1-3. (a) Ntak emi idọhọde ke usem Abasi akan usem owo? (b) Nso ke idineme ke ibuotikọ emi?

ABASI okobot mme owo ye mme angel man mmọ ẹtiene enye ẹdu uwem ẹnyụn̄ ẹkop inemesịt. (Ps. 36:9; 1 Tim. 1:11) Abasi ekebem iso obot Jesus. Apostle John okot Jesus “Ikọ,” ye “ntọn̄ọ edibotn̄kpọ Abasi.” (John 1:1; Edi. 3:14) Jehovah Abasi ama esineme nneme ye Akpan esie, onyụn̄ anam enye ọfiọk se imọ imade inyụn̄ isuade. (John 1:14, 17; Col. 1:15) Apostle Paul owụt ke mme angel n̄ko ẹsineme nneme ẹnyụn̄ ẹnyene usem mmọ, ndien usem emi enen̄ede okpụhọde ye usem mme owo.—1 Cor. 13:1.

² Jehovah ọfiọk kpukpru n̄kpọ aban̄a ediwak biliọn angel ye mme owo oro enye okobotde. Ata ediwak owo ẹsibọn̄ akam ẹnọ enye ke nsio nsio usem ke ukem ini. Kpa ye oro enye esikpan̄de utọn̄ ọnọ mme akam emi, enye esisụk ekekeme nditịn̄ ikọ ye mme angel nnyụn̄ nteme mmọ se ẹkpenamde kpa ke ukem ini oro. Man Jehovah ekeme ndinam emi, ọwọrọ ke ekikere esie okon akan ekikere owo, usem esie onyụn̄ akan usem owo. (Kot Isaiah 55:8, 9.) Ntre, Jehovah isidaha usem esie itịn̄ ikọ ye mme owo, edi esida usem oro an̄wan̄ade mme owo etịn̄ ikọ ọnọ mmọ.

³ Ke ibuotikọ emi, iyeneme nte Jehovah esidade usem oro an̄wan̄ade mme owo etịn̄ ikọ ye mmọ. Iyonyụn̄ ineme se isinamde enye okpụhọ usem oro enye esidade etịn̄ ikọ ye mme owo.

4. (a) Ewe usem ke Jehovah akada etịn̄ ikọ ye Moses, Samuel, ye David? (b) Nso ke ẹkewet ke Bible?

⁴ Jehovah ekesida usem oro an̄wan̄ade Adam eneme nneme ye enye ke In̄wan̄ Eden. Etie nte Jehovah akada ata akpa usem Hebrew etịn̄ ikọ ọnọ enye. Nte ini akakade, Jehovah ama anam mme owo nte Moses, Samuel, ye David emi ẹkesisemde usem Hebrew, ẹwet Bible. Enye ama ayak mmọ ẹda ikọ idemmọ ẹwet enye ke nsio nsio usụn̄. Mmọ ẹma ẹwet se Abasi eketịn̄de nnennen nnennen ọnọ mmọ, ẹnyụn̄ ẹwet nte enye ekesinamde n̄kpọ ye ikọt esie. Mmọ ẹma ẹwet n̄ko se ikọt esie ẹkesinamde ndiwụt ke imama inyụn̄ ibuọt idem ye enye, ẹnyụn̄ ẹwet nte mmọ mîkọsọn̄ọke ida ye enye. Kpukpru se mmọ ẹkewetde emi ẹnen̄ede ẹnyene ufọn ẹnọ nnyịn mfịn.—Rome 15:4.

5. Ndi usem Hebrew kpọt ke Jehovah akada etịn̄ ikọ ye ikọt esie? Nam an̄wan̄a.

⁵ Idịghe usem Hebrew kpọt ke Jehovah ekesida etịn̄ ikọ ye mme owo. Ke mbon Babylon ẹma ẹkesana nditọ Israel ẹyak, ndusụk nditọ Israel ẹkesisem usem Aramaic. Ekeme ndidi ntak edi oro Jehovah ọkọnọde Daniel, Jeremiah, ye Ezra spirit esie ẹwet ndusụk ikpehe Bible ke usem Aramaic. *

6. Ẹkesan̄a didie ẹnyene Ikọ Abasi ke usem en̄wen?

