1, 2. (a) Nso idin̄wam nnyịn iyọ mme idomo? (b) Afo ọkpọdọhọ ke nso idi mbuọtidem? Nọ uwụtn̄kpọ.

UTOM Jehovah esinam nnyịn ikop idatesịt. Edi imesisobo nsọn̄ọn̄kpọ oro esịmde kpukpru owo, imonyụn̄ ikeme “[ndikụt] ukụt ke ntak edinen ido.” (1 Pet. 3:14; 5:8, 9; 1 Cor. 10:13) Oyom inyene mbuọtidem ye uko man ikeme ndiyọ mme utọ idomo oro uforo uforo.

² Nso idi mbuọtidem? Apostle Paul ekewet ete: “Mbuọtidem edi idotenyịn oro enyenede nsọn̄ọ nte ke se ẹtiede ẹbet eyedi, uyarade oro owụtde ke ata idem n̄kpọ odu okposụkedi enyịn mîkwe.” (Heb. 11:1) Ẹsiwak ndiwet ikọ Greek oro ẹkabarede “idotenyịn oro enyenede nsọn̄ọ” ke mme n̄wed mbubehe, ndien owụt ke owo enyene nsọn̄ọ ndida mme n̄kpọ nnyene ke ini iso. Kpasụk ntre n̄ko, mbon oro ẹnyenede mbuọtidem ke Abasi oyosu mme un̄wọn̄ọ esie ẹnyene nsọn̄ọ ke iyọbọ se mmimọ idoride enyịn iban̄a. Mbuọtidem oro inyenede anam nnyịn inen̄ede inịm ke iyokụt nte mme n̄kpọ oro Abasi ọn̄wọn̄ọde ke Bible, emi nnyịn idoride enyịn iban̄a ẹsude. Imonyụn̄ inen̄ede inịm mme uyarade oro enyịn mîkwe.

3, 4. (a) Nso idi uko? (b) Nso idi usụn̄ kiet emi ikemede ndinen̄ede nnyene mbuọtidem ye uko?

³ N̄wed ndụn̄ọde kiet ọdọhọ ke uko edi “edisọn̄ọ nda nnyene ukeme ntịn̄ ikọ nnyụn̄ nnam n̄kpọ ye unana ndịk ke ini ẹsobode ubiọn̄ọ ye afanikọn̄.” Edieke inyenede uko, nnyịn iyokop odudu, isọn̄ idem, inyụn̄ ikam inyene esịt ndusụk ini.—Mark 6:49, 50; 2 Tim. 1:7.

⁴ Mbuọtidem ye uko ẹdi nti edu. Edi nso ke ikpanam edieke ikerede ke oyom nnyịn inen̄ede inyene mbuọtidem ye uko? Ata ediwak owo oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible ẹma ẹnyene mbuọtidem ye uko. Ke ntre, usụn̄ kiet emi ikemede ndinen̄ede nnyene mme edu emi edi ndineme mban̄a mme owo emi.

5. Okoyom Joshua enyene nso man okụt unen ke utom esie?

⁵ Ẹyak ida ekikere nnyịn ifiak ika edem ko ke n̄kpọ nte isua 3,500 emi ẹkebede. Isua 40 ẹbe tọn̄ọ Jehovah akada ọkpọsọn̄ ubọk esie afak nditọ Israel osio ke ufụn Egypt. Prọfet Moses akada mmọ usụn̄. Enye ekedi isua 120 ini oro, ndien enye ama ada nsannsan ese Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, ekem akpa ke enyọn̄ Obot Nebo. Joshua ada itie esie; enye edi owo emi ‘spirit ọniọn̄ ọyọhọde.’ (Deut. 34:1-9) Nditọ Israel ẹkpere ndida Canaan nnyene. Man Joshua okụt unen nte adausụn̄ mmọ, oyom enye enyene ọniọn̄ Abasi. Oyom enye enyene mbuọtidem n̄ko ke Jehovah, enyene uko, onyụn̄ okop odudu.—Deut. 31:22, 23.

