1, 2. (a) Ikkefa ekkewe napanap epwe álisikich le likiitú fán weires? (b) Met weween lúkú?

 ACH angang ngeni Jiowa a atoto rech pwapwa. Iwe nge, sia chúen kúna osukosuk usun chék aramas meinisin. Eli sipwe pwal kúna riáfféú pokiten ach féfféri minne mi pwúng. (1 Pet. 3:14; 5:8, 9; 1 Kor. 10:13) Ren ach sipwe tongeni likiitú fán ekkena sókkun weires, mi lamot ngenikich lúkú me pwora.

² Met weween lúkú? Ewe aposel Paulus a makkeei: “Iei wewen lükü: sia alletätä ekewe mettoch sia apilüküni, sia pwal silei usun mettoch mi wor sisap tongeni küna.” (Ipru 11:1) Sia wesewesen lúkúlúk pwe minne Kot a pwonei epwe pwénútá, me mettóch meinisin a mak lón ewe Paipel mi enlet, inaamwo ika “sisap tongeni küna.”

3, 4. (a) Met weween tipepwora? (b) Met epwe tongeni álisikich pwe sipwe apéchékkúlaló ach lúkú me alapaaló ach pwora?

³ Tipepwora a wewe ngeni ach eáni ewe esin péchékkúl mi atufichikich ach sisap niwokkus le fós are mwékútúkút lón fansoun weires are fansoun mi efeiengaw. Ika sia tipepwora, sia lúkúlúk me sise niwokkus. Sia pwal mwo nge mmólnetá ach sipwe kúna riáfféú pokiten minne sia lúkú.​—Mark. 6:49, 50; 2 Tim. 1:7.

⁴ Kich meinisin sia mochen epwe wor ach lúkú me sipwe pwora. Nge eli sia meefi pwe ese naf ach lúkú me sise kon lien tipepwora. A wor chómmóng pwóróus lón Paipel usun néún Kot kewe chón angang, iir eú leenien áppirú mi múrinné ren ar eáni pwora me lúkú. Iwe, ach ekilonei ekkena leenien áppirú epwe tongeni apéchékkúlaló ach lúkú me alapaaló ach pwora.

5. Met a lamot ngeni Josua pwe epwe sópwéch lón wisan we?

⁵ Sipwe lesékúriiti minne a fis órun 3,500 ier lóóm. A fen 40 ier seni ewe atun án Jiowa angasaaló fite million  chón Israel seni Isip. Ewe soufós Moses, i néúr we sou emmwen, a 120 ierin lupwen a tétá wóón ungen ewe Chuukun Nepo me nennetiwei ewe Fénú mi Pwonetiw. Iwe, a máló ikena ie. Josua, i emén mwán mi “ur ren tipachem” a siwili Moses. (Tut. 34:1-9) Ewe mwichen soufiun Israel ra chék mmólnetá ar repwe maunei Kanaan pwe repwe fénúeni. Ren án Josua epwe sópwéch le wisen emmweniir, a lamot an epwe eáni ewe tipachem seni Kot, lúkú, pwora me péchékkúl.​—Tut. 31:22, 23.

6. (a) Me ren Josua 23:6, mi lamot pwora fán iten met? (b) Met sia tongeni káé seni ekkewe pwóróus lón Föför 4:18-20 me Föför 5:29?

⁶ Án Josua tipachem, pwora me lúkú a apéchékkúla ekkewe chón Israel lón ekkewe fitu ier ra maun ngeni chón Kanaan pwe repwe fénúeni fénúer. Iwe nge, me lúkún ar pwora le fiu lón maun, a pwal lamot ngeniir pwora pwe repwe álleasochisi Kot. Iei alón Josua ngeniir arap ngeni sópwólóón manawan: “Iei mine oupwe fokun aleasochis o apwönüetä meinisin mine a mak lon än Moses we puken allük. Ousap fokun aleasolap ngeni.” (Jos. 23:6) A pwal lamot ngenikich pwora pwe sipwe álleasochisi Jiowa fansoun meinisin, ákkáeúin lupwen aramas ra eriánikich le féri mettóch mi ú ngeni letipen Kot. (Álleani Föför 4:18-20; 5:29.) Ika sia tingor án Jiowa álillis lón iótek me lúkúlúk wóón, iwe, epwe álisikich ach sipwe tipepwora.

