1, 2. Ońola nje moto nu se̱le̱ be̱ sibise̱ la ńolo a timbino̱ bangabe̱ na Yehova e? (Ombwa duta la bebotedi ba jokwa.)

KIṄE̱ SAUL ńa Israel ńa kwaṅ a botedi janea lao ka moto nu sibise̱ ńolo na nu mabolabe̱ pe̱ edube. (1 Sam. 9:1, 2, 21; 10:20-24) Nde dibokime̱ne̱ ombusa mo̱ timba kiṅe̱, na mo̱ a botea be̱ne̱ bebolo ba kumba. Ponda muto̱ped’a mudī ńa Loba Samuel indedino̱ po̱ o Gilgal, na Saul a botea be̱ne̱ mulema ma wadiwadi. Bonafilistia ba ta ba boṅsane̱ bwemba, Bonaisrael pe̱ ba ta ba nicaka Saul. Pondapo̱ a dutedi nde ná, ‘E mapula ná ná bole lambo–dibokime̱ne̱.’ Na mo̱ a bola Loba jabea la dise̱, lambo lena a si tano̱ a be̱ne̱ bwam o bola. Yehova a si bwane̱ mo̱ muńe̱nge̱.—1 Sam. 13:5-9.

² Samuel a po̱ino̱ o Gilgal na mo̱ a sa Saul. O mulopo ma kasa malea, Saul a wasi nde o sunga ńolo, a banga jemba diwuse̱ lao, a ye̱use̱ pe̱ nje a bolino̱. (1 Sam. 13:10-14) Nika nde ńe bebotedi ba mambo ma bobe mena ma boli Saul a bo̱lo̱ne̱ epol’ao ya kiṅe̱, buka nika, do̱lisane̱ la Yehova.(1 Sam. 15:22,  23) To̱ná bebotedi be tano̱ bwam, su la longe̱ la Saul di ta ndutu bwambi.—1 Sam. 31:1-6.

3. (a) Nje jita la bato di mo̱nge̱le̱no̱ jombwea sibise̱ la ńolo e? (b) Njika myuedi mangame̱n kuse̱ jalabe̱ e?

³ O nin was’a we̱nge̱ ni londi na penda, jita ba mo̱nge̱le̱ ná bangame̱n o petane̱ bane̱ nde ná bale oboso. Ná ba tongwe̱le̱, sibise̱ la ńolo le ná di si be̱ pe̱ babo̱ mweńa. K’eyembilan, moke̱ sinima mō̱ nu bian jita, nu timbi mot’a politik, a kwali buńa bō̱ ná: “Na si bi nje ye sibise̱ la ńolo—na dube̱ ná na si me̱nde̱ pe̱ to̱ bia mo̱ tom.” Ońola nje so̱ sibise̱ la ńolo jeno̱ mweńa e? Nje ye sibise̱ la ńolo e, na nje pe̱ di titino̱ e? Ne̱ni pe̱ jeno̱ ná di tika be̱ne̱ sibise̱ la ńolo to̱na mitakisan di makusano̱ to̱so̱ mińakisan mi mawe̱ na bane̱ e? O din jokwa, di mala jalabe̱ myuedi maboso miba. Myuedi mi londe̱ milalo mi me̱nde̱ kusa jalabe̱ o jokwa di bupe̱.

4. Ne̱ni weno̱ ná o tele̱ye̱ nje ye bebolo ba kumba e?

⁴ Bibe̱l e mawe̱le̱ diwengisan oteten a sibise̱ la ńolo na kumba. (Langa Minia 11:2.) David a lee̱le̱ dibie̱ ponda a baise̱no̱ Yehova ná “a tate pe̱ mo̱ ońola kumba, a s’ese̱le̱ ná ńaneye mo̱.” (Mye. 19:14) Nje ye bebolo ba “kumba” e? Moto e te̱ pe̱le̱pe̱le̱ to̱so̱ wadiwadi o bola lambo lena a si be̱nno̱ wonja o bola, ke̱ nu moto e Kumba. Kana di sangono̱ ka ni titi ke̱nge̱nge̱, biso̱ be̱se̱ di yo̱ki be̱ne̱ bebolo ba kumba ponda iwo̱. Nde ka nje te̱ eyembilan a Kiṅe̱ Saul e malee̱le̱no̱, di sai te̱ ede̱mo a pamo, pomane̱ to̱ jindea di me̱nde̱ sukan wana myambo minde̱ne̱ na Loba. Kalat’a Myenge 119:21 e makwala ońola Yehova ná: “O kimedi ba kumba.” Ońola nje nika e?