6. (a) Joshua 23:6 ọdọhọ inyene uko man inam nso? (b) Nso ke Utom 4:18-20 ye 5:29 ẹkpep nnyịn?

⁶ Anaedi ọniọn̄, uko, ye mbuọtidem oro Joshua ekenyenede ke adan̄a ofụri ini oro nditọ Israel ẹken̄wanade ye mbon Canaan ama ọsọn̄ọ nditọ Israel idem. Nte ededi, ke adianade ye ndinyene uko n̄n̄wana ekọn̄, ama oyom mmọ ẹnyene uko ẹnam se Joshua ọkọdọhọde mmọ ẹnam. Enye ọkọdọhọ mmọ ntem mbemiso akpade: “Mbufo ẹnyene uko etieti man ẹnam kpukpru se ẹwetde ke n̄wed ibet Moses ẹkûnyụn̄ ẹwọn̄ọde ẹka nnasia m̀mê ufien.” (Josh. 23:6) Oyom nnyịn n̄ko inyene uko man ikop uyo Jehovah kpukpru ini. Emi esịne ini emi owo akpande nnyịn ndinam uduak Abasi. (Kot Utom 4:18-20; 5:29.) Edieke ibọn̄de akam inọ Jehovah inyụn̄ iberide edem ke enye, enye ayan̄wam nnyịn inyene uko ikop uyo esie.

7. Nso ke okoyom Joshua anam man enyene uko onyụn̄ okụt unen?

⁷ Ana ikpep inyụn̄ ida Ikọ Abasi isịn ke edinam man inyene uko ndinam uduak Abasi. Se ẹkedọhọde Joshua anam edi oro ke ini enye akadade itie Moses. Ẹkedọhọ enye ẹte: “Nyene uko nyụn̄ nen̄ede kop odudu man ekpeme ndinam kpukpru ibet oro Moses asan̄autom mi okowụkde fi. . . . Kûyak n̄wed ibet emi ọwọrọ ọkpọn̄ inua fo, edi kot enye ke nsụhọde-uyo uwemeyo ye okoneyo, man afo ekpeme ndinam kpukpru se ẹwetde ke esịt; do ke afo edikụt unen ke usụn̄ fo onyụn̄ ada eti ibuot anam n̄kpọ.” (Josh. 1:7, 8) Joshua ama anam item oro onyụn̄ ‘okụt unen ke usụn̄ esie.’ Edieke nnyịn inamde ntre n̄ko, iyenen̄ede inyene uko inyụn̄ inen̄ede ikụt unen ke utom Abasi.

8. Ẹda ibuotikọ isua 2013 ẹto ewe itien̄wed, ndien afo ekere ke didie ke itien̄wed oro edin̄wam fi?

⁸ Anaedi Joshua ama enen̄ede okop ndọn̄esịt ke ini Jehovah ọkọdọhọde enye ete: “Nyene uko nyụn̄ kop odudu. Kûdịghe, kûnyụn̄ uyak idem enyek fi, koro Jehovah Abasi fo odude ye afo ke ebiet ekededi eke afo akade.” (Josh. 1:9) Jehovah odu ye nnyịn n̄ko. Mmọdo, ẹyak nnyịn ‘ikûdịghe, ikûnyụn̄ uyak idem enyek nnyịn,’ inamke n̄kpọ m̀mê nso idomo ke isobo. Oyom inen̄ede ikere iban̄a ikọ emi: “Nyene uko nyụn̄ kop odudu . . . koro Jehovah Abasi fo odude ye afo.” Ẹmek ikọ Joshua 1:9 oro nte ibuotikọ isua 2013. Ke akpanikọ, enye ọyọsọn̄ọ nnyịn idem ke mme ọfiọn̄ oro ẹdide, kpa nte mme ikọ  ye edinam mbon mbuọtidem ye uko eken ẹdisọn̄ọde nnyịn idem.

