Ini Ewe ke Ẹkewet Bible?

Bible inyeneke mbiet. Se ibede owo biliọn ita ẹda enye nte N̄wed Abasi. Ẹdọhọ ke enye esinyama akan kpukpru ini, ndien ẹmịn̄ n̄kpọ nte idem Bible 6,000,000,000 (edide ofụri ofụri m̀mê ubak ubak) ke se ibede usem 2,400.

KPA ye emi edide Bible ke ẹkot ẹkan ke ofụri ererimbot, mme owo ẹtịn̄ nsio nsio ikọ ẹban̄a ini emi ẹkewetde enye, akpan akpan N̄wed Abasi Usem Hebrew emi ẹsiwakde ndikot Akani Testament. Ekeme ndidi omokot ndusụk se ẹtịn̄de emi ke mme n̄wed, mîdịghe omokụt onyụn̄ okop nte ntaifiọk ẹnemede n̄kpọ emi ke ekebe ndise. Se ndusụk se mme owo ẹtịn̄de mi.

▪ “Ẹketọn̄ọ ndiwet ekese n̄wed Bible ke ọyọhọ isua 800 M.E.N. esịm ọyọhọ isua 600 M.E.N. oro edi, ke eyo prọfet Isaiah ye Jeremiah.”

▪ “Ke n̄kpọ nte isua 200 emi ẹkebede, mme ekpep n̄kpọ mban̄a Bible ẹkesidọhọ ke ẹkewet N̄wed Abasi Usem Hebrew ke eyo ukara Persia ye Greece (ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua 500 M.E.N. esịm ọyọhọ isua 200 M.E.N.).”

▪ “Ẹkewet N̄wed Abasi Usem Hebrew oro odude idahaemi ke eyo ukara Greece (ke n̄kpọ nte isua 200 M.E.N esịm isua 100 M.E.N.).”

Didie ke Christian emi enịmde ke “Abasi ọkọnọ odudu spirit ẹda ẹwet ofụri N̄wed Abasi” ekpese mme ikọ emi edide ẹtetịn̄ ẹsịn ẹtetịn̄ ẹsio mi? (2 Timothy 3:16) Ẹyak idụn̄ọde ikọ mmọ emi.

Bible Ọdọhọ Didie?

N̄wed Abasi Usem Hebrew etịn̄ nsio nsio ini oro n̄kpọ eketịbede ke adiana ke adiana. Enye owụt ke ẹkewet mme akpa n̄wed Bible ke eyo Moses ye Joshua, ke n̄kpọ nte isua 3,500 emi ẹkebede. * Ndien ke Samuel, David, Solomon, ye mbon eken ẹma ẹwet mme n̄wed ẹdian do ke n̄kpọ nte isua 3,100 emi ẹkebede. Ekem ẹma ẹwet mme mbụk, mme uto, ye mme ntịn̄nnịm ikọ ẹdian do ke n̄kpọ nte isua 2,900 emi ẹkebede, ndien ẹkekụre utom emi ke n̄kpọ nte isua 2,500 emi ẹkebede.

 Mbai n̄wed Bible emi, ke ẹsiode n̄wed Esther ẹfep, ẹsịne ke otu Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ emi ẹkụtde. Ndụn̄ọde oro ntaifiọk ẹnamde owụt ke mbịghi-n̄kan ke otu mmọ esịm n̄kpọ nte isua 2,100 m̀mê  2,200.

Se Mme Oyom Ndudue Ẹtịn̄de

Ata akpan ntak emi anamde mme owo ẹdọhọ ke nte Bible abatde ini inenke edi koro Bible ọdọhọ ke imọ idi Ikọ Abasi. Ke uwụtn̄kpọ, Prọfesọ Walter C. Kaiser, Jr. ọdọhọ ke n̄wed esie emi The Old Testament Documents, ete: “Bible ndisitịn̄ ikọ mban̄a Abasi ye mme utịben̄kpọ owụt ke enye idịghe n̄wed akpanikọ.” Ntaifiọk emi mînịmke ke Bible edi Ikọ Abasi ẹdọhọ yak ẹnen̄ede ẹdụn̄ọde Bible nte ẹsidụn̄ọrede mme n̄wed eken.

