Ndi Abasi Ekere Aban̄a Iban?

“N̄wan akada idiọkn̄kpọ edi, enye onyụn̄ anam kpukpru nnyịn ikpan̄a.”​—ECCLESIASTICUS EMI ẸKEWETDE N̄KPỌ NTE ISUA 2,200 EMI ẸKEBEDE.

“N̄wan edi eyenutom devil. N̄wan edi akpa owo emi akadiade mfri eto oro ẹkekpande. N̄wan edi akpa owo emi akabiatde ibet Abasi . . . N̄wan akabiat owo emi Abasi okobotde ke mbiet esiemmọ.”​—TERTULLIAN, N̄WED EMI ABAN̄ADE USỊNEN̄KPỌ IBAN; EMI ẸKEWETDE N̄KPỌ NTE ISUA 1,800 EMI ẸKEBEDE.

SE MME n̄wed eset emi ẹtịn̄de mi isịneke ke Bible. Ke ata ediwak isua idahaemi, irenowo oro mîdaha iban ke n̄kpọ ẹsiwak nditịn̄ ikọ emi ndiwụt ke se mmimọ inamde ye iban idiọkke. Idem idahaemi, ndusụk mbon oro ẹsuade iban ẹsida se mmọ ẹkotde ke ndusụk n̄wed ido ukpono emi ẹdọhọde ke iban ẹdi mfịna ererimbot emi, ẹwụt ke idiọkke ndifiomo iban. Ndi Abasi okoyom irenowo ẹfiomo ẹnyụn̄ ẹda iban ke mbio? Nso ke Bible ọdọhọ? Ẹyak ise.

◼ Ndi Abasi ama osụn̄i iban?

Ihih. Utu ke oro, akam edi “akani urụkikọt, enye emi ẹkotde Devil” ke Abasi ‘okosụn̄i.’ (Ediyarade 12:9; Genesis 3:14) Abasi ndikọdọhọ ke Adam ‘ayakara’ n̄wan esie ikọwọrọke ke enye okoyom irenowo ẹkara iban, edi okowụt se idiọkn̄kpọ mmọ edidade idi.—Genesis 3:16.

Ntre, idịghe Abasi anam irenowo ẹsifiomo iban, idiọkn̄kpọ anam. Inyụn̄ idụhe ebiet ndomokiet ke Bible emi ọdọhọde irenowo ẹfiomo iban man ẹda ẹsio isop akpa idiọkn̄kpọ oro owo akanamde.—Rome 5:12.

◼ Ndi Abasi okobot irenowo ẹfọn ẹkan iban?

Ihih. Genesis 1:27 ọdọhọ ete: “Abasi obot owo ke mbiet esie, ke mbiet Abasi ke obot enye; eren ye n̄wan ke enye obot mmọ.” Emi owụt ke toto ke editọn̄ọ, Abasi okobot erenowo ye n̄wan ke mbiet esie onyụn̄ anam mmọ mbiba ẹkeme ndinyene mme edu imọ. Okposụkedi emi Abasi okobotde Adam nte erenowo, onyụn̄ obotde Eve nte n̄wan, Enye ọkọnọ mmọ mbiba ukem ewụhọ ye ukem unen.—Genesis 1:28-31.

Mbemiso Abasi okobotde Eve, enye ọkọdọhọ ete: “Nyanam andin̄wam nnọ [Adam], nte nsan̄a eke ekemde ye enye.” (Genesis 2:18) Ndi ikọ oro, “nsan̄a eke ekemde” owụt ke irenowo ẹfọn ẹkan iban?  Ihih, iwọrọke ntre. Ikọ Hebrew emi ẹdade ikọ emi ẹto ekeme n̄ko ndiwọrọ “owo emi adianade kiet ye owo anam utom.” Kere ban̄a owo emi etiede ke etakubom ye owo emi esịnde uwam. Ndi etie etakubom ekeme ndida idem ke n̄kpọ n̄kan andisịn uwam? Ihih. Kpa ye oro enye etiede ke etakubom, enye ikemeke nditie do n̄wat uden̄ nnyụn̄ nsịn uwam! Kpasụk ntre, Abasi okobot erenowo ye n̄wan ndidiana kiet nnam utom, idịghe ndidomo idem ye kiet eken.—Genesis 2:24.