9. Didie ke Rahab okowụt ke imenyene mbuọtidem ye uko?

⁹ Ke ini Joshua ọkọdọn̄de mbon uyep iba ẹka Canaan, Rahab emi ekedide akpara ama edịp mmọ onyụn̄ eteme mme asua mmọ ẹka ebiet en̄wen. Ke ntak mbuọtidem ye uko esie, ẹma ẹnyan̄a enye ye mbonubon esie ke ini nditọ Israel ẹkesobode Jericho. (Heb. 11:30, 31; Jas. 2:25) Rahab ama etre oburobụt uwem esie man enem Jehovah esịt. Ndusụk owo oro ẹkabarede ẹdi mme Christian ẹma ẹnyene ukem mbuọtidem, uko, ye ukeme ndinam ukpụhọde ntre man ẹnem Abasi esịt.

10. N̄kpọ eketie didie ke ini emi Ruth ekenyịmede ndidụk ido ukpono akpanikọ, ndien nso edidiọn̄ ke emi akada ọsọk enye?

¹⁰ Ke Joshua ama akakpa, Ruth, n̄wan emi okotode Moab, ama enyene uko odụk ido ukpono akpanikọ. Anaedi enye ama ọfiọk n̄kpọ aban̄a Jehovah sia enye ekedide n̄wan eyen Israel emi akakpade. Naomi, eka ebe esie, emi ekedide ebeakpa n̄ko, okodụn̄ ke Moab edi ama adaha ndinyọn̄ Bethlehem ke Israel. Ke usụn̄, Naomi ama akpak Ruth ete afiak ọnyọn̄ etiene ikọt mmọ, edi Ruth eyen Moab ọkọbọrọ ete: “Kûkpe mi ubọk ete n̄kpọn̄ fi, n̄kûnyụn̄ ntiene fi . . . Orụk fo eyedi orụk mi, Abasi fo oyonyụn̄ edi Abasi mi.” (Ruth 1:16) Ruth eketịn̄ ikọ oro ke ofụri esịt. Nte ini akakade, Boaz iman Naomi ama ọdọ Ruth, enye onyụn̄ aman eyeneren onyụn̄ akabade edi kiet ke otu mme eka eka David ye eke Jesus. Ana in̄wan̄-in̄wan̄ ke Jehovah esidiọn̄ mbon emi ẹnyenede mbuọtidem ye uko.—Ruth 2:12; 4:17-22; Matt. 1:1-6.

11. Didie ke Jehoiada ye Jehosheba ẹkewụt ke imenyene uko, ndien nso ke emi mîkayakke ẹnam?

¹¹ Nnyịn imesinen̄ede inyene uko ye mbuọtidem ke ini ikụtde ke Abasi odu ye mbon oro ẹdade n̄kpọ esie ye ufọn nditọete mmọ nte se ibehede mmọ ikan mbubehe idemmọ. Ke uwụtn̄kpọ, kere ban̄a Akwa Oku Jehoiada ye Jehosheba an̄wan esie. Ke Edidem Ahaziah ama akakpa, Athaliah eka esie ama owot kpukpru nditọ edidem ke ẹsiode Jehoash ẹfep onyụn̄ ada ubọn̄. Jehoiada ye Jehosheba ẹma ẹnyan̄a Jehoash eyen Ahaziah ẹnyụn̄ ẹdịp enye ke ofụri isua itiokiet, ndien emi ekedi ndisịn idem ke fehesan̄. Ke ọyọhọ isua itiaba, Jehoiada ama anam Jehoash edidem onyụn̄ anam ẹwot Athaliah. (2 Ndi. 11:1-16) Nte ini akakade, Jehoiada ama ebere ye Edidem Jehoash man ẹdiọn̄ temple. Ndien ke ini Jehoiada akakpade ke ini ekedide isua 130, ẹkebụk enye ye ndidem “koro enye akanamde eti n̄kpọ ke Israel, okonyụn̄ anamde eti n̄kpọ ọnọ Abasi ye ufọk Esie.” (2 Chron. 24:15, 16) Akan oro, uko Jehoiada ye n̄wan esie ikayakke ẹsobo ubon emi Messiah editode.

