Nte Bible Enyene Ndedịbe Uwetn̄kpọ?

N̄KPỌ nte isua iba ke ẹma ẹkewot Akpan Isụn̄utom Ukara Yitzhak Rabin eke Israel ke 1995, ọkọmbụk n̄kpọntịbe kiet ama ọdọhọ ete ke kọmputa ama an̄wam imọ ifiọhọ se ẹkebemde iso ẹwet ẹban̄a n̄kpọntịbe oro nte edịbede ke akpasarade uwetn̄kpọ Bible usem Hebrew. Ọkọmbụk n̄kpọntịbe oro, Michael Drosnin, ama ewet ete ke imọ ima idomo ndidụri akpan isụn̄utom ukara oro utọn̄ ke se ibede isua kiet mbemiso ẹkewotde enye edi ufọn ikodụhe.

Ẹmịn̄ mme n̄wed ye mme ibuotikọ efen idahaemi ẹdọhọde ẹte ke ndedịbe uwetn̄kpọ emi ọnọ in̄wan̄în̄wan̄ uyarade nte ke ẹkeda odudu spirit Abasi ẹwet Bible. Ndi utọ uwetn̄kpọ oro odu? Nte ndedịbe uwetn̄kpọ ekpedi isọn̄ ndinịm ke akpanikọ nte ke ẹkeda odudu spirit Abasi ẹwet Bible?

Obufa Ekikere?

Ekikere aban̄ade ndedịbe uwetn̄kpọ ndidu ke uwetn̄kpọ Bible idịghe obufa. Enye edi akpan ekikere ke ukpepn̄kpọ Cabala, m̀mê ndedịbe odudu mme Jew. Nte mme andikpep ukpepn̄kpọ Cabala ẹdọhọde, se uwetn̄kpọ Bible enen̄erede ọwọrọ idịghe se enye ọwọrọde ke ata ata usụn̄. Mmọ ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke Abasi akada abisi kiet kiet ke uwetn̄kpọ Bible usem Hebrew nte mme ndamban̄a n̄kpọ, ẹmi ẹyararede ntotụn̄ọ akpanikọ ke ini ẹtịmde ẹdiọn̄ọ. Ke ekikere mmọ, Abasi ekenịm abisi Hebrew kiet kiet ye itie emi enye odude ke uwetn̄kpọ Bible ye akpan uduak ke ekikere.

Nte Jeffrey Satinover, anam-ndụn̄ọde kaban̄a uwetn̄kpọ Bible, ọdọhọde, mme Jew ẹmi ẹnyenede ndedịbe odudu mi ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke mme abisi Hebrew oro ẹkedade ndiwet mbụk edibotn̄kpọ oro odude ke Genesis ẹnyene n̄wọrọnda ndedịbe odudu. Enye ewet ete: “Genesis, ke nditịn̄ ibio ibio, idịghe sụk mbụk; enye edi se ẹkedade ẹbot n̄kpọ, mbiet oro odude ke ekikere Abasi oro ẹwụtde ke usụn̄ oro ẹkụtde ke enyịn.”

Ekpep ukpepn̄kpọ Cabala eke ọyọhọ isua ikie 13 oro, Bachya ben Asher eke Saragossa, Spain, ama ewet aban̄a ndusụk ndedịbe ntọt oro ẹkeyararede ẹnọ enye ebe ke enye ndikot itie kiet ke Genesis ndien ebede okokot kpukpru ọyọhọ abisi 42. Ido edibe n̄kpọn̄ abisi kiet n̄kokot efen emi etienede akpan ibat abisi ke ndidomo ndifiọk mme ndedịbe etop ada esịm ukpepn̄kpọ ndedịbe uwetn̄kpọ Bible eke eyomfịn.