5. Ońola nje bebolo ba kumba beno̱ bobe jita e ?

⁵ Bebolo ba kumba be bobe buka tet’a diwuse̱. Laboso, di lee̱le̱ te̱ kumba, di titi pe̱ bola Yehova ńena nu be̱n bwam o be̱ Mwaned’asu edube. Di londe̱ maba, di kati te̱ moyo ma doi lasu la byanedi, nika ńe ná e wanse̱ biso̱ myambo na bane̱. (Min. 13:10) Di londe̱ malalo, ye̱ne̱ne̱ te̱ ná bwē ná di boli lambo na kumba, je ná di si bie pe̱ nje bola to̱ mo̱me̱ne̱ bwa iso̱n. (Lukas 14:8, 9) Bebolo ba kumba be mawana mbeu a ńolo. Ka nje te̱ Betiledi be malee̱no̱, sibise̱ la ńolo je muse̱ṅ ponda ye̱se̱.

6, 7. Nje sibise̱ la ńolo di mapulano̱ kwala e?

⁶ Bibe̱l e makwala ná moto ńe sibise̱ la ńolo a titi kumba to̱ jasese̱. Sibise̱ la ńolo di mapula pe̱ kwala “pī.” (Fil 2:3; Sef. 3:12) Moto ńe sibise̱ la ńolo e nde o ponda ye̱se̱ mō̱ nu bi moyo mao, nu dongame̱n o me̱ne̱ ná te̱ite̱i ngud’ao na nje eno̱ ná a tongwe̱le̱, nu bi jembe̱ mawuse̱ mao, nu makase̱ pe̱ malea, na mo̱nge̱le̱ ma peńa. Sibise̱ la ńolo di mabwese̱ Yehova muńe̱nge̱ jita.

⁷ O Bibe̱l, sibise̱ la ńolo di mapula nde kwala moto nu si malange̱ mo̱me̱ne̱ bonde̱ne̱ buka dime̱ne̱, nu bi myoyo mao. Ponda Bibe̱l e botedino̱ tilabe̱ y’eyala e ta nde e to̱pea tobotobo ne̱ni di bia la moyo langame̱nno̱ die̱le̱ bedangwedi basu o mbasanedi ma bane̱.

8. Njika byemban bō̱ be malee̱ mo̱nge̱le̱ to̱so̱ bedangwedi ba kumba e?

⁸ Njika ponda jeno̱ ná di botea be̱ne̱ mo̱nge̱le̱ to̱so̱ bebolo ba kumba e? Jombweye ngus’a byemban bō̱ be malee̱ ná moto a mábotea be̱ kumba. Je ná di  kumwa langa biso̱me̱ne̱ to̱so̱ m’bē̱ masu mweńa buka dime̱ne̱. (Rom. 12:16) Je ná di si be̱ne̱ pe̱ jalea la ńolo; di pula ná be̱ne̱ nde biso̱ mo̱me̱ne̱ mō̱. (1 Tim. 2:9, 10) Je ná di kumwa se̱me̱ye̱ o dibie̱ lasu, eto̱ti di be̱nno̱ o mwemba, mulatako di be̱nno̱ na bonasango ba mano̱nge̱ bedomsedi, o kwala mambo na pula ná ma bolabe̱ nde kaponda jo̱nge̱le̱ lasu. (1 Kor. 4:6) O ponda ye̱se̱ di mabolano̱ ninka, je ná di si bie to̱ ná di mákata moyo ma sibise̱ la ńolo; di mábotea be̱ kumba.

9. Nje e die̱le̱ bato bō̱ o be̱ kumba e? Bola eyembilan a Bibe̱l.

⁹ Mō̱ ńasu te̱ e ná a be̱ kumba yete̱na o pondapo̱ ese̱le̱ ná a bukabe̱ na bepuledi b’eyobo. Mukubo, eko̱n, na si jalea la malinga ba die̱le̱ jita o bebolo ba kumba. Bibe̱l e mato̱pea ońola bato ka Absalom, Usia, na Nebukadnesar bena ba boli i ńai a “bebolo b’eyobo” na babo̱ ba sibisabe̱ na Yehova ońola kumb’abu.—2 Sam. 15:1-6; 18:9-17; 2 Mya. 26:16-21; Dan. 5:18-21.