12. Nso n̄kpọ oro oyomde uko ke Ebed-melech akanam?

¹² Ebed-melech, emi ekedide eunuch ke ufọk Edidem Zedekiah, ama enyịme n̄kpa man anyan̄a Jeremiah. Edidem ama ayak Jeremiah esịn mbọn̄ Judah ke ubọk, ndien mbon emi ẹma ẹdori enye ikọ ẹte ọsọn̄ ibuot ye ukara ẹnyụn̄ ẹtop enye ẹsịn ke obube mmọn̄ emi okpụk ọyọhọde man akpa do. (Jer. 38:4-6) Ebed-melech ama aka ekekpe Zedekiah ubọk ete anyan̄a Jeremiah, kpa ye oro enye ndinam emi ekpekesịnde enye ke fehesan̄ ke ntak emi mme owo mîkamaha Jeremiah. Zedekiah ama enyịme onyụn̄ ọnọ owo 30 ẹsan̄a ye Ebed-melech ẹkesio Jeremiah. Abasi ama ọdọhọ prọfet Jeremiah ọdọhọ Ebed-melech ete ke enye idikpaha ke ini mbon Babylon ẹdin̄wanade ye Jerusalem. (Jer. 39:15-18) Uko oro ẹnyenede ke Abasi asan̄a ye utịp.

13. Nso uko uko n̄kpọ ke nditọ Hebrew ita ẹkenam, ndien didie ke ikeme ndibọ ufọn nto se iketịbede inọ mmọ?

 ¹³ Ke n̄kpọ nte isua 2,700 emi ẹkebede, ẹma ẹnọ nditọ Hebrew ita emi ẹkedide mme asan̄autom Jehovah in̄wan̄-in̄wan̄ uyarade ke Abasi esidiọn̄ mbon emi ẹnyenede mbuọtidem ye uko. Edidem Nebuchadnezzar ama osop ikpọ owo Babylon onyụn̄ ọdọhọ mmọ ẹtuak ibuot ẹnọ akwa mbiet o-gold emi enye akanamde. Ẹkenyene ndisịn owo ekededi emi mîtuakke ke akwa ikan̄ eke asakde. Nditọ Hebrew ita oro ẹma ẹdọhọ Nebuchadnezzar ukpono ukpono ẹte: “Abasi emi nnyịn inamde n̄kpọ inọ ekeme ndinyan̄a nnyịn. Enye ayanyan̄a nnyịn, O edidem, osio ke akwa ikan̄ eke asakde onyụn̄ anyan̄a nnyịn osio fi ke ubọk. Edi edieke mînyan̄ake, fiọk, O edidem, ete ke mme abasi fo idịghe mmọ emi nnyịn inamde n̄kpọ inọ, nnyịn idinyụn̄ ituakke ibuot inọ mbiet gold emi afo okowụkde.” (Dan. 3:16-18) Ẹtịn̄ utịbe utịbe usụn̄ oro ẹkenyan̄ade nditọ Hebrew ita emi ke Daniel 3:19-30. Okposụkedi emi mîtiehe nte ke ẹkeme ndidọhọ ke ẹmọn̄ ẹtop nnyịn ẹdọn̄ ke akwa ikan̄ eke asakde, imesisobo idomo nsọn̄ọnda ndien imekeme nditịm nnịm ke Abasi ọyọdiọn̄ nnyịn ke mbuọtidem ye uko oro inyenede.