 Mme Kọmputa “Ẹyarade” Ndịben̄kpọ Oro

Mbemiso eyo kọmputa, ukeme owo ndidụn̄ọde uwetn̄kpọ Bible ke usụn̄ emi ekedi esisịt. Nte ededi, ke August 1994, n̄wedmbụk oro Statistical Science ama enyene ibuotikọ kiet emi Eliyahu Rips eke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Hebrew ke Jerusalem ye mme ekemmọ anam-ndụn̄ọde ẹketịn̄de ndusụk n̄kpọ oro ẹduaide owo idem. Mmọ ẹkedọhọ ẹte ke ebede ke ndision̄o kpukpru ufan̄ oro ẹdude ke ufọt mme abisi mfep ye ke nditiene usụn̄ edibe n̄kpọn̄ ukem ibat abisi ke uwetn̄kpọ usem Hebrew eke Genesis, mmimọ ima ikụt mme enyịn̄ ọwọrọetop rabbi 34 ẹmi ẹkedịbede ke uwetn̄kpọ oro, ọkọrọ ye ntọt efen, utọ nte usen emana ye usen n̄kpa mmọ, ẹdude ẹkpere enyịn̄ mmọ. * Ke ẹma ẹkefiak ẹnam ndomonse, mme anam-ndụn̄ọde oro ẹma ẹwet ubiere mmọ nte ke ntọt oro ẹdịbede ke idak uwetn̄kpọ ke Genesis iketịbeke ke mbuari—uyarade nte ke enye edi ntọt odudu spirit oro ẹkekoide-koi ẹdịp ke uduot ndedịbe uwetn̄kpọ ke Genesis ke ediwak tọsịn isua ko ke edem.

Ke nditiene usụn̄ edinam emi, ọkọmbụk n̄kpọntịbe oro Drosnin ama anam mme ndomonse esiemmọ, odụn̄ọde oyom ndedịbe ntọt ke mme akpa n̄wed ition eke Bible usem Hebrew. Nte Drosnin ọdọhọde, enye ama okụt enyịn̄ Yitzhak Rabin nte edịbede ke idak uwetn̄kpọ Bible ebe ke ndibe kpukpru abisi 4,772 n̄kokot efen. Ke enye ama ekewet mme itie Bible oro ke mme udịm ẹmi kiet kiet enyenede abisi 4,772, enye ama okụt ke enyịn̄ Rabin (ẹkotde ẹto enyọn̄ ẹka isọn̄) ama esịbe ebe udịmikọ kiet (Deuteronomy 4:42, emi otode ufien aka nnasia ke ukem udịm) oro Drosnin akakabarede nte “owotowo oro ediwotde owo.”

Deuteronomy 4:42 akam etịn̄ aban̄a owotowo oro owotde owo ke ndudue. Ntem, ediwak owo ẹkụt ndudue ẹnọ usụn̄ emi Drosnin ekemekde ndida nyom ntọt, ẹdọhọde ẹte ke ekeme ndidi mme owo ẹyeda mme usụn̄ edinam esie oro mîsịneke ifiọk ntaifiọk mi ẹyom mme ukem ntọt oro ke uwetn̄kpọ ekededi. Edi Drosnin ama ọsọn̄ọ ada, amiade ata ete: “Ke ini mbon oro ẹkụtde ndudue ẹnọ mi ẹdikụtde ntọt aban̄ade ediwot Akpan Isụn̄utom Ukara nte edịbede ke idak [n̄wed mbụk] Moby Dick, ami nyenịm se mmọ ẹtịn̄de ke akpanikọ.”

Uyarade Nte ke Ẹkeda Odudu Spirit Ẹwet?