Ke ata ediwak isua idahaemi, ẹkesida se Darwin ekekpepde aban̄a nte uwem ọkọtọn̄ọde ẹtịn̄ nte ido ukpono ọkọtọn̄ọde; nte ke mme owo ẹkesikpono n̄kpọ-obot, ekem ẹkpono nsio nsio abasi, ndien ke akpatre ẹdikpono abasi kiet. Ndien ndusụk owo ẹdọhọ ke inen̄ekede ibịghi ẹkewet Bible sia mme akpa n̄wed Bible ẹtịn̄de n̄kpọ ẹban̄a Abasi kiet kpọt.

Mme owo ẹnam nsio nsio ndụn̄ọde ẹban̄a Bible. Ke uwụtn̄kpọ, n̄wed ukabadeikọ eke Akani Testament oro ẹsiode ndondo emi ọdọn̄ọ nsio nsio ndụn̄ọde emi mme owo ẹnamde. Ẹdụn̄ọde mme ikọ Bible, mme mbụk Bible, ye nte mme mbụk emi ẹnyenede ebuana ye ido obio.

Okposụkedi ediwak ntaifiọk ẹnyenede nsio nsio ekikere ẹban̄a ini emi ẹkewetde Bible, mmọ ẹnyịme se prọfesọ R.  E.  Friedman etịn̄de aban̄a emi. Prọfesọ emi ọdọhọ ete: “Ẹma ẹsion̄o ediwak n̄wed uto, n̄wed mbụk, ye n̄wed ibet ke ata ediwak isua emi ẹkebede. Ndien mbon en̄wen ẹma ẹda mme n̄kpọ emi ẹwet Bible.”

N̄wed emi, Faith, Tradition, and History ọdọn̄ọ nsio nsio n̄kpọ en̄wen oro ẹtịn̄de ẹban̄a Bible. Ke ibio ibio enye ọdọhọ ke ‘kpa ye emi ntaifiọk mînịmke Bible ke akpanikọ, ẹnyụn̄ ẹkerede ke se mmimọ itịn̄de iban̄a Bible enen, ke mmọ ẹsụk ẹfafan̄a ekikere kiet eken.’

Se Iwụtde ke Ubatini Bible Enen

Ẹkeda mme n̄kpọ emi ẹkemede ndibiara ẹwet mme akpa n̄wed Bible. Ntre, inenke ndidọhọ ke akpana mme akpasarade uwetn̄kpọ Moses, Joshua, Samuel, m̀mê eke David ẹdu tutu esịm mfịn. Edi kpa ye emi mme akpasarade uwetn̄kpọ emi mîdụhe, mme n̄kpọ en̄wen ẹdu emi ẹkemede ndida ndụn̄ọde n̄kụt ke ini emi Bible owụtde nte ẹkewetde imọ enen kpa nte ntaifiọk ye mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọ  eset ẹnamde. Nso ke mme n̄kpọ emi ẹwụt? Yak ise ndusụk ise:

▪ Ndi ẹma ẹsiwet n̄kpọ ke isua 3,500 emi ẹkebede ke Ufọt Ufọt Edem Usiahautịn, kpa ini emi Bible ọdọhọde ke Moses ye Joshua ẹkedu? N̄wed mbụk, n̄wed ido ukpono, n̄wed ibet, ye mme n̄wed eken ẹma ẹdu ke Mesopotamia ye Egypt. Nso kaban̄a uwetn̄kpọ Moses ye eke nditọ Israel eken? Dictionary of the Old Testament: Pentateuch ọbọrọ ete: “Ntak ndomokiet idụhe ndifan̄a nte ke owo ikesiwetke n̄kpọ ke n̄kpọ nte isua 3,500 emi ẹkebede ke Canaan.” N̄wed emi aka iso ete: “Idụhe n̄kpọ ndomokiet emi owụtde ke Moses ye mbon eken ikewetke mme n̄wed Bible emi ẹdọhọde ke mmọ ẹkewet ini oro.”—Exodus 17:14; 24:4; 34:27, 28; Numbers 33:2; Deuteronomy 31:24.

