Isua Ewe ke Ẹkesobo Jerusalem?—Akpa Ikpehe

Ntak Emi Ekpebehede Fi: Se Mbụk Owụtde

Ẹbahade ibuotikọ emi ẹsịn ke ikpehe iba. Akpa ikpehe edi emi, udiana edidu ke Enyọn̄-Ukpeme ọfiọn̄ en̄wen. Ẹyebọrọ mme mbụme emi nta mme anam-ndụn̄ọde ẹbụpde ẹban̄a isua emi ẹkesobode Jerusalem. Ke ikpehe mbiba emi, ẹdida mme n̄kpọ emi ẹtịmde ẹdụn̄ọde ye Bible ibọrọ mme mbụme emi ndusụk mme andikot n̄wed nnyịn ẹsibụpde.

“Mme ewet mbụkeset ye mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ẹdọhọ ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 586 mîdịghe ke 587 M.E.N. * Ntak ndien emi Mme Ntiense Jehovah ẹdọhọde ke ẹkesobo ke isua 607 M.E.N.? M̀mọ̀n̄ ke mmọ ẹda isua emi?”

OWO kiet emi esikotde n̄wed nnyịn okobụp mbụme emi. Edi ntak emi owo okpoyomde ndidiọn̄ọ ata nnennen isua emi Edidem Nebuchadnezzar II okosobode Jerusalem? Akpa ntak edi koro isua oro edi ata akpan isua ọnọ kpukpru ikọt Abasi. Ewet mbụkeset kiet ọkọdọhọ ke isua oro ekedi isua “akakan nsobo.” Isua oro ke ẹkesobo temple emi ekedide akpan itie emi ẹkesikade ẹketuak ibuot ẹnọ Ata Ọkpọsọn̄ Abasi ke se ibede isua 400. Emi akanam kiet ke otu mme andiwet Psalm eseme ete: “O Abasi . . . mmọ ẹmesabade edisana temple fo; mmọ ẹmenịm Jerusalem ke ibombom n̄wụre.”—Psalm 79:1. *

Ọyọhọ ntak iba edi nte ke ndidiọn̄ọ nnennen isua emi “akakan nsobo” emi akadade itie ye nte ẹkefiakde ẹtọn̄ọ ndituak ibuot nnọ ata Abasi ke Jerusalem okosude akpan ntịn̄nnịm ikọ Bible ayanam inen̄ede ikụt ke Ikọ Abasi edi akpanikọ. Edi ntak emi Mme Ntiense Jehovah ẹdọhọde ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 607 M.E.N. ke ini ata ediwak owo ẹdọhọde ke ẹkekam ẹsobo ke isua 587 M.E.N.? Ke nditịn̄ ibio ibio, Mme Ntiense Jehovah ẹda isua emi ẹto Bible.

Ẹnịm “Isua Ata ye Duop” Ẹnọ Anie?

Ke ediwak isua mbemiso ẹkesobode Jerusalem, prọfet Jeremiah emi ekedide eyen Jew ama etịn̄ ikọ emi anamde ifiọk isua emi Bible ọdọhọde nte ẹkesobode Jerusalem. Enye ama odụri “kpukpru mme andidụn̄ Jerusalem” utọn̄ ete: “Ndien ofụri isọn̄ emi ayakabade edi n̄wụre ebiet, kpa n̄kpọ n̄kpaidem, ndien mme idụt emi ẹnyene ndinam n̄kpọ edidem Babylon ke isua ata ye duop.” (Jeremiah 25:1, 2, 11) Ekem enye ama adian do ete: “Ntem ke Jehovah ọdọhọ ete, ‘Ke ini esịmde isua ata ye duop ke Babylon, ami nyọwọn̄ọde ntịn̄enyịn mi nnọ mbufo, nyonyụn̄ nnam eti ikọ mi kaban̄a mbufo osu ke ndida mbufo mfiak ndi ebiet emi.’” (Jeremiah 29:10) Ntak emi “isua ata ye duop” emi ekpebehede nnyịn? Ndien didie ke enye an̄wam nnyịn ifiọk isua emi ẹkesobode Jerusalem?

