Mme N̄kpọ Mmaidem ke Eyo Bible

N̄wan esifiọn̄ọ enem-utebe aran ke mmemmem ikpaidem esie ke ini eyerede mmọn̄ ama. Ekem enye okụbọde ediye ekebe n̄kpọmbana emi ọdọn̄ọde n̄kpri ekpeme, otu, ye iko emi ẹdade akrasi, nnụkenen, ikpọk n̄kpọ, m̀mê itiat, ẹnam. Nsio nsio aran ye ufuọn̄n̄kpọ oro ẹnyenede edinem ufuọn̄ balsam, cardamom, cinnamon, frankincense, aranọkwọk, myrrh, ye ntre ntre eken ẹdọn̄ọ ke esịt.

N̄wan emi osion̄o ediwak ndiye ikpan̄, usan-ikpan̄, ye ntotụn̄ọ usan ke ekebe oro. Ndien ada mmọ abuak n̄kpọ mmaidem emi enye emekde ndifiọn̄ọ usen oro. Ekem akama ukụtiso okpoho ọtọn̄ọ ndidiọn̄ idem sụn̄sụn̄ man uyai esie ọwọrọ ada.

ETIE nte toto ke ata eset, iban ẹsinen̄ede ẹma ndibana idem man ẹye. Mme ndise oro ẹwetde ke mme udi, ke ibibene ufọk, ye enye oro ẹkesidade n̄kpri nsemnsem itiat ẹnam ke eset ẹwụt ke mme owo ẹma ẹsiwak ndida n̄kpọ mmaidem mbana idem ke Mesopotamia ye ke Egypt eset. Ẹma ẹsinen̄ede ẹma ndise iban Egypt oro okowụtde nte mmọ ẹsisịnde n̄kpọ ke enyịn tutu enyịn mmọ edibiet n̄kpasịp almond.

Nso kaban̄a iban Israel eset? Ndi mmọ ẹma ẹsida n̄kpọ mmaidem ẹbana idem? Edieke edide ntre, nso ke ẹkesida ẹbana? Imọfiọk ke idụhe ndise ke udi m̀mê ke ibibene ufọk ke Israel eset oro ẹwụtde emi. Edi ndusụk mbụk Bible ye nsio nsio n̄kpọeset oro ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄ ke mme idụt oro ẹsiakde ke Bible ẹkeme ndinọ ekpri uyarade nte ke ẹma ẹsikama n̄kpọ mmaidem ẹbana idem ke eyo Bible.

Se Ẹkesikamade Ẹnam N̄kpọ Mmaidem

Ẹma ẹsion̄o ata ediwak n̄kpọ oro ẹdọhọde nte ẹkesikamade ẹnam n̄kpọ mmaidem ye ufuọn̄n̄kpọ ke ini ẹkedọkde isọn̄ ke mme obio Israel. Ndusụk ke otu mme n̄kpọ oro ẹkesion̄ode ẹsịne mme usan m̀mê akwakwa itiat oro ẹkesikamade ẹkọk ẹnyụn̄ ẹbuak n̄kpọ mmaidem, mme ekpeme ufuọn̄n̄kpọ emi ẹbietde karọt, otu aran alabaster, ye n̄kpri ukụtiso okpoho. Enyene ikpan̄ nnụkenen kiet emi enyenede ndise ndakeyop ke n̄kan̄ kiet ye ndise ibuot an̄wan emi mme ibiom ẹkande ẹkụk ke n̄kan̄ eken.

Etie nte mme imọ owo ẹkesidọn̄ n̄kpọ mmaidem mmọ ke mme ikpọk n̄kpọ oro ẹbanade eye. Ke Egypt ye Canaan, ẹma ẹkụt ata n̄kpri ikpan̄ n̄kpọ mmaidem oro ẹkedade nnụkenen m̀mê eto ẹnam, oro ẹkekapde ndusụk mmọ nte nditọiban emi ẹwọkde ẹwọk, ye nsio nsio awak n̄kukọhọ ndudiọn̄ eken. Kpukpru emi ẹwụt nte iban ẹkesinen̄erede ẹda n̄kpọ mmaidem ẹbana idem ini oro.