7. Met a lamot Josua epwe féri pwe epwe tipepwora me sópwéch lón wisan we?

⁷ Ren ach sipwe tipepwora le apwénúetá letipen Kot, mi lamot sipwe káé an we Kapas me féri minne a apasa. Ina met Jiowa a ereni Josua an epwe féri lupwen a wii Moses lón wisan we: “Kopwe chök apöchökülok o tipepwora, kopwe pwal tümwünüöchü om kopwe apwönüetä ekewe allük meinisin Moses nei we chon angang a allük ngonuk. . . . Kosap ükütiu le apworausa masouen ei puken allük, kopwe ekieki usun lerän me lepwin, pwe kopwe tümwünüöchü om kopwe apwönüetä meinisin mine a mak lon. Mürin kopwe feiöch o fefeitä lon meinisin mine kopwe föri.” (Jos. 1:7, 8) Josua a sópwéch pokiten a álleasochisi ena kapasen fén. Ika sia pwal álleasochis, epwe pwal lapóló ach pwora me sipwe sópwéch lón ach angang ngeni Kot.

8. Ewe lesenin ier fán iten 2013 a feito seni menni wokisin? Me reom, ifa usun ekkena kapas repwe álisuk?

⁸ Jiowa a pwal ereni Josua: “Ifa usun, üsap allük ngonuk pwe kopwe apöchökülok o tipepwora? Kosap niuokus, kosap pwal rükö, pun ngang ewe Samol mi Lapalap om Kot üpwe etuk ekis meinisin ia kopwe feila ie.” (Jos. 1:9) Jiowa a pwal ekketikich. Ina minne, ese wor popun ach sipwe niwokkus lupwen sia nóm fán sókkópaten weires. Sipwe ákkáeúin ekieki ekkeei kapas: Kopwe apéchékkúlok o tipepwora, pún Jiowa óm Kot epwe etuk. Ina ewe lesenin ier fán iten 2013 a lóngólóng wóón ewe wokisin lón Josua 1:9. Ese mwáál ekkeei kapas repwe apéchékkúlakich lón ekkan fansoun repwe feito, usun chék án ekkewe ekkóch kapas me féffér, ekkewe mi pwáraatá ar lúkú me pwora.

9. Ifa usun Rahap a pwáraatá an lúkú me pwora?

⁹ Lupwen Josua a tinaló rúúemén spai  ngeni Kanaan, ewe fin lisowu itan Rahap a aopereló me a otupu chón koputer kewe pwe resap liapeniir. Pokiten án Rahap lúkú me pwora, i me an famili ra kúna manaw lupwen ekkewe chón Israel ra ataieló ewe telinimwen Jeriko. (Ipru 11:30, 31; Jas. 2:25) Rahap a ekkesiwili manawan mi limengaw pwe epwe tongeni apwapwaai Jiowa. Ekkóch mi wiliiti Chón Kraist ra eáni lúkú me pwora, me ra pwal siwili manawer pwe repwe apwapwaai Kot.

10. Ineet atun lón manawen Rut a filatá an epwe fel ngeni Jiowa? Ifa usun Jiowa a efeiéchú Rut?

¹⁰ Ewe fin Moap itan Rut a manaw mwirin fansoun Josua. Ese mwáál a silei och mettóch usun Jiowa pún pwúlúwan emén chón Israel nge a máló. A nóm ren Rut ewe pwora le fel ngeni Jiowa. Inen pwúlúwan we itan Naomi a nónnóm lón Moap, nge lupwen pwúlúwan me néún kewe át ra máló, iwe, Naomi a filatá an epwe liwiniti Petleem lón Israel nge Rut a fiti. Lón ar sái ngeni Israel, Naomi a ereni Rut an epwe liwiniti pwisin aramasan, nge Rut ese mochen. A apasa: “Aramasom repwe pwal aramasei, nge om Kot epwe pwal ai Kot.” (Rut 1:16) Ló, ló, ló, Rut a pwúlúweni emén aramasen Naomi itan Poas. A néúni emén át me wóón, iwe, Rut a wiliti inelapen Tafit me Jesus. Enlet, Jiowa a kan efeiéchú chókkewe ra pwáraatá ar lúkú me pwora.​—Rut 2:12; 4:17-22; Mat. 1:1-6.