 Utu ke ndidọhọ ke nditọ Israel ẹdidu isua 70 “ke Babylon,” ndusụk Bible, nte New International Version, anam etie nte itie Bible emi aban̄a Babylon. Ntak edi oro ndusụk mme ewet mbụkeset ẹdọhọde ke isua 70 emi aban̄a ini emi Babylon akakarade. Ndien mme n̄wed ererimbot ẹwụt ke mbon Babylon ẹkekara Judah ye Jerusalem ke n̄kpọ nte isua 70, ọtọn̄ọde ke n̄kpọ nte isua 609 M.E.N. tutu ke 539 M.E.N., emi ẹkekande ibuot obio ukara Babylon.

Edi Bible ọdọhọ ke isua 70 emi ekedi isua ufen emi Abasi akadade otụnọ mme andidụn̄ Judah ye Jerusalem, emi ẹkedụkde ediomi ndikop uyo esie. (Exodus 19:3-6) Ke ini mmọ mîkamaha ndikpọn̄ idiọk usụn̄ mmọ, Abasi ama ọdọhọ mmọ ete: “[Nyọdọn̄] utom nnọ Nebuchadrezzar edidem Babylon . . . ẹdin̄wana ye isọn̄ emi ye mme andidụn̄ ke esịt ye kpukpru mme idụt emi ẹdude ẹkan ẹkụk.” (Jeremiah 25:4, 5, 8, 9) Kpa ye emi mme idụt emi ẹkedude ẹkpere Jerusalem ẹketienede ẹbọ ufen ke ubọk mbon Babylon, Jeremiah okokot nsobo Jerusalem ye ntan̄mfep isua 70 oro eketienede, “ufen ndudue . . . ikọt mi,” koro Jerusalem ama anam “idiọkn̄kpọ ata etieti.”—Eseme 1:8; 3:42; 4:6.

Ke ntre, Bible ọdọhọ ke isua 70 oro ekedi ini emi Jehovah akadade mbon Babylon amia ikọt esie ata ọkpọsọn̄ ufen. Edi Abasi ama ọdọhọ ikọt esie emi ete: “Ke ini esịmde isua ata ye duop . . . , ami . . . [nyada] mbufo mfiak ndi ebiet emi,” oro edi, obio Judah ye Jerusalem.—Jeremiah 29:10.

Ini Ewe ke Ẹketọn̄ọ Ndibat “Isua Ata ye Duop” Emi?

Ezra okodu uwem ke isua 70 oro Jeremiah eketịn̄de mi ama ekebe. Abasi ama onyụn̄ anam enye ewet se Edidem Nebuchadnezzar akanamde ete: “Enye atan̄ mbon oro akan̄kan̄ okowotde osụhọ ọnyọn̄ Babylon nte mbuotekọn̄, ndien mmọ ẹkabade ẹdi mme asan̄autom esie ye eke nditọ esie tutu esịm ini emi edidem Persia ọtọn̄ọde ndikara; man osu ikọ Jehovah oro enye akadade inua Jeremiah etịn̄, tutu isọn̄ ekpe isọn mme sabbath esie. Isọn̄ onyụn̄ enịm sabbath ke ofụri ini emi enye anade ndon, tutu isua ata ye duop ọyọhọ.”—2 Chronicle 36:20, 21.

Ntem, isua 70 ekenyene ndidi ini emi isọn̄ Judah ye Jerusalem ‘ẹkpede isọn sabbath’ mmọ. Oro edi, obio oro ekenyene ndina ndon, owo isuanke n̄kpasịp inyụn̄ idiọn̄ke vine ke in̄wan̄. (Leviticus 25:1-5) Nsọn̄ibuot ikọt Abasi, emi ekemede ndidi ama abuana nditre ndinịm kpukpru Sabbath ọyọhọ isua itiaba, akanam Abasi ọnọ mmọ ufen ke ndinam isọn̄ mmọ ana ndon ke isua 70.—Leviticus 26:27, 32-35, 42, 43.