N̄kpọ Enyịn

Bible okot kiet ke otu nditọiban Job “Keren-happuch.” Ke Usem Hebrew, enyịn̄ emi ekeme ndiwọrọ “Nnụk Obubịt Ndom (Enyịn),” oro edi, iko m̀mê ekebe emi ẹkesidọn̄de n̄kpọ mmaidem, utọ nte ndom emi ẹsiyetde ke enyịn [emi ẹkotde eye shadow ke Ikọmbakara]. (Job 42:14) Ekeme ndidi ẹkenọ enye enyịn̄ oro  ke ntak uyai esie, edi etie nte enyịn̄ emi owụt n̄ko ke ẹma ẹsida n̄kpọ mmaidem ẹbana idem toto ke ini oro.

Imọfiọk ke mbon emi Bible etịn̄de nte ẹkesidọn̄de n̄kpọ ke enyịn ẹkedi iban oro ẹkewọrọde idiọk etop utọ nte idiọk ọbọn̄ an̄wan Jezebel ye obio Jerusalem emi ọkọkpọn̄de Abasi, emi prọfet Jeremiah ye Ezekiel ẹketịn̄de ẹban̄a nte akpara. (2 Ndidem 9:30; Jeremiah 4:30; Ezekiel 23:40) Ke ikerede iban̄a ata ediwak n̄kpri iko akrasi m̀mê usan-itiat ye n̄kpri n̄kpọ eken oro ẹkesidade ẹyet ndom ke enyịn, emi ẹsion̄ode ke isọn̄, ana in̄wan̄-in̄wan̄ nte ke ediwak iban emi ẹkedude ke Israel oro akafiakde edem ọkpọn̄ Abasi—akpan akpan iban emi ẹketode ufọkubọn̄ ye ufọk-imọ—ẹma ẹtiene ẹsịn idem ke ndida ndom ye mme n̄kpọ mmaidem eken mbana idem mbeubọk.

Enem-Utebe Aran—Eke Abasi ye Eke Owo

Ẹma ẹsinam ẹnyụn̄ ẹfiọn̄ọ enem-utebe aran olive toto ke Israel eset. N̄wed Exodus emi odude ke Bible etịn̄ usụn̄ oro ẹkesinamde enem-utebe aran oro mme oku ẹkesikamade ẹnam utom ke temple. Ẹkesibuak cinnamon, myrrh, ye mme enem-utebe eto en̄wen ẹda ẹnam aran  oro. (Exodus 30:22-25) Mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ke Jerusalem ẹkụt se mmọ ẹkerede nte edide ufọkutom oro ẹkesinamde enem-utebe aran ye incense man ẹda ẹnam utom ke temple ke eyo mme apostle. Bible etịn̄ ekese n̄kpọ aban̄a enem-utebe aran oro ẹkesikamade ke temple ye enye oro mme owo ẹkesifiọn̄ọde.—2 Chronicle 16:14; Luke 7:37-46; 23:56.

Sia mmọn̄ akananade ke n̄kan̄ oro, enem-utebe aran ama esin̄wam mme owo ẹsana idem kpukpru ini. Owo ikesifiọn̄ọke aran olive n̄kukụre mbak idem owo edisiaha ikpọk ke ini ufiop emi n̄kpọ esisatde-sat, edi ẹkesifiọn̄ọ n̄ko man anam idem owo eye. (Ruth 3:3; 2 Samuel 12:2) Mbemiso ẹkedade Esther ẹka iso Edidem Ahasuerus, ẹma ẹnuak enye idem ke ọfiọn̄ 12—ẹkama aran myrrh ke akpa ọfiọn̄ itiokiet oro, ẹnyụn̄ ẹkama aran balsam ke ọfiọn̄ itiokiet en̄wen ẹnuak enye idem.—Esther 2:12.

Ẹkesida ufuọn̄n̄kpọ m̀mê enem-utebe aran ukem nte silver ye gold. Ke ini ọbọn̄ an̄wan Sheba akanamde enịm-mbụk isan̄ aka ndise Edidem Solomon—gold, mme ọsọn̄urua itiat, ye aran balsam ẹma ẹsịne ke otu enọ oro enye akakamade. (1 Ndidem 10:2, 10) Ke ini Edidem Hezekiah okowụtde mme isụn̄utom Babylon mme n̄kpọuto ufọk esie, “aran balsam ye eti aran” ẹma ẹsịne ke otu silver, gold, ye ofụri n̄kpọekọn̄ esie oro ntan̄idem akanam enye owụt mmọ.—Isaiah 39:1, 2.