▪ Ndi mme andiwet Bible ẹma ẹsida n̄kpọ ẹto mme n̄wed en̄wen? Ih, ndusụk mmọ ẹtịn̄ ẹban̄a ‘mme n̄wed’ emi ekemede ndidi ẹkedi mme n̄wed obio, n̄wed emi ẹwụtde ubon emi owo otode, n̄wed mbụk, ye mme n̄wed emi ẹban̄ade mme ekpụk ye ubon.—Numbers 21:14; Joshua 10:13; 2 Samuel 1:18; 1 Ndidem 11:41; 2 Chronicles 32:32.

▪ Ntak emi owo mîkwe mme n̄wed Bible emi ẹbịghide ẹkan mme Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄? N̄wed emi, Biblical Archaeology Review ọdọhọ ete: “Ikpan̄wed n̄kukịp ye eke ikpaunam idụhe aba ke ediwak itie ke Palestine ibọhọke ke mme ebiet emi ẹkperede Inyan̄ Inụn̄. Ikpan̄wed ẹsidiahade ke ebiet emi etiede mbịtmbịt mbịtmbịt. Nditre ndikụt mme ikpan̄wed emi iwọrọke ke mmọ ikodụhe.” Ke nditịm ntịn̄, ẹkụt ata ediwak ufịkn̄kpọ mbateso emi ẹkesidade ẹfịk idiọn̄ọ ke mme n̄wed. Ikan̄ ata ndusụk ikpan̄wed emi ndien mbịtmbịt abiat ndusụk, edi mme ufịkn̄kpọ mbateso emi ke ẹsụk ẹdodu. Mme ufịkn̄kpọ emi ẹdu n̄kpọ nte isua 2,900 idahaemi.

▪ Nnyịn isan̄a didie inyene mme n̄wed Bible mfịn? N̄wed emi, The Bible as It Was ọdọhọ ete: “Etie nte ẹkesifafiak ẹsion̄o mme mbụk, mme psalm, mme ibet ye mme ntịn̄nnịm ikọ oro ikụtde ke Bible ẹwet ediwak ini idem ke eyo Bible. . . . Ndien edieke edide ntre, ọwọrọ ke ẹma ẹsikot mmọ; ndien ke emi ama esinyene ufọn ọnọ mmọ. . . . Sia idụhe eke akpafịnade idem etie afiak osion̄o n̄kpọ emi mînyeneke ufọn ewet.”—Deuteronomy 17:18; Mme N̄ke 25:1.

Emi ọwọrọ ke ẹma ẹsision̄o ẹfiak ẹsion̄o Bible ke n̄kpọ nte ufan̄ isua 1,500, ndien ẹkesụk ẹnanam emi tutu ke n̄kpọ nte isua 2,000 emi ẹkebede. N̄wed emi, On the Reliability of the Old Testament ọdọhọ ke mbon oro ẹkesifiakde  ẹsion̄o Bible ẹkesiwet mbufa emi ẹsion̄ode ẹkekem ye ido uwetn̄kpọ eyo oro.” * Emi ọwọrọ ke owo emi ọdọhọde ke nte ẹwetde n̄kpọ ke n̄kani ikpan̄wed Bible oro ẹkụtde idahaemi ikemke ye nte ẹkesiwetde n̄kpọ ke eyo Bible inyeneke se etịn̄de.

Ini Ewe ke Ẹkewet Bible?

Ndi owụt ifiọk ndidọhọ ke sia owo mîkwe mme akpasarade uwetn̄kpọ eyo Moses, Joshua, Samuel ye mbon eken, ke ọwọrọ ke owo ikewetke mme n̄wed Bible emi ke ini oro Bible owụtde nte ẹkewetde mmọ? Ediwak ntaifiọk ẹnyịme ke owo nditre ndikụt mme akpasarade uwetn̄kpọ emi iwọrọke ite ke mmọ ikodụhe. Mbọk yak ibụp ise: Ifan̄ ke otu mme n̄kpọ emi ẹkewetde ke mme n̄kpọ emi ẹkemede ndibiara ke ẹkpekeme ndinịm tutu esịm mfịn? Ete K. A. Kitchen emi ekpepde n̄kpọ aban̄a Egypt eset ọdọhọ ke ekpere ndidi kpukpru ikpan̄wed n̄kukịp emi ẹkedude ke Egypt mbemiso eyo Greece ye Rome ẹdiahade ẹma.