⁶ Nte ini akakade, Akwa Alexander eyen Greece ama akan ediwak idụt ke ererimbot, ndien emi ama anam ẹtọn̄ọ ndisem usem Greek emi ẹkekotde Koine, ke ata ediwak idụt. Ediwak mme Jew ẹma ẹtọn̄ọ ndisem usem emi, ndien emi ama anam ẹkabade N̄wed Abasi Usem Hebrew ẹsịn ke usem Greek. Ẹdọhọ ke owo 72 ẹkekabade enye, ẹkenyụn̄ ẹkot enye Septuagint. Enye ekedi akpa Bible oro ẹkekabarede, ama onyụn̄ enen̄ede enyene ufọn. * Sia edide ediwak owo ẹkekabarede Bible emi, ndusụk mmọ ẹkekabarede ẹtiene nte ẹsibonde ikọ ke usem Hebrew, ndusụk ẹkabade ẹtiene nte ẹsitịn̄de ikọ ke usem Greek. Edi mme Jew oro ẹkesemde usem Greek ye mme Christian eyo mme apostle, ẹkeda enye nte Ikọ Abasi.

7. Nnyịn ikere ke ewe usem ke Jesus ekesisem?

⁷ Ke ini Jesus okodude ke isọn̄, etie nte enye ekesisem usem Hebrew. (John 19:20; 20:16; Utom 26:14) Usem Hebrew oro ẹkesisemde ke eyo mme apostle ama esisịne ikọ Aramaic, ndien etie nte Jesus ama esisịn ndusụk ikọ Aramaic ke ini enye ekesisemde usem Hebrew. Edi enye ama ọfiọk n̄ko usem Hebrew oro Moses ye mme prọfet ẹkesisemde, emi ẹkedade ẹwet Ikọ Abasi oro ẹkesikotde kpukpru urua ke mme synagogue. (Luke 4:17-19; 24:44, 45; Utom 15:21) Nditọ Israel ẹma ẹsisem usem Greek ye Latin n̄ko. N̄wed Abasi itịn̄ke m̀mê Jesus ama esitiene esem mme usem emi.

8, 9. Nso ikanam ẹwet ndusụk n̄wed Bible ke usem Greek, ndien nso ke emi ekpep nnyịn aban̄a Jehovah?

⁸ Mme mbet Jesus ẹkesisem usem Hebrew, edi ke Jesus ama akakpa, mmọ ẹma ẹsisem mme usem en̄wen. (Kot Utom 6:1.) Nte ediwak owo ẹkedifiọkde eti mbụk Obio Ubọn̄, ediwak mme Christian ẹkedisem usem Greek. Sia ediwak owo ẹkesemde usem Greek, ẹma ẹwet Gospel Mark, Luke, ye John ke usem Greek ẹnyụn̄ ẹkabade Gospel Matthew ẹsịn ke usem  Greek. * Mme Gospel emi ẹtịn̄ se Jesus ekekpepde mme owo onyụn̄ anamde. Ntem, ediwak mbet Jesus ẹkesem usem Greek utu ke usem Hebrew. Ẹkewet n̄ko leta apostle Paul ye mme n̄wed Bible eken ke usem Greek.

⁹ Ke ini mme andiwet N̄wed Abasi Christian Usem Greek ẹkesiyomde ndiwet se ẹketịn̄de ke N̄wed Abasi Usem Hebrew, mmọ ẹkesisio n̄kpọ ke Septuagint ẹwet. Se mmọ ẹkesision̄ode ke Septuagint ẹwet, ama esikpụhọde esisịt ye se ikodude ke N̄wed Abasi Usem Hebrew. Kpa ye oro, se mmọ ẹkesion̄ode emi ẹwet edi ubak N̄wed Abasi emi ẹkedade odudu spirit Abasi ẹwet. Okposụkedi emi mbon oro ẹkekabarede Septuagint ẹkenamde n̄kpri ndudue, se mmọ ẹkekabarede oro esịne ke Bible oro inyenede mfịn. Emi owụt ke Abasi imaha idụt m̀mê usem kiet ikan en̄wen.—Kot Utom 10:34.