10. Ońola nje di s’angame̱nno̱ kaise̱ mo̱nge̱le̱ ma bane̱ e? Bola eyembilan a Bibe̱l.

¹⁰ Nde njo̱m ipe̱pe̱ ye, ye ná i bola ná moto a si lee̱le̱ sibise̱ la ńolo. K’eyembilan, jombweye te̱ min myango ma Bibe̱l mi tilabe̱ o: Bebotedi 20:2-7 na Mateo 26:31-35. Mo̱ bepuledi ba bobe nde be tute̱le̱ nje ye̱ne̱ne̱ ka bebolo ba kumba ba Abimelek na Petro e? Nga si bia nde e, to̱so̱ ná mambo ma bamban nde babo̱ e? Kana di titino̱ ná di langa milema, ndolo na dibie̱ ba meka biso̱ ná di si kaise̱ mo̱nge̱le̱ ma bane̱.—Langa Yakobo 4:12.

11. Ne̱ni sibise̱ la ńolo jeno̱ mulatako na jemba l’epol’asu o mwemba ma Yehova e?

¹¹ Sibise̱ la ńolo di mabotea nde na jemba l’epol’asu oteten a mwemba ma Yehova. Yehova a titi Loba la mpungu, a mabola mō̱ ńasu te̱ epolo o ndabo ao. Moto te̱ a be̱n yao ebolo o mwemba, nde biso̱ be̱se̱ je mweńa. Nded’ao e tute̱le̱ mo̱ o bola mō̱ ńasu te̱ mabea, mabe̱ne̱, ngudi to̱so̱ dibie̱ la bola. Je ná di bolane̱ man me̱se̱ o jabwe̱le̱ mo̱ na o bolea bape̱pe̱ bwam. (Rom. 12:4-8) Yehova a londe̱ biso̱ n’edube, a lakisane̱ biso̱, a mabola pe̱ mō̱ ńasu te̱ m’bē̱.— Langa 1 Petro 4:10.

12, 13. Ońola nje di s’angame̱nno̱ be̱ mańaka yete̱na epol’asu o mwemba ma Loba e matukwa ponda na ponda te̱ e?

¹² Nde, epol’asu o bebokedi ba Yehova e si bam. Ye ná e tukwa na ponda. Jombweye eyembilan a Yesu. O bebotedi bā na Yehova baba buka te̱ nde ba ta. (Min. 8:22) Na mo̱ ongwane̱ o weka bene̱ bewekedi ba mudī, mo̱ń na wase, o sukan, mot’a benama. (Kol. 1:16) Nde, ombusa ponda bete̱medi ba Yesu be tuko. A po̱ino̱ o wase, a se̱le̱ nde be̱ mwe̱nge̱ ma muna, denge̱ mutud’a moto. (Fil. 2:7) Ombusa kwed’ao ńa konjo, Yesu a timbi o mo̱ń k’eweked’a mudī o be̱ Kiṅ’a Janea la Loba o mbu ma 1914. (Bon. 2:9) Seto̱ di tukwa la m’bē̱ pe̱ to̱ nde di me̱nde̱ be̱ di sukan. Ombusa Janea lao la Ikol’a mbu, Yesu a me̱nde̱ bake̱ Yehova Janea ná Loba a be̱ “me̱se̱ ońola be̱se̱.”—1 Kor. 15:28.