14. Daniel ibuot 6 ọdọhọ ke nso ke Daniel akanam uko uko, ndien nso ikedi utịp?

¹⁴ Daniel ama enyene mbuọtidem ye uko ke ini mme asua esie ẹkenamde Edidem Darius owụk ewụhọ ete “owo ekededi eke eben̄ede abasi m̀mê owo efen ekededi n̄kpọ ke usen edịp ye duop ke mîbọhọke afo, O edidem, ẹnyene nditop enye nsịn ke obube ekpe.” Ke ndondo oro Daniel ọfiọkde ete ke ẹma ẹsịn ubọk ke n̄wed oro, enye “odụk ufọk esie, mme window ubet enyọn̄ ufọk esie emi ẹsede Jerusalem ẹnyụn̄ ẹna in̄wan̄, enye onyụn̄ ọtọn̄ọ edọn̄ ọbọn̄ akam utịm ikata ke usen onyụn̄ otoro Abasi esie, kpa nte enye akam esinamde kpukpru ini mbemiso emi.” (Dan. 6:6-10) Ẹma ẹsịn Daniel emi ekenyenede uko mi ke obube ekpe—edi Jehovah ama anyan̄a enye.—Dan. 6:16-23.

15. (a) Nso uwụtn̄kpọ mbuọtidem ye uko ke Aquila ye Priscilla ẹkenịm? (b) Nso ke ikọ Jesus oro ẹwetde ke John 13:34 ọwọrọ, ndien didie ke ediwak Christian ẹma utọ ima oro?

¹⁵ Okposụkedi emi Bible mîtịn̄ke se iketịbede, Prisca ye Aquila ‘ẹma ẹsịn uwem mmọ ke itiendịk ke ntak ukpọn̄ Paul.’ (Utom 18:2; Rome 16:3, 4) Mmọ ẹma ẹnam ewụhọ Jesus emi uko uko: “Ami mmọnọ mbufo obufa ewụhọ, nte mbufo ẹma kiet eken; kpa nte n̄kamade mbufo, nte mbufo n̄ko ẹma kiet eken.” (John 13:34) Ibet Moses ọkọdọhọ owo ama mbọhọidụn̄ esie nte amade idemesie. (Lev. 19:18) Edi ewụhọ Jesus ekedi “obufa”  sia etịn̄de aban̄a ima oro akade anyan ekesịm nnyịn ndikpa ke ibuot owo en̄wen, nte enye akanamde. Ediwak Christian ẹmema ima ke ‘ndisịn uwem mmọ ke itiendịk’ mbak ẹdisio nditọete mmọ ẹnọ mme asua ẹtụhọde m̀mê ẹwot.—Kot 1 John 3:16.

16, 17. Nso idomo ke ndusụk akpa mme anditiene Christ ẹkesobo, ndien didie ke emi ebiet se ndusụk mme Christian ẹsobode ke eyo nnyịn?

¹⁶ Ukem nte Jesus, akpa mme Christian ẹketuak ibuot uko uko ẹnọ Jehovah ikpọn̄-ikpọn̄. (Matt. 4:8-10) Mmọ ikenyịmeke ndifọp incense nnọ akwa edidem Rome. (Se ndise.) Daniel P. Mannix ekewet ete: “Kpa ye oro ẹkesinịmde itieuwa emi asakde ikan̄ ke an̄wa man emem mme owo ndiwa uwa, ibat ibat Christian ẹkekan̄ mbuọtidem. N̄kukụre se owo n̄kpọkọbi ekenyenede ndinam ekedi ndiwobi ekpri incense nsịn ke ikan̄ emi ndien ẹnọ enye n̄wed ndiwụt ke enye ọfọp uwa, ẹnyụn̄ ẹsana enye ẹyak. Ẹma ẹnam enye ọfiọk ke emi idịghe ndituak ibuot nnọ akwa edidem; ẹkedọhọ ke edi ndinyịme ke akwa edidem Rome onyụn̄ etie nte abasi sia enye edide ada ibuot ukara Rome. Kpa ye oro, ekpere ndidi Christian ndomokiet ikadaha emi nte ifet ndibọhọ.”—Those About to Die.