10. Ntak emi Jehovah akayakde ẹda nsio nsio usem ẹwet Bible?

¹⁰ Se inemede emi owụt ke Jehovah esida nsio nsio usem etịn̄ ikọ ye mme owo. Enye inyịkke nnyịn isem akpan usem kiet man ikeme ndifiọk imọ m̀mê uduak imọ. (Kot Zechariah 8:23; Ediyarade 7:9, 10.) Jehovah ama ọnọ mme owo edisana spirit esie ẹda ẹwet Bible, edi enye ama ayak mmọ ẹda ikọ idemmọ ẹwet enye ke nsio nsio usụn̄.

11. Ntak emi Jehovah ekemede nditịn̄ ikọ nnọ mme owo, kpa ye oro mmọ ẹsemde nsio nsio usem?

¹¹ Mme owo ẹsem nsio nsio usem, edi emi inamke Jehovah okûkeme nditịn̄ ikọ nnọ mmọ. Nnyịn isan̄a didie ifiọk? Ke uwụtn̄kpọ, ikọ oro Jesus eketịn̄de ke usem Hebrew ye Aramaic iwakke ke Bible. (Matt. 27:46; Mark 5:41; 7:34; 14:36) Edi, Jehovah ama okụt ete ke ẹwet ikọ Jesus ke usem Greek, ndien nte ini akakade, ẹkabade ẹsịn ke mme usem en̄wen. Ekem, mme Jew ye mme Christian eyo mme apostle ẹma ẹsion̄o Ikọ Abasi ke n̄kani ikpan̄wed Bible ẹwet ediwak ini, ndien emi ama anam mme owo ẹka iso ẹnyene Ikọ Abasi. Ẹma ẹkabade se mmọ ẹkesion̄ode ẹwet emi ẹsịn ke ediwak usem efen efen. John Chrysostom, emi okodude uwem ke n̄kpọ nte isua 400 ke Christ ama akakpa, ọkọdọhọ ke etisịm eyo imọ, ke ẹma ẹkabade se Jesus ekesikpepde mme owo ẹsịn ke usem mbon Syria, Egypt, India, Persia, Ethiopia, ye ata ediwak usem eken.

12. Nso ke ẹkenam mbak mme owo ẹdinyene Bible?

¹² Diocletian, Akwa Edidem Rome, emi okodude uwem ke isua 303 eyo Christ ama ọdọhọ ẹfọp kpukpru Bible. Edi enye ikekwe unen, koro ẹma ẹkabade Bible ẹsịn ke ediwak usem. Ediwak mbon en̄wen ẹma ẹdomo ndinam mme owo ẹkûnyene Bible, ẹnyụn̄ ẹwot ndusụk mbon oro ẹkekabarede  Bible ye mbon oro ẹkesidade Bible ẹsọk mme owo. Ke n̄kpọ nte isua 500 emi ẹkebede, William Tyndale ama ọtọn̄ọ ndikabade Bible usem Hebrew ye Greek nsịn ke Ikọmbakara. Tyndale ama ọdọhọ owo kiet oro ọkọfiọkde n̄wed etieti ete: “Edieke Abasi enịmde mi uwem, mbemiso ediwak isua ẹbede, nyanam ekpri eyeneren oro awatde n̄kpọ ufụn̄isọn̄ ọfiọk ekese n̄kpọ aban̄a N̄wed Abasi akan nte afo ọfiọkde.” Tyndale ama ọkpọn̄ England efehe aka idụt kiet ke Europe man akakabade onyụn̄ emịn̄ Bible esie. Kpa ye oro ikpọ mbon ufọkabasi ẹkedọhọde ẹfọp kpukpru Bible oro ẹkụtde, ẹma ẹnam ata ediwak owo ẹnyene Bible Tyndale. Nte ini akakade, ẹma ẹmụm Tyndale, ẹfian̄ade enye itọn̄ ẹwot, ẹnyụn̄ ẹbọp enye ẹdian ke eto ẹfọp. Edi mme owo ẹkesụk ẹnyenyene Bible esie. Bible esie ama enen̄ede an̄wam ke ini ẹkekabarede Bible King James, emi ata ediwak owo ẹnyenede.—Kot 2 Timothy 2:9.