◼ Nso iwụt ke Abasi ekere aban̄a iban?

Abasi ama ada okụt se ndiọi irenowo ẹdinamde, ntre Enye ọnọ ibet emi edikpemede iban. Laure Aynard ekewet ntem aban̄a Ibet Moses oro ẹkenọde ke n̄kpọ nte isua 3,600 emi ẹkebede ete: “Ke ata ediwak itie, ini ekededi emi Ibet Abasi asiakde iban, Ibet oro esitịn̄ ikọ man ekpeme mmọ.”

Ke uwụtn̄kpọ, Ibet oro ọkọdọhọ ẹsikpono ete ye eka. (Exodus 20:12; 21:15, 17) Ibet oro ama onyụn̄ oyom ẹkpeme nte ẹnamde n̄kpọ ye iban idịbi mbak n̄kpọ idinam mmọ. (Exodus 21:22) Idem mfịn emi, nte ibet emi ekpemede iban enen̄ede ọfọn akan ibet ediwak idụt emi mînọhọ iban unen emi ẹkpenọde mmọ. Edi odu mme n̄kpọ en̄wen emi ẹwụtde ke Abasi ekere aban̄a iban.

Ibet Oro Owụtde nte Abasi Esede Iban

Ibet oro Jehovah Abasi ọkọnọde idụt Israel ama enyene ufọn ọnọ kpukpru owo—irenowo ye iban—ke kpukpru usụn̄. Ke ini nditọ Israel ẹkenịmde Ibet oro, n̄kpọ ama ọfọn mmọ akan kpukpru mme idụt eken ke isọn̄. (Deuteronomy 28:1, 2) Nso unen ke Ibet Moses ọkọnọ iban? Ẹyak ise.

1. Ifụre. Iban Israel ẹma ẹnyene ifụre ẹkan iban idụt en̄wen. Okposụkedi emi ebe  edide ibuot ọnọ n̄wan, mme ebe ke Israel ẹma ẹsiyak iban mmọ ẹyom ‘in̄wan̄ ẹdep ẹnyụn̄ ẹtọ in̄wan̄ vine.’ Ẹma ẹsinyụn̄ ẹyak mmọ ẹdọk ọfọn̄ ẹnyam. (Mme N̄ke 31:11, 16-19) Iban Israel ẹma ẹnyene unen kpa nte irenowo mmọ ẹkenyenede.

Ke Israel eset, iban ẹma ẹsitiene ẹnam n̄kpọ Abasi. Bible ọdọhọ ke Hannah ama ọbọn̄ akam onyụn̄ akan̄a akan̄a ọnọ Abasi. (1 Samuel 1:11, 24-28) N̄wan kiet ke Shunem ama esika okokụt prọfet Elisha ke usen Sabbath. (2 Ndidem 4:22-25) Abasi ama emek ndida iban nte Deborah ye Huldah nnam uduak esie. Enem ndifiọk ke idem mme ọwọrọiso oku ẹma ẹsibịne iban emi ẹkebụp se ẹkpenamde.—Judges 4:4-8; 2 Ndidem 22:14-16, 20.

2. Ẹma ẹsitiene ẹkpep iban n̄kpọ. Iban ẹma ẹsitiene ẹnịm Ibet, ntre ẹma ẹsiyak mmọ ẹtie ẹkop nte ẹkotde Ibet Abasi. Emi ama esinam mmọ ẹtiene ẹkpep n̄kpọ. (Deuteronomy 31:12; Nehemiah 8:2, 8) Etie nte ẹma ẹsinyụn̄ ẹkpep mmọ nte ẹnamde ndusụk n̄kpọ ke itie ukpono Abasi. Ke uwụtn̄kpọ, etie nte ndusụk iban ẹma ẹsinam utom ke tent Abasi, ke ini ndusụk ẹkesitienede ẹkwọ ikwọ ke ufọk Jehovah.—Exodus 38:8; 1 Chronicle 25:5, 6.