Ini ewe ke Judah akana ndon? Nebuchadnezzar ama aka en̄wan ikaba ke Jerusalem. Ini ewe ke ẹketọn̄ọ ndibat isua 70 emi? Imenen̄ede ifiọk ke emi ikedịghe ke akpa ini emi Nebuchadnezzar akadade mbonekọn̄ esie akakan Jerusalem okụk. Ntak idọhọde ntre edi ke kpa ye emi Nebuchadnezzar akatan̄de ediwak owo ke Jerusalem ọnyọn̄ Babylon akpa ini oro enye akakade en̄wan ke Jerusalem, ke enye ama ọkpọn̄ ndusụk owo do. Enye ikonyụn̄ isoboke obio oro ini oro. Ke ediwak isua ke ẹma ẹketan̄ ndusụk mme Jew ẹnyọn̄ Babylon, mbon emi ẹkesụhọde ke Judah, kpa “mme usụhọde owo,” ẹkesụk ẹdodụn̄ ke obio oro ẹnam mbubehe mmọ. (2 Ndidem 24:8-17) Edi n̄kpọ ama okpụhọde ata akamba akamba.

Nsọn̄ibuot mme Jew ama anam mbonekọn̄ Babylon ẹfiak ẹka Jerusalem. (2 Ndidem 24:20; 25:8-10) Isan̄ enye emi, mmọ ẹma ẹsobo Jerusalem ye temple Abasi, ẹda ediwak owo do ẹnyọn̄ Babylon. Ndien ke ufan̄ ọfiọn̄ iba kpọt, ‘kpukpru owo [oro ẹkesụhọde ke obio], n̄kpri ye ikpọ, ye mme etubom udịmekọn̄ ẹma ẹdaha ẹka Egypt; koro ndịk mbon Chaldea [oro edi, mbon Babylon] akanamde mmọ.’ (2 Ndidem 25:25, 26) Ini emi isọn̄ Judah ye Jerusalem ẹkenade ndon mi ke isọn̄ emi ẹketọn̄ọ ndinịm Sabbath mmọ—oro edi, ke ọyọhọ ọfiọn̄ itiaba mme Jew emi ẹkotde Tishri (September/October). Abasi ama ọdọhọ Jeremiah ọdọhọ mme Jew emi ẹkefehede ẹka Egypt ete: “Mbufo ke idem mbufo ẹmekụt kpukpru afanikọn̄ oro nnamde esịm Jerusalem ye kpukpru mme obio Judah, ndien sese mfịn emi mmọ ẹdi n̄wụre ebiet, baba andidụn̄ kiet inyụn̄ idụhe ke  mmọ.” (Jeremiah 44:1, 2) Ntre, anaedi ini emi ndien ke ẹketọn̄ọ ndibat isua 70 oro. Ewe isua ekedi oro? Se idin̄wamde nnyịn edi ndibem iso ndiọn̄ọ isua emi mme Jew ẹkefiakde ẹnyọn̄ọ obio emana mmọ.

Ini Ewe ke “Isua Ata ye Duop” Ẹketre?

Prọfet Daniel emi okodude uwem tutu esịm ini emi “edidem Persia ọtọn̄ọde ndikara” okodu ke Babylon ini emi. Enye ama abat ini emi isua 70 emi editrede, ete: “Ami Daniel nda mme n̄wed ntịm mfiọk ibat isua emi uyo Jehovah ekesịmde prọfet Jeremiah, ete ke n̄wụre Jerusalem ọyọyọhọ isua ata ye duop.”—Daniel 9:1, 2.

Ezra ama etie ekere mme ntịn̄nnịm ikọ Jeremiah onyụn̄ ọdọhọ ke isua ata ye duop oro ẹketre ke ini Jehovah ekedemerede spirit Cyrus edidem Persia, anam ẹtan̄a ke ofụri obio ubọn̄ esie ẹte mme Jew ẹfiak ẹnyọn̄ọ Jerusalem. (2 Chronicle 36:21-23) Ini ewe ke emi eketịbe? Emi ẹketịbe “ke akpa isua [ukara] Cyrus edidem Persia.” (Se ekebe oro,  “Ata Akpan Isua ke Mbụk.”) Ke ntre, etisịm ini idọk eke isua 537 M.E.N, mme Jew ẹma ẹfiak ẹnyọn̄ọ Jerusalem ẹkefiak ẹtọn̄ọ utuakibuot akpanikọ.—Ezra 1:1-5; 2:1; 3:1-5.