13. Nso ke ndụn̄ọde oro ẹnamde ke n̄kani ikpan̄wed Bible owụt?

¹³ Imọdiọn̄ọ ke n̄kpri ndudue ye ndusụk ukpụhọde ẹdu ke mme Bible oro ẹkekabarede ke eset. Edi, ntaifiọk emi ẹnamde ndụn̄ọde ẹban̄a Bible ẹma ẹda ini ẹdụn̄ọde se idude ke mbai ikpan̄wed Bible, ikpan̄wed Bible eset, ye mme Bible oro ẹkekabarede ke ata eset. Mmọ ẹma ẹmen se mmọ ẹkekụtde ẹdomo ye se idude ke mme Bible oro inyenede mfịn. Ndien mmọ ẹma ẹkụt ke ata ekpri ndudue ye ukpụhọde ẹdu ke ndusụk ufan̄ikọ ke mme Bible oro inyenede mfịn. Edi emi ikpụhọkede etop Bible. Ndụn̄ọde ntem anam mbon oro ẹmade Bible ẹnịm ke se idude ke Bible oro inyenede mfịn edi se Jehovah ọkọnọde edisana spirit esie ẹda ẹwet.—Isa. 40:8. *

14. Bible odu ke usem ifan̄ mfịn?

¹⁴ Kpa ye oro mme asua Abasi mîkoyomke mme owo ẹnyene Bible, Jehovah anam ẹkabade Ikọ esie ẹsịn ke nsio nsio usem akan n̄wed efen ekededi. Kpa ye oro ediwak owo mîbuọtke idem ye Abasi, ata ediwak owo ẹnyene Bible. Mfịn Bible odu ke se ibede usem 2,800, edide ofụri Bible m̀mê ndusụk ikpehe esie. Idụhe n̄wed en̄wen ekededi emi ediwak owo ẹnyenede ntem mfịn. Okposụkedi emi esisọn̄de ndikot ndusụk Bible emi ẹkekabarede, n̄kpri ndudue ẹnyụn̄ ẹdude, ekpere ndidi kpukpru Bible ẹnyene etop idotenyịn ye edinyan̄a oro Abasi ọnọde nnyịn.

15. (a) Usem ifan̄ ke “ofụn emi anamde akpanikọ” ada ekpep nnyịn n̄kpọ mfịn? (b) Ntak emi ẹsibemde iso ẹwet n̄wed nnyịn ke Ikọmbakara?

¹⁵ Ke 1919, ẹma ẹmek ekpri otu nditọ ukpepn̄kpọ Bible ndidi “ofụn emi anamde akpanikọ onyụn̄ enyenede ọniọn̄.” Mmọ ẹkesida Ikọmbakara ẹkpep ata ediwak  ikọt Abasi n̄kpọ. (Matt. 24:45) “Ofụn” emi enen̄ede esịn ukeme ndida nsio nsio usem n̄kpep ikọt Abasi n̄kpọ; usem oro enye adade ekpep nnyịn n̄kpọ ẹbe 700 idahaemi. Mfịn, Ikọmbakara etie nte Koine Greek eset, koro enye ke ata ediwak owo ẹsitịn̄ ke ufọkn̄wed ye ke ini ẹnamde mbubehe. Ntak edi oro ẹsibemde iso ẹwet n̄wed nnyịn ke Ikọmbakara, ndien ẹkabarede ẹsịn ke mme usem en̄wen.

16, 17. (a) Ntak emi ikọt Abasi ẹkeyomde obufa Bible? (b) Nso ke ẹkenam man ẹnyene Bible emi? (c) Brọda Knorr ọkọdọhọ ke obufa Bible emi edinam mme owo ẹnam nso?

¹⁶ Ẹda se ẹsiwetde ke kpukpru n̄wed nnyịn ẹto Bible. Ke n̄kpọ nte 1950, ata ediwak owo ẹkesikot Bible King James Version oro ẹkesiode ke 1611. Edi ẹkekabarede enye nte ẹkesitịn̄de Ikọmbakara ke eset, ikonyụn̄ isọpke in̄wan̄a owo. Enyịn̄ Abasi okodu ke itie ifan̄ kpọt ke Bible emi, kpa ye oro enyịn̄ emi odude ke ediwak tọsịn itie ke ata n̄kani ikpan̄wed Bible. Mbon oro ẹkekabarede Bible emi ẹma ẹnam ndudue ẹnyụn̄ ẹdọn̄ mme ufan̄ikọ emi mîkodụhe ke ata n̄kani ikpan̄wed Bible. Mme Bible Ikọmbakara eken oro ẹkekabarede ini oro, ẹma ẹnyene ukem mfịna emi.