Ata ekpri ufuọn̄n̄kpọ m̀mê aran ke ẹkesikeme ndisio ke mme flawa, mfri, ikọn̄, mbabak, m̀mê ikpọketo. Bible asiak ediwak ke otu mme eto emi ẹnyenede ufuọn̄, utọ nte aloe, balsam, bdellium gum, calamus, cassia, cinnamon, frankincense, myrrh, saffron, ye spikenard. Ndusụk mmọ ẹketịbe ke idemmọ ẹkọri ke Itịghede Jordan. Edi ẹkesitotobo ndusụk mmọ ẹto mme ọwọrọetop urua India, South Arabia, ye mme obio eken.

Aran Balsam Oro Owo Mîfiọkke

Nte ikokụtde ke enyọn̄ emi, ẹsiak aran balsam ke mme mbụk Bible emi ẹban̄ade Esther ọbọn̄ an̄wan, ọbọn̄ an̄wan Sheba, ye Edidem Hezekiah. Ke 1988, ẹma ẹkụt ekpri otu aran ke abaitiat emi ekperede Qumran ke edem usoputịn mbenesụk Inyan̄ Inụn̄. Ẹnọ ediwak ekikere ẹban̄a enye. Ndi akpatre ọwọrọetop aran balsam emi okosụhọde edi emi? Mme anam-ndụn̄ọde itịmke ifiọk. Tutu esịm mfịn emi, mme ọtọin̄wan̄ ke ẹdomo ndifiak ntọ in̄wan̄ balsam oro ọkọwọrọde etop ini kiet ko.

Etie nte ẹkesitọ eto aran balsam oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke Bible ke n̄kan̄ En-gedi. Ẹdọk isọn̄ ẹkekụt itie ubara utịm, aban̄, ye ediwak ukwak ye mme utak-usụhọ ọkpọ emi ẹdide n̄kpọ nte isua 2,600, emi ẹbietde mme n̄kpọ emi ẹkesikamade ẹnam ufuọn̄n̄kpọ ke mme ebiet en̄wen. Ediwak ntaifiọk ẹkere ke ẹkeda balsam oro ke Arabia m̀mê ke Africa. Mmọn̄ balsam ama esinyene ufuọn̄. Sia aran balsam ekenen̄erede ọsọn̄ urua, ẹkesidedịp nte ẹtọde balsam ye nte ẹdade enye ẹnam aran.

Ẹma ẹsinọ balsam nte ubọkedem ke mme mbubehe ukara. Ke uwụtn̄kpọ, nte ewetmbụk eset oro Josephus etịn̄de, Mark Anthony ama edep in̄wan̄ balsam ọnọ Cleopatra, ọbọn̄ an̄wan Egypt, ke enọ. Pliny, ewetmbụk eset emi edide owo Rome, ọkọdọhọ ete ke ini oro mme Jew ẹken̄wanade ekọn̄ ke eyo mme apostle, ke mbonekọn̄ mmọ ẹma ẹdomo ndibiat kpukpru eto balsam mbak mbon Rome oro ẹkande mmọ idida.

Se Bible etịn̄de ye se ẹdọkde ẹsion̄o ke isọn̄ ẹwụt usụn̄ oro ẹkesidade mme n̄kpọ mmaidem ẹbana idem ke eyo Bible. Bible idọhọke ke ifọnke ndida n̄kpọ mmaidem mbana idem; utu ke oro, enye ọdọhọ yak ẹda enye ẹbana idem ke usụn̄ oro odotde onyụn̄ owụtde iso o-bụt. (1 Timothy 2:9) Apostle Peter ọkọdọhọ ke n̄kpọ “emi enen̄erede ọsọn̄ urua ke enyịn Abasi” edi “sụn̄sụn̄ ye ifụre ifụre edu.” Emi edi ata eti item ọnọ mme Christian iban, n̄kpri ye ikpọ, sia usụn̄ emi mme owo ẹbanade idem ẹnyụn̄ ẹsịnede n̄kpọ akade-ka iso okpụhọde.—1 Peter 3:3, 4.

[Ndise ke page 24, 25]

Ndusụk iban ke eyo Bible ẹma ẹsidọn̄ n̄kpọ ke enyịn, ẹfiọn̄ọ ke iso ye ke idem

[Ndise ndise ke page 25]

Usan-itiat emi ẹkesidade ẹbuak n̄kpọ mmaidem ke Israel

[Ndise ke page 25]

Aban̄ ufuọn̄n̄kpọ ke Israel

[Ndise ke page 25]

Iko nnụkenen oro ẹkesidade ẹdọn̄ n̄kpọ mmaidem ke Israel

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 25]

Kpukpru n̄kpọeset: Erich Lessing/Art Resource, NY