Bible owụt ke isua 70 oro ekedi ata ata isua emi eketrede ke isua 537 M.E.N. Ndien edieke itọn̄ọde ke isua 537 M.E.N. ibat isua 70 ifiak edem edem, oro edida nnyịn ikesịm isua 607 M.E.N., kpa isua emi ẹkesobode Jerusalem.

Edieke Bible emi ẹkedade spirit Abasi ẹwet ọdọhọde ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 607 M.E.N, ntak ndien emi mme owo ẹsụk ẹdọhọde ke ẹkesobo ke isua 587 M.E.N? N̄wed iba ẹnam mmọ ẹdọhọ ntre, oro edi, n̄wed mme  ewet mbụkeset Greece ye Rome ye n̄wed Ptolemy. Edi ndi mme n̄wed emi ẹnen ẹkan Bible? Ẹyak ise ise.

Ndi Mme Ewet Mbụkeset Greece ye Rome Ẹnen?

Mme ewet mbụkeset emi ẹkedude uwem ẹkpere ini emi ẹkesobode Jerusalem ẹtịn̄ nsio nsio n̄kpọ ẹban̄a ndidem Obufa Babylon. * (Se ekebe oro  “Ndidem Obufa Babylon.”) Mbụk mmọ ikemke ye se idude ke Bible. Edi ndi se mmọ ẹwetde ẹnen?

Kiet ke otu mme ewet mbụkeset emi ẹkedude uwem ẹnen̄ede ẹkpere ini ukara Obufa Babylon edi Berossus, owo Babylon emi ekedide “oku Bel.” Akpasarade n̄wed emi enye ekewetde ke isua 281 M.E.N., emi ekerede Babyloniaca, ama osop; n̄kukụre se idude edi n̄kpri utak usụhọ emi mme ewet mbụkeset eken ẹtan̄de ẹdọn̄ ke n̄wed mmọ. Berossus ọkọdọhọ ke imọ ikakama “mme n̄wed emi ẹkenen̄erede ẹtịm ẹnịm ke Babylon iwet n̄wed imọ.”¹ Ndi kpukpru mbụkeset emi Berossus ekewetde ekedi akpanikọ? Ẹyak ise uwụtn̄kpọ kiet ise.

Berossus ọkọdọhọ ke eyeneka Edidem Sennacherib emi akakarade Assyria ekebem Sennacherib iso akara, ekem [Esarhaddon] eyen esie ada itie esie onyụn̄ akara isua 8; ndien Sammuges [Shamash-shuma-ukin] akara isua 21. (III, 2.1, 4) Edi mbụk Babylon emi ẹkewetde anyan ini mbemiso eyo Berossus ọdọhọ ke Sennacherib akada itie ete esie, Sargon II, idịghe itie eyeneka esie, ekem Esarhaddon akara isua 12 idịghe isua 8 ndien Shamash-shuma-ukin akara isua 20, idịghe isua 21. N̄ko kpa ye emi R. J. van der Spek, ata ewet mbụkeset, enyịmede ke Berossus ama akada mbụk n̄kpọntịbe Babylon ewet n̄wed esie, enye ọdọhọ ke “emi ikakpanke enye ndidọn̄ mme ikọ idemesie nnyụn̄ ntịn̄ se enye amama.”²

Didie ke nta mme ewet mbụkeset eken ẹse Berossus? S. M. Burstein emi ekenen̄erede odụn̄ọde mme n̄wed Berossus ọdọhọ ke “mme owo ke eset ẹkesida Berossus nte ewet mbụkeset.” Edi enye ama adian do ete: “Edieke enye ekedide ewet mbụkeset, ọwọrọ ke enye ikọdiọn̄ọke utom. Koro idem n̄kpri utak usụhọ n̄wed esie ọdọn̄ọ ediwak ndudue ke ata n̄kpri n̄kpọ . . . Ifọnke ewet mbụkeset anam utọ ndudue emi. Edi uduak Berossus ikedịghe ndiwet mbụkeset.”³

Afo ese didie ofụri se inemede emi? Ndi nte Berossus akabatde udịm mme andikara Babylon ye ini emi mmọ ẹkekarade ama enen? Nso kaban̄a mme ewet mbụkeset Greece ye Rome emi ẹkedade se idude ke n̄wed Berossus ẹbat eke mmọ? Ndi ẹkeme ndidọhọ ke se mmọ ẹkewetde enen?