11. Ifa usun Jehoiata me Jehosepa ra pwáraatá ar pwora, me met mwirilóón?

¹¹ A péchékkúleló ach lúkú me lapóló ach pwora lupwen sia silei pwe Kot a eti chókkewe mi akkomwa ar túmúnú pwiir kewe mwen ar túmúnú pwisin iir. Áwewe chék, nengeni pwóróusen ewe Souasor mi Lap itan Jehoiata me pwúlúwan we, Jehosepa. Lupwen King Ahasia a máló, inan we itan Atalia a nieló néún ewe king kewe. Mwirin a pwisin seikaatá an epwe kiwin. Inaamwo ika Jehoiata me Jehosepa ra silei pwe repwe tongeni ninniiló, nge ra aopaaló emén néún King Ahasia kewe át itan Joas lón úkúkún wonu ier. Lón ewe efisuen ier, Jehoiata a seikaatá Joas an epwe king me a erá pwe Atalia epwe ninniiló. (2 King 11:1-16) Mwirin, Jehoiata a pwal álisi King Joas le férisefáli ewe imwenfel. Jehoiata a máló lupwen a 130 ierin, nge a peias ren peiasen ekkewe king “pun a föri föför mi mürina ngeni chon Israel, ngeni Kot me ewe imwenfel.” (2 Kron. 24:15, 16) Pokiten Jehoiata me pwúlúwan we ra tipepwora, iwe, a túmún tettelin ewe famili ewe Messaia a feito seni.

12. Ifa usun Epet-melek a pwáraatá pwe a tipepwora?

¹² Epet-melek, emén chón angang lón imwen King Setekia, a mmólnetá le álisi Jeremaia inaamwo ika epwe tongeni ninniiló. Ekkewe néúwis lón Juta ra ereni ewe king pwe Jeremaia a apwangapwangaaló letipen ekkewe soufiu me ekkewe aramas meinisin. Ewe king a mut ngeniir ar repwe féri minne chék ra mochen ffér ngeni Jeremaia. Iwe, ra oturalong Jeremaia lón eú chénúttu mi ur ren pwakak me likitaló pwe epwe máló. (Jer. 38:4-6) Epet-melek a tingorei ewe king an epwe álisi Jeremaia. Met a féri a fókkun efeiengaw ngeni pún chómmóng aramas ra oput Jeremaia. Iwe, Setekia a tipeeú ngeni me a ereni Epet-melek pwe 30 mwán repwe álisi le efietá Jeremaia seni lón ewe chénúttu. Me ren ewe soufós Jeremaia, Kot a pwon ngeni Epet-melek pwe esap máló lupwen chón Papilon repwe maunei Jerusalem. (Jer. 39:15-18) Kot a efeiéchú chókkewe ra tipepwora le féri letipan.