¹⁷ Ẹma ẹdọn̄ mme Christian eyomfịn ke mme itienna ekikere mbon Nazi, ndien ẹma ẹkeme ndiwot mmọ ini ekededi. Edi ẹma ẹsinọ mmọ ifet ndien ndien ndibọhọ ke ndisịn ubọk ke n̄wed nte ke mmimọ idituakke aba ibuot inọ Jehovah. Ibat ibat ẹma ẹsịn ubọk. Ke ini ẹkeyomde ndisobo ofụri ekpụk mfep ke Rwanda ke ndondo emi, Mme Ntiense emi ẹtode Tutsi ye Hutu ẹma ẹsidịp kiet eken kpa ye oro ekedide edue ukot akpa itọn̄. Mme utọ idomo oro ẹyom uko ye mbuọtidem.

18, 19. Siak uwụtn̄kpọ mbon oro ẹkenyenede mbuọtidem ye uko ke Bible, emi ẹkemede ndin̄wam nnyịn inam utom ukwọrọikọ nnyịn.

¹⁸ Nnyịn imenyene ifet idahaemi ndibuana ke akakan utom oro ẹnọde mme asan̄autom Jehovah oro ẹdide owo—oro edi, nditan̄a eti mbụk Obio Ubọn̄ nnyụn̄ nnam mme mbet. (Matt. 24:14; 28:19, 20) Iwụt esịtekọm didie ntem iban̄a anana-mbiet uwụtn̄kpọ Jesus! Enye ama “asan̄a to ke obio sịm obio, onyụn̄ oto ke obio-in̄wan̄ esịm obio-in̄wan̄, ọkwọrọ onyụn̄ atan̄a eti mbụk obio ubọn̄ Abasi.” (Luke 8:1) Oyom nnyịn n̄ko inyene mbuọtidem ye uko man ikeme ndikwọrọ etop Obio Ubọn̄. Abasi ekeme ndin̄wam nnyịn itie nte Noah emi ekenyenede uko, emi okonyụn̄ edide “ọkwọrọ edinen ido” ọnọ “ererimbot mbon unana uten̄e Abasi” oro ẹkeyomde ndisobo ke Ukwọ ofụri ererimbot.—2 Pet. 2:4, 5.

¹⁹ Akam an̄wam nnyịn inam utom ukwọrọikọ. Ke ini mme anditiene Christ oro ẹkekọbọde ẹkebọn̄de akam man mmọ ‘ẹkpetịn̄ ikọ Abasi uko uko,’ ẹma ẹyere akam oro. (Kot Utom 4:29-31.) Edieke esikopde bụt ndikwọrọ ikọ ke ufọk ke ufọk, Jehovah eyeyere akam oro ọbọn̄de ete enye anam fi enen̄ede enyene mbuọtidem ye uko.—Kot Psalm 66:19, 20. *

20. Nso ibetedem ke inyene sia idide mme asan̄autom Jehovah?

²⁰ Imemke utom ndinam n̄kpọ Abasi ye ofụri idomo emi ẹsịmde nnyịn ke idiọk ererimbot emi. Edi nnyịn idụhe ikpọn̄. Abasi do ye nnyịn. Eyen esie, kpa Ibuot esop, odu n̄ko ye nnyịn. Imenyene n̄ko se ibede ekemmọ Mme Ntiense Jehovah 7,000,000 ke ofụri ererimbot. Yak idiana ye mmọ ika iso inyene mbuọtidem inyụn̄ itan̄a eti mbụk ke adan̄aemi itide ibuotikọ isua 2013 nnyịn emi: “Nyene uko nyụn̄ kop odudu . . . koro Jehovah Abasi fo odude ye afo.”—Josh. 1:9.