N̄wed Ptolemy

N̄wed Udịm Ubọn̄ emi Claudius Ptolemy, ekpep n̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ emi okodude uwem ke n̄kpọ nte isua 1,900 emi ẹkebede, ekewetde edi n̄wed en̄wen emi ẹsidade ẹsọn̄ọ ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 587 M.E.N. Ẹda  n̄wed Ptolemy emi nte ata akpan n̄wed ndida ndiọn̄ọ mme andikakara ke eset, ndien emi esịne mme andikakara Obufa Babylon.

Ptolemy ekewet N̄wed esie emi ke n̄kpọ nte isua 600 ẹma ẹkebe tọn̄ọ nte mme andikara Obufa Babylon ẹkekpan̄a. Ntre enye akanam didie ọdiọn̄ọ isua emi akpa edidem emi enye ekewetde ke n̄wed esie ọkọtọn̄ọde ndikara? Ptolemy ọkọdọhọ ke ifiọk ukpepn̄kpọ ikpaenyọn̄, emi esịnede ndibat mme ini emi ekịm okofụkde ọfiọn̄ anam idiọn̄ọ ini emi Nabonassar, kpa akpa edidem ke N̄wed Udịm Ubọn̄ esie, ọkọtọn̄ọde ndikara.⁴ Ntem, Christopher Walker emi anamde utom ke itie ubon n̄kpọeset Britain ọdọhọ ke Ptolemy ikewetke n̄wed esie “man mme ewetmbụk esie ẹkpeda oro ẹdiọn̄ọ ata nnennen isua emi mme andikara kiet kiet ẹketọn̄ọde ndikara ẹnyụn̄ ẹkpan̄ade, edi ekewet ọnọ “mme ekpep n̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ man mmọ ẹkpenyene ekikere kiet.”⁵

Leo Depuydt, prọfesọ emi esidade ọnọ Ptolemy, ọdọhọ “ke ebịghi mme owo ẹkefiọk ke n̄wed Ptolemy emi enen̄ede ọfọn ye mme ekpep n̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄,” edi emi iwọrọke ke kpukpru mbụkeset emi ẹdọn̄ọde do ẹnen. Kaban̄a udịm mme andikara emi, Prọfesọ Depuydt ama aka iso ete: “Ke se iban̄ade udịm akpa mme andikara [kpa ye mme andikara Obufa Babylon], ọyọfọn ẹmen udịm ubọn̄ kiet kiet emi ẹdude ke n̄wed Ptolemy ẹdomo ye eke itiatn̄wed ikpafak.”⁶

Nso idi “itiatn̄wed ikpafak” emi idade idomo m̀mê n̄wed Ptolemy enen? Enye edi itiatn̄wed emi ẹkewetde mbụk n̄kpọntịbe Babylon, udịm mme andikara, ye mme mbubehe—mme ewetn̄wed emi ẹkedude ke eyo Obufa Babylon mîdịghe ẹdu ẹkpere ini oro, ẹkewet n̄kpọ ke mme itiatn̄wed emi.⁷

Ndi se idude ke n̄wed Ptolemy ekem ye se idude ke itiatn̄wed ikpafak? Ekebe emi ke idak,  “Ndi N̄wed Ptolemy Ekem ye Mme Itiatn̄wed Ikpafak?” owụt esisịt se idude ke n̄wed Ptolemy, onyụn̄ emen enye odomo ye itiatn̄wed ikpafak kiet. Oyokụt ke Ptolemy ọkọdọhọ ke Kandalanu ama akakara ama, ke ndidem inan̄ kpọt ẹkekara Babylon mbemiso Nabonidus. Edi N̄wed Udịm Ubọn̄ Edidem Uruk—emi esịnede n̄ko ke itiatn̄wed ikpafak—owụt ke ndidem itiaba ẹkekara  ke Kandalanu ama akakara ama mbemiso edidem Nabonidus. Ndi ntak emi Ptolemy mîkasiakke mmọ edi koro ini emi mmọ ẹkekarade ama ekpri akaha? Itiatn̄wed mbubehe owụt ke owo kiet ke otu mmọ akakara isua itiaba.⁸

Mme n̄kpọ en̄wen ẹdu ke itiatn̄wed emi ẹwụtde ke mbemiso Nabopolassar (akpa edidem Obufa Babylon) akakarade, ke edidem (Ashur-etel-ilani) ama akakara Babylonia ke isua inan̄. N̄ko ke enyene ini emi owo ndomokiet mîkakarake obio oro ke se ibede isua kiet.⁹ Edi Ptolemy isịnke kpukpru emi ke n̄wed esie.