¹³ Jenge̱le̱ ná m’bē̱ masu pe̱ mwe ná mu tukwa ponda na ponda te̱, ponda iwo̱ ońola bedomsedi di mano̱ngo̱no̱. K’eyembilan, o se̱le̱ nde be̱ mulamba nde o ba to̱so̱ babe̱ e? O botedi nde dibongó la bana e? O wamse̱ nde longe̱ lo̱ngo̱ ná o no̱nge ebol’a ponda mususu e? Bedomsedi bō̱ te̱ ba ben be dangwane̱ beto̱ti na m’bē̱. Bete̱medi basu  be tuko te̱ nika ńe ná e batea biso̱ ebolo to̱so̱ wutise̱ mo̱. Mo̱ we nde eso̱mbe̱ nga o máno̱ngo̱ mimbu e? O be̱n ja la bwam nga we nde muboedi e? Yehova a mombwea ponda ye̱se̱ ne̱ni eno̱ ná a bolane̱ mō̱ ńasu te̱ bwam o ebol’ao. A mengane̱ nde biso̱ buka te̱ nje jeno̱ ná di bola, a mabwane̱ pe̱ muńe̱nge̱ jita nje ye̱se̱ jeno̱ ná di we̱le̱ bola.—Bon. 6:10.

14. Ne̱ni sibise̱ la ńolo di mongwane̱no̱ biso̱ o be̱ mutam na bwane̱ pe̱ to̱ njika m’bē̱ muńe̱nge̱ e?

¹⁴ Yesu a bwane̱ m’bē̱ mao te̱ muńe̱nge̱, biso̱ pe̱ je ná di bwane̱ masu muńe̱nge̱ mulemlem. (Min. 8:30, 31) Moto ńe sibise̱ la ńolo a si me̱ne̱ mo̱me̱ne̱ biana a ńo̱sedi. A si mombwea nga a me̱nde̱ bata be̱ne̱ m’bē̱ mipe̱pe̱ to̱ ke̱m, to̱so̱ nje bane̱ ba matongwe̱le̱no̱. O diwengisan a mawe̱ na ngud’ao ńe̱se̱ o londise̱ na bwane̱ m’bē̱ mu bolabe̱ mo̱ muńe̱nge̱, kana a bino̱ ná a kusane̱ nde mo̱ Yehova. O mulemlem ma ponda pe̱ a malee̱le̱ edube ońol’ebolo to̱so̱ epolo Yehova a bolino̱ bane̱. Sibise̱ la ńolo di mongwane̱ biso̱ o bola bane̱ edube na sue̱le̱ pe̱ babo̱ na muńe̱nge̱.—Rom. 12:10.

15. Nje sibise̱ la ńolo la Gideon di mokwe̱le̱no̱ biso̱ e?

¹⁵ Gideon e nde eyembilan a bwam ya sibise̱ la ńolo. Ponda ange̱l a Yehova e se̱le̱no̱ po̱ye̱ mo̱, Gideon a pomane̱ jemba ná a wu nde o mbia ma tue, ná a dia pe̱ mūtu. (Bak. 6:15) Ombusa mo̱ jemea m’bē̱ Yehova a bolino̱ mo̱, Gideon a bake̱ ná a so̱ṅtane̱ bwambwam nje a tano̱  angame̱n bola, ese̱le̱ pe̱ ná Yehova a die̱le̱ mo̱. (Bak. 6:36-40) Gideon a ta nde mot’a ngiń’a mulema. To̱ na nika a lee̱le̱ bwangángá na jangwa o bebolo bao. (Bak. 6:11, 27) A si bolane̱ m’bē̱ mao o be̱ne̱ edube. O diwengisan, dibokime̱ne̱ a wusano̱ bola nika, a timbi na muńe̱nge̱ o epol’ao ya kwaṅ.—Bak. 8:22, 23, 29.

16, 17. Nje moto ńe sibise̱ la ńolo a mombweano̱ ke̱ a madutea ne̱ni ńaka o mudī e?

¹⁶ Be̱ la sibise̱ la ńolo di si mapula kwala ná di s’angame̱n pula be̱ne̱ eto̱ti o mwemba to̱so̱ bata be̱ne̱. Bibe̱l e mome̱le̱ biso̱ be̱se̱ ná di ńake. (1 Tim. 4:13-15) Mo̱ nika e mabaise̱ ponda ye̱se̱ ná m’bē̱ masu mu tukwe e? Ke̱m. Na jongwane̱ la Yehova, je ná di ńaka o mudī o to̱ njik’epolo jeno̱ o bolea tatan. Je ná di benga ńaka o ngudi na o dibie̱ Loba a bolino̱ biso̱, di yamba pe̱ o bebolo ba bwam.