13. Ifa usun ekkewe úlúmén re Ipru ra tipepwora? Met sia tongeni káé seni pwóróuseer?

¹³ Órun 600 ier mwen Kraist, úlúmén chón angang ngeni Kot, re Ipru, ra kúna feiéch pokiten ar pwáraatá lúkú me pwora. King Nepukatnesar a allúkú pwe meinisin  ekkewe néúwis lón Papilon repwe mwichfengen me fel ngeni ewe watteen ululun aramas mi ffér seni kolt. Ié esap fel ngeni, epwe kóturulong lón ewe leenien ekkei mi fókkun sarara. Fán súfél, ekkewe úlúmén re Ipru ra ereni Nepukatnesar: “Äm we Kot aia angang ngeni epwe tongeni amanauakem seni. Ewer, i epwe angasakem seni lepoum en äm king. Nge are esap amanauakem, en äm king kopwe silei pwe äm aisap fel ngeni om kewe kot, aisap pwal chapetiu ngeni om we uluulun aramas mi för seni kolt ka aueta.” (Tan. 3:16-18) Lón Taniel 3:19-30, sia tongeni álleani amwararen án Jiowa amanawa ekkewe úlúmén re Ipru. Eli sisap kúna ena esin sóssótun ninniiló lón ngetengeten ekkei ren ach tuppwél, nge sia chúen kúkkúna sóssótun ach tuppwél ngeni Kot. Sia tongeni lúkúlúk pwe Kot epwe efeiéchúkich ika sia tipepwora me pwáraatá ach lúkú.

14. Me ren Taniel sópwun 6, ifa usun Taniel a pwáraatá pwe i mi tipepwora? Ifa mwirilóón?

¹⁴ Ekkewe chon oputa Taniel ra etipetipa King Tarius an epwe féri eú allúk epwe efeiengawa Taniel. Ra ereni ewe king: “Esap wor eman epwe tüngor och seni eman kot ika aramas lon ükükün ilik rän, pwe repwe chök tüngor senuk en king. Nge iö esap aleasochis ngeni, epwe koturulong lon pwangen laion.” Taniel a pwáraatá an lúkú me a tipepwora fán ena sóssót. Lupwen a silei usun ena allúk, a “feila lon imwan o tötä lon eu rumwen asan, ia a wor ie eu asammwacho mi sap ngeni Jerusalem. Ikenan Taniel a fotopwäsuk, a iotek o kilisou ngeni an we Kot fän ülüngat lon ewe rän, usun mine a piin föföri me mwan.” (Tan. 6:6-10) Iwe, ra oturalong Taniel lón pwangen ekkewe laion. Nge Jiowa a amanawa!​—Tan. 6:16-23.

15. (a) Ifa usun Akwila me Prisila ra pwáraatá ar lúkú me pwora? (b) Met weween alón Jesus we lón Johannes 13:34? Ifa usun chómmóng Chón Kraist ra fen pwáraatá ena esin tong?

¹⁵ Ewe Paipel a erá pwe Akwila me Prisila ra mmólnetá ar repwe ninniiló fán iten Paulus. (Föf. 18:2; Rom 16:3, 4) Ra tipepwora me apwénúetá án Jesus ei allúk: “Iei üpwe ngenikemi eu allük mi fö: Oupwe echenifengenikemi lefilemi. Usun ngang üa echenikemi, iei usun pwal ämi oupwe echenifengenikemi.” (Joh. 13:34) Ewe allúkún Moses, a allúkú pwe emén epwe tongei aramas usun an tongei pwisin i. (Lif. 19:18) Iwe, met popun án Jesus we allúk a eú allúk mi “fö”? Pokiten a allúk ngenikich ach sipwe pwáraatá tong ren ach sipwe tipemecheres le pennúkúoló manawach fán iten ekkewe ekkóch, usun chék met Jesus a féri. Chómmóng Chón Kraist ra fen pwáraatá ar tong ren ar mmólnetá le pennúkúoló manawer fán iten pwiir kewe Chón Kraist pwe resap  feiengaw are ninniiló ren chón koputer kewe.​—Álleani 1 Johannes 3:16.

16, 17. Ifa usun ekkewe popun Chón Kraist ra kúna sóssótun ar lúkú? Ifa usun ekkóch Chón Kraist lón ach ei fansoun ra pwal kúna sóssótun ar lúkú?