Ntak emi Ptolemy mîkasiakke ndusụk mme andikara ke n̄wed esie? Etie nte enye ikabatke mmọ nte ata mme andikara Babylon.¹⁰ Ke uwụtn̄kpọ, enye ikasiakke Labashi-Marduk emi eketienede akara Obufa Babylon ke n̄wed esie. Edi mme itiatn̄wed ikpafak ẹwụt ke ndidem emi Ptolemy mîkasiakke mi ẹma ẹtiene ẹkara Babylonia.

Nnyịn idọhọke ke kpukpru se idude ke n̄wed Ptolemy inenke. Edi ndi utọ n̄wed emi ẹsion̄ode ndusụk n̄kpọ ẹduọn̄ọ mi ke ẹkpeda ẹdiọn̄ọ ata nnennen ini emi n̄kpọ eketịbede ke eset?

Se Kpukpru Emi Ẹwụtde

Ke nditịn̄ ibio ibio: Bible ọdọhọ ke mme Jew ẹkedu isua 70 ke Babylon emi ẹketan̄de mmọ ẹka. N̄ko ekese ẹdu ndiwụt ke mme Jew ẹma ẹnyọnyọn̄ọ obio emana mmọ etisịm isua 537 M.E.N., ndien nta mme ewet mbụkeset ẹnyịme emi. Ndien edieke ọtọn̄ọde ke isua emi abat afiak edem edem, oyokụt ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 607 M.E.N. Kpa ye emi mme ewet mbụkeset Greece ye Rome ye n̄wed Ptolemy mînyịmeke ke ẹkesobo Jerusalem isua oro, ediwak n̄kpọ ẹdu emi ẹwụtde ke mmọ inenke. N̄ko, n̄wed Ptolemy ye eke mme ewet mbụkeset Greece ye Rome inyeneke n̄kpọ ndomokiet ndida n̄wụt ke se Bible etịn̄de inenke.

Edi ediwak mbụme ẹsụk ẹdodu. Ndi n̄kpọeset ndomokiet isụk idụhe ndiwụt ke ẹkesobo Jerusalem ke isua 607 M.E.N. nte Bible owụtde? Nso ke n̄kani itiatn̄wed ikpafak, emi mbon emi ẹkekụtde n̄kpọntịbe emi ẹkewetde ediwak ke otu mmọ, ẹwụt? Iyọbọrọ mbụme emi ke Enyọn̄-Ukpeme ọfiọn̄ en̄wen.

[Mme Ikọ Idakisọn̄]

[Ekebe/​Mme ndise ke page 28]

 ATA AKPAN ISUA KE MBỤK

Mme uwetn̄kpọ idak emi ke ẹda ẹdiọn̄ọ ke Cyrus II akakan Babylon ke isua 539 M.E.N.:

▪ Mbụkeset ye itiatn̄wed ikpafak: Diodorus Sicily (emi okodude uwem ke n̄kpọ nte isua 80-20 M.E.N.) ekewet ete ke Cyrus ọkọtọn̄ọ ndikara Persia ke “ntọn̄ọ ntọn̄ọ Olympic ọyọhọ 55.” (Historical Library, N̄wed IX, 21) Oro ekedi ke isua 560 M.E.N. Herodotus, eyen Greece emi ekedide ewet mbụkeset (emi okodude uwem ke n̄kpọ nte isua 485-425 M.E.N.) ọkọdọhọ ke ẹkewot Cyrus ke “enye ama akakara ke isua 29,” emi ọwọrọde ke enye akakpa ke ọyọhọ isua ukara esie 30, oro edi, ke isua 530 M.E.N. (Histories, N̄wed I, Clio, 214) Itiatn̄wed ikpafak owụt ke Cyrus akakara Babylon isua usụkkiet mbemiso enye akpa. Mmọdo, edieke itọn̄ọde ke isua 530 M.E.N. emi enye akakpade ibat isua usụkkiet ifiak edem edem, oro edida nnyịn ikesịm isua 539 M.E.N., kpa isua emi Cyrus akakande Babylon.

