unsa kana nga kahulogan. Magpabilin gayod kining bahin sa misteryo nga nalangkit sa Brú o mansiyon sa karaang mga diyos.”

“Intelihente Kaayong mga Tawo”

Morag ang Newgrange nagbangon ug daghang pangutana nga walay mga tubag. Ang mga misteryo bahin sa mga magtutukod sa agianang lubnganan nga Brú na Bóinne sa katibuk-an nagpabiling wala masulbad. Apan labing menos usa ka butang ang napamatud-an. Ang mga magtutukod maoy mga sibilisado gayod. Sa pagkatinuod, si O’Kelly nag-ingon nga ang mga arkitekto, tigdibuho, ug mga artesano sa Newgrange “anaa gayod sa maayong kahimtang sa kinabuhi.” Ang awtor nga si Peter Harbison nag-ingon nga ang mga magtutukod “dili gayod mga primitibong lumad nga nagpuyo sa langob sumala sa popular nga kasugiran . . . Sila maoy intelihente kaayong mga tawo.”

Tugotan ta, kita wala mahibalo kon kinsay nagtukod sa Newgrange sa Brú na Bóinne. Apan, kini naghatag ug maayong pamatuod sa pagkamamugnaon ug sa kinaadman sa karaang mga arkitekto ug mga magtutukod niini​—bisan kinsa pa sila.

[Kahon/Hulagway sa panid 24]

Ang mga Magtutukod ug ang Tinukod

Unsay atong mahibaloan bahin sa mga magtutukod sa Newgrange? “Diyutay ra kaayo,” matod ni Clare Tuffy, manedyer sa buhatan alang sa mga bisita sa Brú na Bóinne. “Apan nakakat-on kita ug pipila ka mga butang. Nahibalo kita nga sila maoy mga mag-uuma. Sila maoy mga bahandianon usab​—sila kinahanglan nga bahandianon aron makabaton ug mga kahinguhaan sa pagtukod sa maong talagsaong lubnganan. Ug sila walay mga galamiton nga gama sa puthaw.”

Migamit ug dagkong mga tinabas nga bato nga motimbang ug napulo ka tonelada, ang mga magtutukod nagtukod ug agianan nga mga 19 metros ang gitas-on, 2 metros ang gihabogon, ug may igong gilapdon aron ang usa ka tawo makaagi niana nga may kasayon. Ang agianan motultol ngadto sa sayis-metros-gilapdon nga lubnganang lawak nga may tulo ka nitso. Ang agianan ug ang lawak nagpormag taas nga krus.

Sa ibabaw niining lubnganang lawak, kining mamugnaon nga karaang mga magtutukod migamit ug ubang dagkong mga bato, nga walay argamasa, sa pagtukod sa inarkong atop nga sayis metros ang gihabogon. Dayon sa ibabaw sa lubnganan nagtukod sila ug dakong bungdo nga mga 80 metros ang diyametro ug 12 metros ang gihabogon. Gipalig-onan usab nila kinig bungbong sa dagkong mga bato nga gibulitan ang atubangan niini ug gagmayng mga piraso sa kuwarso. Ang palibot sa kilid sa bungdo ilang gilinyahan ug 97 ka dagkong mga bato, nga ang matag usa motimbang gikan sa duha hangtod sa lima ka tonelada. May mga panahon sa miagi nga natabonan ang gilinyang mga bato ug ang entrada sa lubnganan. Niadtong 1699 usa ka mamumuo nga nangitag mga bato ang wala damhang nakaabot sa entrada, ug kining karaan nga agianang lubnganan nadiskobrehan pag-usab.

[Hulagway]

Entrada pasulod sa Newgrange

[Mapa sa panid 22]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Newgrange

DUBLIN

[Mga hulagway sa panid 23]

Ibabaw: Kahayag sa adlaw makalahos sa kinasulorang lawak sulod sa mga 15 minutos kada tuig panahon sa winter solstice

Ubos: Lubnganang lawak gikan sa kinasulorang nitso; matikdi ang tulo ka kinulit nga paliyoliyo

[Credit Line]

Tanang letrato sa panid 22-3 gawas sa mapa: Dúchas, The Heritage Service, Ireland

[Hulagway sa panid 24]

Dakong bato nga bungdo ug lubnganan

[Credit Line]

Dúchas, The Heritage Service, Ireland