¹⁷ Ikọt Abasi ẹma ẹyom Bible oro ẹkabarede enen, onyụn̄ etịmde an̄wan̄a owo. Ntre, ẹma ẹtọn̄ọ Kọmiti Ukabade Bible Obufa Ererimbot, ndien mmọ ẹma ẹda se ibede isua duop ẹsio Edikabade Eke Obufa Ererimbot ke eboho itiokiet. Ke ini ẹkesiode akpa eboho ke August 2, 1950, Brọda N. H. Knorr ama ọdọhọ mbon oro ẹkedụkde mbono ete: “Imenen̄ede iyom Bible emi ẹkabarede nte ẹsitịn̄de ikọ mfịn, ẹnyụn̄ ẹkabarede ekekem nte Ikọ Abasi an̄wan̄ade nnyịn mfịn; emi ẹkabarede nnennen se mme andiwet Bible ẹkewetde, man an̄wam nnyịn itetịm ifiọk akpanikọ; Bible emi edisọpde an̄wan̄a mme owo mfịn kpa nte se mme mbet Jesus ẹkewetde ọkọsọpde an̄wan̄a mme usụhọde owo eyo mmọ.” Enye ọkọdọhọ ke imenịm ke Bible emi ayan̄wam ata ediwak owo ẹdifiọk Jehovah.

18. Nso ke ẹkenam man ediwak usem ẹtọn̄ọ ndikabade Edikabade Eke Obufa Ererimbot?

¹⁸ Ke 1963, ẹma ẹkabade N̄wed Abasi Christian Usem Greek—Edikabade Eke Obufa Ererimbot ẹsịn ke usem itiokiet en̄wen, oro edi, usem Dutch, French, German, Italian, Portuguese, ye Spanish. Ke 1989, Otu Emi Ẹsede Ẹban̄a Utom Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹsiak itie ke ibuot itieutom, emi edin̄wamde ediwak usem ẹtọn̄ọ ndikabade Bible. Ekem ke 2005, ẹma ẹnyịme mme usem oro ẹsikabarede Enyọn̄-Ukpeme ẹkabade Bible emi. Emi anam ẹnyene Edikabade Eke Obufa Ererimbot, ofụri Bible m̀mê ndusụk ikpehe esie, ke se ibede usem 130 mfịn.

19. Nso iketịbe ke October 5, 2013, ndien nso ke idineme ke ibuotikọ oro etienede?

¹⁹ Nte ini akakade, ama oyom ẹfiak ẹnam mme ukpụhọde ke Edikabade Eke Obufa Ererimbot Ikọmbakara man etie nte ẹsitịn̄de Ikọmbakara idahaemi. Ke October 5, 2013, owo 1,413,676 emi ẹtode nsio nsio idụt 31, ẹma ẹdụk mbono ofụri isua Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania ọyọhọ 129. Ndusụk mmọ ẹketie ke idụt mmọ ẹda Intanet ẹse se ikakade iso. Kpukpru mmọ ẹma ẹkop inemesịt, ke ini kiet ke otu mbon oro ẹsede ẹban̄a utom nnyịn okosiode Edikabade Eke Obufa Ererimbot Ikọmbakara. Mmọn̄eyet ama asiaha ediwak mbon oro ẹkebọde obufa Bible emi. Ke ini ẹkekotde obufa Bible emi ke mbono ofụri isua oro, mbon oro ẹkedụkde ẹma ẹkụt ke enye emem ndikot, onyụn̄ ọsọp an̄wan̄a owo akan Bible Ikọmbakara en̄wen ekededi. Ibuotikọ oro etienede eyeneme mbufa n̄kpọ oro ẹdude ke Bible emi, ye nte ẹkabarede enye ẹsịn ke mme usem en̄wen.