Itiatn̄wed ikpafak ọnọ nsọn̄ọ: Itiatn̄wed ikpafak mme ekpepn̄kpọ mban̄a ikpaenyọn̄ ke Babylon (BM 33066) ọsọn̄ọ ke Cyrus akakpa ke isua 530 M.E.N. Okposụkedi emi mîdịghe kpukpru se itiatn̄wed emi etịn̄de aban̄a ikpaenyọn̄ enen, enye etịn̄ ikaba emi ekịm okofụkde ọfiọn̄ ke ọyọhọ isua itiaba emi Cambyses II akakarade. Cambyses II ekedi eyen Cyrus; enye okonyụn̄ ada itie ete esie. Ẹdọhọ ke ekịm oro okofụkde ọfiọn̄ ke Babylon ke July 16, 523 M.E.N., ye enye emi akafiakde etịbe ke January 10, 522 M.E.N. ke itiatn̄wed ikpafak etịn̄ aban̄a emi. Se ikụtde mi owụt ke isua 523 M.E.N ekedi ntọn̄ọ ọyọhọ isua ukara Cambyses itiaba, emi owụtde ke enye ọkọtọn̄ọ ukara ke isua 529 M.E.N. Mmọdo, akpatre isua emi Cyrus akakarade ekedi isua 530 M.E.N., emi ọwọrọde ke enye ọkọtọn̄ọ ndikara Babylon ke isua 539 M.E.N.

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Itian̄wed:© Mme Andise Mban̄a Itie Ubon N̄kpọeset Britain

[Ekebe ke page 31]

KE NDITỊN̄ IBIO IBIO

▪ Mme ewet mbụkeset ẹsidọhọ ke ẹkesobo Jerusalem ke 587 M.E.N.

▪ Edi Bible owụt ke ẹkesobo Jerusalem ke 607 M.E.N.

▪ Mme ewet mbụkeset ẹsida se mmọ ẹwetde ẹto n̄wed Ptolemy ye se mme ewet mbụkeset Greece ye Rome ẹkewetde.

▪ Ẹkụt ediwak ndudue ke se mme ewet mbụkeset Greece ye Rome ẹkewetde; n̄ko se mmọ ẹwetde isiwakke ndisan̄a ukem ukem ye se idude ke mme itiatn̄wed ikpafak.

[Ekebe ke page 31]

Ebiet emi ẹdade ẹto

1. Babyloniaca (Chaldaeorum Historiae), Akpa, 1.1.

2. Studies in Ancient Near Eastern World View and Society, page 295.

3. The Babyloniaca of Berossus, page 8.

4. Almagest, III, 7, emi G. J. Toomer akakabarede, ke n̄wed Almagest Ptolemy, emi ẹkesiode ke 1998, page 166. Ptolemy ama ọfiọk ke mbon Babylon emi ẹsikpepde n̄kpọ ẹban̄a ikpaenyọn̄ ẹnyene nte mmọ ẹsisan̄ade ẹdiọn̄ọ mme ini emi ekịm okofụkde ọfiọn̄ ye ini emi edifiakde itịbe, koro mmọ ẹma ẹdikụt ke emi ẹsitịbe kpukpru isua 18.—Almagest, IV, 2.

5. Mesopotamia and Iran in the Persian Period, page 17-18.

6. Journal of Cuneiform Studies, Eboho 47, 1995, page 106-107.

7. Itiatn̄wed ikpafak edi itiatn̄wed emi ẹkesidade eton̄wed eset emi ebietde ikpafak ẹwet n̄kpọ.

8. Sin-sharra-ishkun akakara ke isua itiaba, ndien itiatn̄wed 57 emi ẹban̄ade edidem ẹkedu toto ke ini emi enye ọkọtọn̄ọde ndikara tutu ọyọhọ isua ukara esie itiaba. Se Journal of Cuneiform Studies, Eboho 35, 1983, page 54-59.

