Ndi Ama Ọfiọk?

Nso ikanam mbonekọn̄ Rome ẹnen̄ede ẹma ọfọn̄ idakidem Jesus?

Mbonekọn̄ inan̄ oro ẹkedade usụn̄ ke ndiwot Jesus ẹma ẹdeme ọfọn̄ esie ke otu idemmọ. Edi John 19:23 ọdọhọ ke “ọfọn̄ idakidem [Jesus] ikenyeneke ituak, ẹkedọdọk enye ofụri ofụri ọtọn̄ọde ke enyọn̄.” Mbonekọn̄ ẹma ẹbiere ndisịn afia mban̄a ọfọn̄ idakidem emi, utu ke ndibahade enye. Ẹkedọk ọfọn̄ idakidem emi didie?

Etie nte ọfọn̄ idakidem oro ẹtịn̄de ẹban̄a edi ewụra oro ọkọniọn̄de ẹsịm edọn̄ m̀mê itọn̄ukot, emi ẹkedade linen m̀mê idet erọn̄ ẹnam. Ẹkesinam utọ ọfọn̄ emi ke ndikịm ọfọn̄ emi enyenede osobo-inan̄ ndian kiet, nnyụn̄ n̄kịm mben ita nsio itọn̄ ye ubọk.

Ẹkenam ewụra oro ọkọsọn̄de urua akan ke ukem usụn̄ emi, edi nte n̄wed oro Jesus and His World ọdọhọde, ẹkeda “akamba ubak ọfọn̄ kiet, ẹfụt ke itie iba, ẹsịbe ndudu oro ẹdisịnde ibuot ke ufọt” ẹnyụn̄ ẹbụn̄. Mben ọfọn̄idem emi kpọt ke akana ẹkịm.

Ekesinam ọfọn oro mînyeneke ituak, utọ nte enye oro Jesus ekesịnede ke Palestine kpọt. Ẹkesidọk ọfọn̄ emi ke n̄kpọ udọkọfọn̄ oro owụhọde-wụhọ emi ẹwan̄de eboho tred ke iso ye ke edem. Ọdọk ọfọn̄ ekesisịn tred ke usan̄a tred emi odude ibiọn̄ asan̄a ke ufan̄ eboho tred emi okodude ke iso ye ke edem, ndien n̄wed ndụn̄ọde kiet ọdọhọ ke “ntre ke ẹsidọk ewụra.” Anaedi ikememke utom ndinyene ọfọn̄ oro mînyeneke ituak, ndien kpukpru mbonekọn̄ oro ẹma ẹnen̄ede ẹma ọfọn̄ emi.

Nte Mme Ọbọk Ọkwọk Ẹma Ẹdu ke Israel Eset?

N̄wed Abasi Usem Hebrew ọdọhọ ke Abasi ama ọn̄wọn̄ọ ndida nditọ Israel eset n̄ka “isọn̄ emi ọfiọrọde mmọn̄-eba ye aran-ọkwọk.” (Exodus 3:8) Etie nte ke aranọkwọk oro ediwak itie N̄wed Abasi etịn̄de aban̄a edi aran emi ọkwọk ikọt osion̄ode, idịghe enye emi ọkwọk oro ẹbọkde ke ufọk osion̄ode. Bible itịn̄ke n̄kpọ ndomokiet iban̄a edibọk ọkwọk ke Israel eset. Nte ededi, n̄kpọ oro ẹkụtde ndondo emi ke Itịghede Bet She’an oro odude ke Israel owụt ke “edibọk ọkwọk ekedi ubọkutom” ke Israel eset.

Ke Tel Rehov, mme anam-ndụn̄ọde ke Ikpehe Ukpepn̄kpọ Udọkisọn̄ Nyom N̄kpọeset ke Ufọkn̄wed Ntaifiọk Hebrew ke Jerusalem ẹma ẹdọk isọn̄ ẹkekụt ufọk efọk-ọkwọk oro okodude ke n̄kpọ nte isua 3,000 tutu esịm n̄kpọ nte isua 2,900 emi ẹkebede—kpa ini oro Israel ẹketọn̄ọde ukara. Akpa ini oro ẹkekụtde efọk-ọkwọk ke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn ekedi oro. Ẹkere ke ufọk efọk-ọkwọk oro ama ẹsịne n̄kpọ nte efọk-ọkwọk ikie oro okodude ke udịm ke ikpehe ita.

Ndụn̄ọde oro ufọkn̄wed ntaifiọk oro ẹkenamde owụt ke efọk-ọkwọk kiet kiet etie nte “etụndu oro ẹdade mbat ẹnam . . . oro edide n̄kpọ nte inch 30 ke uniọn̄ ye inch 15 ke ubom. . . . Mbon oro ẹbọkde ọkwọk ke ediwak isua ye nditọ ukpepn̄kpọ oro ẹkekade ẹkese itie oro ẹma ẹdọhọ ke ẹkeme ndisio aranọkwọk emi ọyọhọde tian aran 25 ke mme efọk-ọkwọk emi kpukpru isua.”

[Ndise ke page 22]

Itie oro ẹkekụtde efọk-ọkwọk ke Tel Rehov

[Ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]

Institute of Archaeology/Hebrew University © Tel Rehov Excavations