Mbon emi ẹdade Bible nte N̄wed Abasi ẹkeme n̄ko ndibụp idemmọ nte: ‘Didie ke Jesus ekese N̄wed Abasi Usem Hebrew?’ Ini oro, mme owo ikesifan̄ake mfan̄a iban̄a ini emi ẹkewetde Bible. Jesus ke idemesie ikafan̄ake ini emi ẹkewetde Bible kpa nte mme Jew eyo esie mîkesifan̄ake. Ndi enye ama enịm ke mme owo nte Moses, Isaiah, David, ye ntre ntre emi Bible etịn̄de aban̄a, ẹketiene ẹwet Bible?

Ih, ke uwụtn̄kpọ, Jesus ama etịn̄ n̄kpọ aban̄a “n̄wed Moses,” oro edi, se Moses ekewetde. (Mark 12:26; John 5:46) Enye ama etịn̄ aban̄a se idude ke Genesis (Matthew 19:4, 5; 24:37-39); Exodus (Luke 20:37); Leviticus (Matthew 8:4); Numbers (Matthew 12:5); ye Deuteronomy (Matthew 18:16). Enye ọkọdọhọ ete: “Ana kpukpru se ẹkewetde ẹban̄a mi ke ibet Moses ye ke uwetn̄kpọ mme Prọfet ye mme Psalm ẹsu.” (Luke 24:44) Edieke Jesus ekenịmde ke Moses ye mmọ eken ẹma ẹtiene ẹwet Bible, ọwọrọ ke enye ama enịm ke ẹkewet Bible ini emi Bible ọdọhọde nte ẹkewetde imọ.

Afo ke idemfo ekere ke ini ewe ke ẹkewet Bible? Ndi ẹkewet enye ke ini emi Bible ọdọhọde? Nnyịn imokop se ediwak mme oyom ndudue ẹtịn̄de ye se Bible ke idemesie etịn̄de. Imonyụn̄ ikụt se idude ke mbụk, ye se Jesus etịn̄de. Ke ekerede aban̄a emi, ndi ibọrọ fo oyowụt ke emenyịme ye se Jesus eketịn̄de ke ini ọkọbọn̄de akam ọnọ Ete esie Jehovah Abasi, ete: “Ikọ fo edi akpanikọ”?—John 17:17.

[Mme Ikọ Idakisọn̄]

[Chart/Mme Ndise ke page 20-23]

(Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

(Ẹkewet mme n̄wed Bible emi ẹma ke mme ufan̄ isua emi)

2000 M.E.N.

1800

[Ndise]

Mme ewetn̄wed Egypt ẹma ẹsiwet n̄kpọ mbemiso eyo Moses

[Ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]

© DeA Picture Library/Art Resource, NY

1600

[Ndise]

Moses ekewet Genesis ama ke isua 1513 M.E.N., ke n̄kpọ emi ekemede ndibiara

Genesis 1513 M.E.N.

Joshua

1400

1200

Samuel

1000 M.E.N.

[Ndise]

Ediwak ufịkn̄kpọ mbateso ke ẹdodu

Ọtọn̄ọde ke isua 900 esịm 500 M.E.N.

Jonah

800

Isaiah

600

Jeremiah

Daniel

[Ndise]

Ikpan̄wed n̄kukịp emi ẹtebede, ẹnyụn̄ ẹdiande ufịkn̄kpọ

Ọtọn̄ọde ke isua 449 M.E.N.

[Ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]

Brooklyn Museum, Bequest of Theodora Wilbour from the collection of her father, Charles Edwin Wilbour

400

200

[Ndise]

Ẹkesida linen ẹwan̄ Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ ẹsịn ke otu ẹnịm. Mmọ ẹbịghi ẹkan ke otu mme uwetn̄kpọ Bible oro ẹtakde ẹsụhọ

Ọtọn̄ọde ke isua 200 esịm 100 M.E.N.

[Ebiet ẹdade n̄kpọ ẹto]

Shrine of the Book, Photo © The Israel Museum, Jerusalem