Ediwak iban ẹma ẹsidiọn̄ọ ndinyam urua. (Mme N̄ke 31:24) Ete kpọt ẹkesikpep nditọ irenowo mmọ n̄kpọ ke mme idụt en̄wen, edi ke Israel, iban ẹma ẹsitiene ẹkpep nditọ mmọ n̄kpọ tutu mmọ ẹkpon. (Mme N̄ke 31:1) Kpukpru emi ẹwụt ke iban Israel ẹma ẹdiọn̄ọ n̄wed.

3. Ẹma ẹsikpono iban. Ibet Duop ọkọdọhọ ete: “Kpono usọ ye uka.” (Exodus 20:12) Mme N̄ke Edidem Solomon ọdọhọ n̄ko ete: “Eyen mi, bọ ntụnọ usọ, kûnyụn̄ ukpọn̄ ibet uka.”—Mme N̄ke 1:8.

Ibet Abasi ama etịn̄ nte mbon oro mîdọhọ ndọ ẹkpedude uwem ye kiet eken,  onyụn̄ ọdọhọ ẹnam n̄kpọ ukpono ukpono ye iban. (Leviticus 18:6, 9; Deuteronomy 22:25, 26) Eti ebe ama ẹsifiọk ke n̄wan itiehe nte erenowo, ikonyụn̄ ifịnake n̄wan esie ke ini emi idem esie mîsọn̄ke.—Leviticus 18:19.

4. Ẹma ẹnọ iban unen. Jehovah ọdọhọ ke Bible ke imọ idi “Ete nditọakpa ye ebiereikpe mme ebeakpa.” Oro ọwọrọ ke enye esikpeme mbon emi mînyeneke owo. (Psalm 68:5; Deuteronomy 10:17, 18) Ini kiet, ebeakpa emi ekedide n̄wan prọfet ama akama owo isọn. Owo emi ama edi nditan̄ nditọ esie ke ntak isọn emi, edi Jehovah ama anyan̄a ebeakpa oro, iyakke enye adia esuene.—2 Ndidem 4:1-7.

Mbemiso nditọ Israel ẹdụk Isọn̄ Un̄wọn̄ọ, Zelophehad emi ekedide ibuot ufọk ama akpa ke ini mîkenyeneke kan̄a eyen erenowo ndomokiet. Nditọ esie iban mbition ẹma ẹdọhọ Moses ọnọ mmimọ “udeme” ke Isọn̄ Un̄wọn̄ọ. Se Jehovah akanamde ama akan se mmọ ẹkeben̄ede. Enye ọkọdọhọ Moses ete: “[Nọ] mmọ udeme ke otu nditọete ete mmọ, nyụn̄ nam udeme ete mmọ ebe esịm mmọ.” Ọtọn̄ọde ke ini oro ka iso, iban ẹma ẹsibọ udeme n̄kpọ ete mmọ ke Israel ẹnyụn̄ ẹkpọn̄ ẹnọ nditọ mmọ.—Numbers 27:1-8.

Mbon Oro Mîkesehe Iban nte Abasi Esede

Ibet emi Abasi ọkọnọde nditọ Israel ama anam ẹsikpono iban ẹnyụn̄ ẹda mmọ ke n̄kpọ. Edi ke n̄kpọ nte isua 2,400 emi ẹkebede, mme Jew ẹma ẹtọn̄ọ ndikpebe mbon Greece emi mîkadaha iban ke n̄kpọ.—Se ekebe emi, “Nte N̄wed Eset Ẹkenamde Ẹsari Iban.”