¹⁶ Usun chék Jesus, ekkewe popun Chón Kraist ra fel ngeni Jiowa chék. (Mat. 4:8-10) Ra úppos pwe resap keni ewe insens mi elingaaló ewe kingen Rom. (Ppii ewe sasing.) Me ren Daniel P. Mannix, lón néún we puk itelapan Those About to Die (Chókkewe Repwele Ninniiló) a erá pwe ekkewe chón Rom ra kan anómu lón ar kúranto eú roong nge a chék kúkkú ewe ekkei wóón. A erá pwe ekkewe chón kalapus repwe chék osupwatiw och insens wóón ewe ekkei, iwe, repwe ngeniir taropween ánnet, iwe, ra tongeni musoló. Ra pwal áweweéchú ngeni ekkewe chón kalapus pwe ar féri ena esap weween pwe ra fel ngeni ewe king, nge a wewe ngeni chék ar tipeeú ngeni pwe ewe kingen Rom i emén kot. Iwe nge, chókúkkún chék Chón Kraist ra etiwa ena alen ngaseló.

¹⁷ Fán chómmóng a suuk ngeni ekkewe Chón Kraist mi kalapus lón án chón Nazi leenien kalapus ewe alen ar repwe tongeni ngaseló me resap ninniiló. Repwe chék sainei eché taropwe mi affata pwe esap chúen iir chón fel ngeni Jiowa. Iwe nge, chókúkkún chék leir ra sainei. Atun eú maun lón Rwanda, ekkewe Chón Pwáraatá Jiowa seni einangen Tutsi me Hutu ra mmólnetá ar repwe pennúkúoló manawer pwe repwe túmúnúfengenniir. Atun ekkena esin fansoun sóssót, a lamot ngeni néún Kot kewe aramas, tipepwora me lúkú.

18, 19. Ikkefa ekkewe pwóróus lón Paipel usun aramas mi pwáraatá ar lúkú me pwora, nge ifa usun pwóróuseer epwe tongeni álisikich lón ewe angangen afalafal?

¹⁸ Ikenái, a nóm rech ewe wis mi aúchea pwe sipwe afalafala usun án Kot we Mwú me álisi aramas le wiliiti chón áppirú Kraist. Iei ewe angang mi lap seni ekkewe angang meinisin Kot a fen ewisa ngeni néún kewe aramas wóón fénúfan. (Mat. 24:14; 28:19, 20) Sia fókkun kilisou ren án Jesus leenien áppirú mi unuséch. A “saifeil lon ekewe telinimw me sopw o afalafala ewe Pworausen Manau usun Mwün Kot.” (Luk. 8:1) Usun chék Jesus, a lamot ngenikich lúkú me pwora pwe sipwe afalafala usun án Kot we Mwú. Ren án Kot álillis, sia tongeni tipepwora usun chék Noa. I emén “chon afalafala usun pwüng” lón ewe fénúfanen “aramas resap meniniti” Kot, ekkewe repwele ninniiló ren ewe noter.​—2 Pet. 2:4, 5.

¹⁹ Iótek a tongeni álisikich le féri ewe angangen afalafal. Lupwen ekkóch néún Jesus kewe chón káé ra kúna riáfféú mwáál, ra iótek ngeni Kot pwe repwe tongeni ‘afalafala an kapas fän pwora.’ Iwe, Kot a pélúweni ar iótek. (Álleani Föför 4:29-31.) Ika ka pireir le fiti ewe angangen afalafal imw me imw, iótek ngeni Jiowa pwe epwe lapóló óm pwora me lúkú, iwe, epwe álisuk.​—Álleani Kölfel 66:19, 20. * (Ppii ewe pwóróus fan.)

20. Met sókkun álillis a nóm ren néún Jiowa kewe chón angang?

²⁰ Ese mecheres ach sipwe féri letipen Kot lón ei fénúfan mi ngaw. Iwe nge, sise ákkáláemén, pún Kot a etikich. Néún we, Mékúren ewe mwichefel a pwal ákkálisikich. A pwal wor lap seni 7 million Chón Pwáraatá Jiowa wóón unusen fénúfan. Kich meinisin sipwe sópweló le pwáraatá ach lúkú me afalafala ewe kapas allim. Ach ei lesenin ier fán iten 2013 epwe álisikich le féri ena: Kopwe apéchékkúlok o tipepwora, pún Jiowa óm Kot epwe etuk.​—Jos. 1:9.