¹⁷ Oboso ná a memea m’bē̱ ma peńa, moto ńe sibise̱ la ńolo a mase̱le̱ wasa bia nje ba mengane̱no̱ mo̱. E so̱ ná a be̱ mbale̱ na mo̱me̱ne̱ o me̱ne̱ bete̱medi bao. K’eyembilan, e ná a we̱le̱ jemea ebolo to̱so̱ eto̱ti epe̱pe̱ esibe̱ bangisane̱ mane̱ mambo ma mweńa e? Dongo diwo̱ l’ebolo eno̱ bola tatan langame̱n bolabe̱ nupe̱pe̱ nde ná a kuse epolo ońola m’bē̱ ma peńa e? Yete̱na jalabe̱ la myuedi mō̱ to̱so̱ mibane̱ le nde ke̱m, ke̱ pondapo̱ moto nupe̱pe̱ e ńe ná nu we̱le̱ bambe̱ mu m’bē̱ o dibokime̱ne̱. Muka na bia la nje ngud’asu ńeno̱ ná e bola ba me̱nde̱ jongwane̱ biso̱ ná di s’emea m’bē̱ di titino̱ ná di we̱le̱. Sibise̱ la ńolo di matute̱le̱ biso̱ o kwala na ke̱m.

18. (a) Nje sibise̱ la ńolo di me̱nde̱no̱ tute̱le̱ biso̱ o bola ke̱ di be̱n m’bē̱ to̱so̱ epol’a peńa e? (b) Ne̱ni Roma 12:3 e makwaleano̱ ońola moto ńe sibise̱ la ńolo e?

¹⁸ Ponda te̱ di memeano̱ m’bē̱ ma peńa, eyembilan a Gideon e mo̱nge̱le̱ biso̱ ná di titi ná di tongwe̱le̱ esibe̱ bediedi na jongwane̱ la Yehova. Omo̱ń a me̱se̱, di belabe̱ ná di “dangwe na sibise̱ la ńolo oboso ba Loba [lasu].” (Mik. 6:8) Ońola nika, ponda te̱ di memeano̱ m’bē̱ ma peńa, jangame̱n dutea o muka o nje ye̱se̱ Yehova a malangweano̱ biso̱ tongwea n’Eyal’ao na bebokedi bao. E mapula ná jokwe te̱se̱ tanga lasu la lo̱ndo̱ ná di dangwe kaponda bediedi ba Yehova be bam. Di si dimbea so̱ ná sibise̱ la ńolo la Yehova nde di “matimbise̱ [biso̱] bonde̱ne̱,” seto̱ dibie̱ to̱ ngud’asu. (Mye. 18:36) Po̱so̱ o dangwa na sibise̱ la ńolo oboso ba Loba, di me̱nde̱ jongwane̱ biso̱ ná di si langa biso̱me̱ne̱ mweńa jita to̱so̱ bosadi jita.—Langa Roma 12:3.

19. Ońola njika njo̱m jangame̱nno̱ sa ede̱mo a sibise̱ la ńolo e?

¹⁹ Moto ńe sibise̱ la ńolo a mabola Yehova edube a be̱nno̱ bwam o kusa, ebanja Yehova nde e Muweked’asu na Mwaned’a mo̱ń na wase. (Bbī. 4:11) Sibise̱ la ńolo di mongwane̱ biso̱ o bwane̱ epol’asu o mwemba ma Loba muńe̱nge̱, na londise̱ pe̱ m’bē̱ masu ka bwam. Sibise̱ la ńolo di meka biso̱ o bola mambo ma titi edube, di mawana pe̱ jalatane̱ oteten a tumba la Loba. Sibise̱ la ńolo di matute̱le̱ biso̱ o bola bane̱ epol’a boso, di membe̱ pe̱ biso̱ o be̱ bwangángá, ná di si bola mawuse̱ mande̱ne̱. Ońola yin njo̱m nde sibise̱ la ńolo jeno̱ mweńa ońola baboledi ba Loba be̱se̱. Yehova a we̱le̱ pe̱ be̱se̱ ba mase̱ yen ede̱mo tiki. Nje so̱ bola ke̱ je oteten a mińakisan e? Jokwa di bupe̱ di mala lee̱ biso̱ ne̱ni tika be̱ne̱ sibise̱ la ńolo ke̱ je oteten a bete̱medi be mapane̱ mulema.