Prọfesọ Brendan McKay, eke Itieutom Ifiọk Ntaifiọk Kọmputa ke Australian National University, ama anam n̄kpọ aban̄a ata emi Drosnin akamiade mi onyụn̄ ada kọmputa anam ntatara ndụn̄ọde ke uwetn̄kpọ Ikọmbakara Moby Dick. * Ke adade ukem usụn̄ emi Drosnin eketịn̄de aban̄a, McKay ọdọhọ ke imọ ima ikụt “se ẹkebemde iso ẹtịn̄” ẹban̄a ediwot Indira Gandhi, Martin Luther King, Jr., John F. Kennedy, Abraham Lincoln, ye mbon eken. Nte McKay ọdọhọde, enye ama okụt ke Moby Dick n̄ko ama “ebem iso etịn̄ aban̄a” ediwot Yitzhak Rabin.

Ke ndifiak mbịne uwetn̄kpọ Hebrew eke Genesis, Prọfesọ McKay ye mme nsan̄a esie n̄ko ẹma ẹfan̄a uyarade ndụn̄ọde Rips ye mme nsan̄a esie. Mfan̄a ekedi nte ke idịghe ndedịbe etop eke odudu spirit anam ẹkụt mme n̄kpọ oro edi ke akam oto ido ye usụn̄ edinam mme anam-ndụn̄ọde—editịm ntọt ọkọn̄ọ akamba akamba ke ifiọk mme anam-ndụn̄ọde. Mme ọfiọkn̄wed ke ẹka iso ẹneni ibuot nneme emi.

Mfan̄a efen edemede ke ini ẹdọhọde ẹte ke ẹkekokoi ẹdịp mme utọ etop oro ke “idaha” ye “akpasarade” uwetn̄kpọ Hebrew. Rips ye mme ekemmọ anam-ndụn̄ọde ẹdọhọ ẹte ke mmimọ ikanam ndụn̄ọde mmimọ itiene “idaha uwetn̄kpọ Genesis oro ẹnyịmede ke ofụri ofụri.” Drosnin ewet ete: “Kpukpru Bible eke akpasarade usem Hebrew ẹmi ẹdude idahaemi ẹdi ukem ke abisi kiet kiet.” Edi nte emi edi akpanikọ? Utu ke “idaha” uwetn̄kpọ kiet, ẹkama nsio nsio nsiondi Bible usem Hebrew mfịn, oro ẹkọn̄ọde ke nsio nsio uwetn̄kpọ eset. Ke adan̄aemi etop Bible mîkpụhọkede, uwetn̄kpọ kiet kiet idịghe ukem ke abisi kiet kiet.

Ediwak edikabade mfịn ẹkọn̄ọ ke N̄wed Leningrad—kpa ọyọhọ ọyọhọ uwetn̄kpọ mme Masorete eke usem Hebrew oro ebịghide akan—emi ẹkesion̄ode ẹwet ke n̄kpọ nte isua 1000 E.N. Edi Rips ye Drosnin ẹkekama isio isio uwetn̄kpọ, oro edi Koren. Shlomo Sternberg, rabbi Orthodox onyụn̄ edide  ata-ibat ke Harvard University, anam an̄wan̄a ete ke N̄wed Leningrad “ada abisi 41 ke Deuteronomy ikpọn̄ okpụhọde ọkpọn̄ nsiondi Koren oro Drosnin akakamade.” Mme Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ ẹsịne mme ubak uwetn̄kpọ Bible oro ẹkewetde ke se ibede isua 2,000 ẹmi ẹkebede. Nte ẹbọpde ikọ ke mme ikpan̄wed ẹmi awak ndikpụhọde akamba akamba ye mme uwetn̄kpọ Masorete eke ukperedem. Ke ndusụk ikpan̄wed, ẹma ẹnen̄ede ẹdọn̄ ndusụk abisi man ẹwụt mme enyene-uyo abisi, sia owo mîkenyeneke mme enyene-uyo abisi kan̄a. Ke mme ikpan̄wed eken, ẹkesịn mme abisi ifan̄ kpọt. Edimen ofụri uwetn̄kpọ Bible oro ẹsụk ẹdude ndomo owụt ke se uwetn̄kpọ Bible ọwọrọde ikpụhọkede. Edi, enye n̄ko owụt in̄wan̄în̄wan̄ nte ke nte ẹbọpde ikọ ye ibat abisi ke uwetn̄kpọ kiet ẹkpụhọde.