Ke uwụtn̄kpọ, Hesiod eyen Greece emi ekedide ewetuto ke n̄kpọ nte isua 2,800 emi ẹkebede ọkọdọhọ ke iban edi mfịna ererimbot emi. Ewetuto emi ekewet ete ke “iban ẹdi mbukpo owo, ke mmọ ẹnyụn̄ ẹsịn irenowo ke kpukpru afanikọn̄ emi irenowo ẹdụkde.” Ẹkenen̄ede ẹkpep emi ke ido ukpono mme Jew ke n̄kpọ nte isua 2,200 emi ẹkebede. N̄wed ido ukpono mme Jew emi ẹkotde Talmud, emi ẹkewetde ke n̄kpọ nte isua 1,900 emi ẹkebede ama odụri irenowo utọn̄ ete: “Ẹkûsuneme nneme ubịghi ye iban mbak mmọ ẹdibiat mbufo.”

N̄kpọ emi iyakke mme Jew ẹda iban ke n̄kpọ ndomokiet ke ata ediwak isua idahaemi. Ke eyo Jesus, owo ikesiyakke iban ẹdụk ndusụk itie ke temple ke mîbọhọke Okụre Iban. Irenowo kpọt ke ẹkesikpep n̄kpọ Abasi; onyụn̄ etie nte owo ikayakke irenowo ye iban ẹtie kiet ke mme  synagogue. N̄wed mme Jew oro iketịn̄de iban̄a ọdọhọ ke andikpep mme Jew ọkọdọhọ ete: “Owo ekededi emi ekpepde eyen esie an̄wan Ibet ekpep enye mbubiam.” Mme ada iso ido ukpono mme Jew ikesehe iban nte Abasi esede; edinam mmọ akakam ananam mme owo ẹda iban ke mbio.

Ke ini Jesus okodude ke isọn̄, enye ama okụt nte ẹsaride iban. (Matthew 15:6, 9; 26:7-11) Ndi utọ edu emi ama anam Jesus etiene asari iban? Nso ke ikeme ndikpep nto enye? Ndi ukpepn̄kpọ Christ anam ẹda iban ke n̄kpọ? Se idinemede edi oro ke ibuotikọ en̄wen.

[Ekebe ke page 7]

Nte N̄wed Eset Ẹkenamde Ẹsari Iban

Ọtọn̄ọde ke n̄kpọ nte isua 2,000 emi ẹkebede, mme ewet n̄wed nte Philo eyen Alexandria ẹma ẹtọn̄ọ ndida ifiọk mbon Greece n̄kabade Genesis. Ke uwụtn̄kpọ, Philo ọdọhọ ke idiọkn̄kpọ emi Eve akanamde ekedi ndinam ebe esie ọfiọk enye. Enye ọdọhọ ke “emi akanam ẹbọ enye ifụre oro enye ekenyenede onyụn̄ anam ebe esie ọtọn̄ọ ndikara enye.” Utọ idiọk ekikere emi ọkọyọyọhọ ido ukpono mme Jew ye mme n̄wed ukpepn̄kpọ Ido Ukpono Christ.

N̄wed ido ukpono mme Jew emi ẹkewetde ke n̄kpọ nte isua 1,900 emi ẹkebede etịn̄ ntak emi andikpep mme Jew ekerede ke akpana iban ẹsifụhọ n̄kpọ ete: “Enye edi anamidiọk emi mîkpayakke owo okụt imọ iso ndọk.” Tertullian emi ekesiwetde mme ọwọrọetop n̄wed ido ukpono ke n̄kpọ nte isua 1,900 emi ẹkebede ọkọdọhọ ke iban ẹkpenyene ndisan̄a “ntua nseme idem nte Eve nnyụn̄ n̄kabade esịt.” Utọ ukpepn̄kpọ emi isịneke ke Bible, edi ediwak owo ẹkere ke enye oto Bible, ndien emi anam ẹnen̄ede ẹsari iban.

[Ndise ke page 5]

Abasi okobot Eve nte andin̄wam Adam

[Ndise ke page 6]

Iban ke Israel eset ẹma ẹsitiene ẹnam mbubehe