9. Itiatn̄wed emi, C.B.M. 2152, okodu ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ukara Ashur-etel-ilani inan̄. (Legal and Commercial Transactions Dated in the Assyrian, Neo-Babylonian and Persian Periods—Chiefly From Nippur, emi A.T. Clay ekewetde ke 1908, page 74.) Uwetn̄kpọ Nabonidus ke Harran, (H1B), I, ọyọhọ udịm 30, owụt ke Nabopolassar akada itie esie. (Anatolian Studies, Eboho VIII, 1958, page 35, 47.) Edieke oyomde ndifiọk n̄kpọ mban̄a ini oro edidem mîkodụhe, se Eboho 2, ọyọhọ udịm 14, ke n̄wed emi, Assyrian and Babylonian Chronicles, page 87-88.

10. Ndusụk nta mme ewet mbụkeset ẹdọhọ ke Ptolemy ikasiakke ndusụk ndidem ke n̄wed esie—emi enye akakam ọdọhọde ke iwet udịm ndidem Babylon kpọt—sia ẹkesikotde mmọ “Edidem Assyria.” Edi nte edikụtde ke ekebe ke page 30, ẹma ẹsitiene ẹkot ediwak ndidem emi Ptolemy ekesịnde ke n̄wed esie “Edidem Assyria.” Mme itiatn̄wed ikpafak, ye mme uwetn̄kpọ eset eken ẹnen̄ede ẹwụt ke Ashur-etel-ilani, Sin-shumu-lishir, ye Sin-sharra-ishkun ẹma ẹkara Babylonia.

[Chart/​Ndise ke page 29]

 (Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

NDIDEM OBUFA BABYLON

Edieke kpukpru mme ewet mbụkeset emi ẹkpetịn̄de akpanikọ, ntak emi mmọ mînyeneke inua ikọ kiet?

BEROS- POLYHIS- JOSE- PTOL-

SUS TOR PHUS EMY

N̄kpọ nte 105-? 37-?100 n̄kpọ nte

350-270 M.E.N. E.N. 100-170

M.E.N. E.N.

Ndidem

Nabopo-

lassar 21 20 — 21

Nebuchad-

nezzar II 43 43 43 43

Amel-

Marduk 2 12 18 2

Neri-

glissar 4 4 40 4

Labashi-

Marduk Ọfiọn̄ 9 — Ọfiọn̄ 9 —

Naboni-

dus 17 17 17 17

Ibat isua emi mme ewet mbụkeset Rome ye Greece ẹdọhọde nte ndidem emi ẹkekarade

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ẹbọ eto itie ubon n̄kpọeset Britain

[Chart/​Ndise ke page 30]

 (Ama oyom ndikụt nte enye enen̄erede etie, se n̄wed)

NDI N̄WED PTOLEMY EKEM YE MME ITIATN̄WED IKPAFAK?

Ntak emi Ptolemy mîkasiakke enyịn̄ ndusụk ndidem ke N̄wed esie?

N̄WED UDIM UBỌN̄ PTOLEMY

Nabonassar

Nabu-nadin-zeri (Nadinu)

Mukin-zeri and Pul

Ululayu (Shalmaneser V)

“Edidem Assyria”

Merodach-baladan

Sargon II “Edidem Assyria”

Akpa Ini Emi Edidem Mîkodụhe

Bel-ibni

Ashur-nadin-shumi

Nergal-ushezib

Mushezib-Marduk

Udiana Ini Emi Edidem Mîkodụhe UDỊM UBỌN̄ URUK

Esarhaddon “Edidem Assyria” EMI ẸKỤTDE KE

Shamash-shuma-ukin ITIATN̄WED IKPAFAK

Kandalanu Kandalanu

Sin-shumu-lishir

Sin-sharra-ishkun

Nabopolassar Nabopolassar

Nebuchadnezzar Nebuchadnezzar

Amel-Marduk Amel-Marduk

Neriglissar Neriglissar

Labashi-Marduk

Nabonidus Nabonidus

Cyrus

Cambyses

[Ndise]

Itiatn̄wed ikpafak emi ẹwetde mbụk n̄kpọntịbe Babylon mi ẹdi kiet ke otu itiatn̄wed emi ẹdade ẹdomo m̀mê N̄wed Ptolemy enen

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Ẹbọ ẹto itie ubon n̄kpọeset ke Britain

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto ke page 31]

Ẹbọ ẹto itie ubon n̄kpọeset Britain