Edidụn̄ọde nyom se ẹkotde ndedịbe etop ọkọn̄ọ ke uwetn̄kpọ oro mîkpụhọkede ndomokiet. Edikpụhọ abisi kiet ekeme nditịmede usụn̄ nte enye asan̄ade—ye etop edieke edide ndomokiet ama ododu. Abasi ama etịm etop esie enịm ebe ke Bible. Edi enye iketịmke abisi kiet kiet inịm, nte n̄kpọ eke enye ekesịnde esịt ke utọ n̄kpri n̄kpọ nte ido ubọp ikọ oro okpụhọrede ke ediwak isua ikie ẹmi ẹbede. Nte emi iwụtke ke enye idịpke ndedịbe etop ke Bible?—Isaiah 40:8; 1 Peter 1:24, 25.

Nte Nnyịn Imoyom Ndedịbe Uwetn̄kpọ Bible?

Apostle Paul ama ewet ata in̄wan̄în̄wan̄ ete ke “ẹkeda odudu spirit Abasi ẹwet ofụri N̄wed Abasi ndien ọfọn ndida n̄kpep owo n̄kpọ, ndida nsua nnọ owo, ndida nnen̄ede mme n̄kpọ, ndida nnọ ntụnọ ke edinen ido, man owo Abasi ekeme ndinyene ofụri ukeme, eben̄e idem ọyọhọ ọyọhọ ndinam kpukpru nti utom.” (2 Timothy 3:16, 17, NW) In̄wan̄în̄wan̄ etop oro odude ke Bible isọn̄ke ikan owo ndifiọk m̀mê ndida nsịn ke edinam, edi ediwak owo ẹmek ndifụmi enye. (Deuteronomy 30:11-14) Mme ntịn̄nnịm ikọ ẹmi ẹwetde in̄wan̄în̄wan̄ ke Bible ẹnọ nnyịn eti isọn̄ ndinịm ke akpanikọ nte ke ẹkeda odudu spirit ẹwet enye. * Ke mîbietke ndedịbe uwetn̄kpọ, mme ntịn̄nnịm ikọ Bible idịghe se ẹkerede-kere, mmọ inyụn̄ idịghe se owo “ekemede ndisiak ke usụn̄ esie mmọ.”—2 Peter 1:19-21.

Apostle Peter ekewet ete ke “nnyịn ikeyịreke ikpîkpu mbụk, eke owo ẹdade mbufiọk ẹtịbi, ke adan̄aemi nnyịn inamde mbufo ẹfiọk odudu ye edidi Ọbọn̄ nnyịn Jesus Christ.” (2 Peter 1:16) Ukpepn̄kpọ ndedịbe uwetn̄kpọ Bible enyene ntọn̄ọ oto ndedịbe odudu mme Jew, ẹmi ẹdade “ikpîkpu mbụk” oro edịpde onyụn̄ etịmerede in̄wan̄în̄wan̄ etop uwetn̄kpọ Bible eke odudu spirit. N̄wed Abasi Usem Hebrew ke idemmọ ẹbiom ndedịbe usụn̄ edinam oro ikpe in̄wan̄în̄wan̄.—Deuteronomy 13:1-5; 18:9-13.

Nnyịn ikop inemesịt didie ntem ndinyene in̄wan̄în̄wan̄ etop ye item Bible, emi ekemede ndin̄wam nnyịn idiọn̄ọ Abasi! Emi enen̄ede ọfọn akan ndidomo ndikpep n̄kpọ mban̄a Andibot nnyịn ebe ke ndidụn̄ọde mme ndedịbe etop oro ẹsiakde ke usụn̄ idemowo ye un̄wam kọmputa oro ẹkerede-kere.—Matthew 7:24, 25.

[Mme Ikọ idakisọn̄]