Enyịn̄ Abasi, emi ẹsiwetde ke mme abisi usem Hebrew inan̄ emi יהוה, odu n̄kpọ nte itie 7,000 ke N̄wed Abasi Usem Hebrew. Mbakara ẹkot abisi inan̄ emi Tetragrammaton. Enye ke ẹkabade nte Jehovah ke Bible. Enyịn̄ emi awak akan ke Bible. Okposụkedi emi mme andiwet Bible ẹkesikotde Abasi “Ata Ọkpọsọn̄,” “Ata Edikon̄,” ye “Ọbọn̄,” emi idịghe ata enyịn̄ Abasi. Ata enyịn̄ Abasi emi mmọ ẹkesikotde ekedi mme abisi Hebrew inan̄ oro.

Jehovah Abasi ọkọdọhọ mme andiwet Bible ẹwet enyịn̄ imọ ẹsịn ke Bible. Ke uwụtn̄kpọ, enye ọkọdọhọ prọfet Joel ewet ete: “Kpukpru owo eke ẹsemede ẹkot enyịn̄ Jehovah ẹyebọhọ.” (Joel 2:32) Abasi ama onyụn̄ ọdọhọ andiwet psalm kiet ewet ete: “Man mme owo ẹkpefiọk ẹte ke afo, emi enyịn̄ fo edide Jehovah, afo ikpọn̄ edi Ata Edikon̄ ke ofụri isọn̄.” (Psalm 83:18) Enyịn̄ Abasi odu n̄kpọ nte itie 700 ke n̄wed Psalm. Ẹkewet Psalm nte uto ye ikwọ ẹnọ ikọt Abasi. Ntak ndien enyịn̄ Abasi mîdụhe ke ediwak Bible? Ntak emi ẹkabarede enyịn̄ Abasi nte “Jehovah” ke Bible nnyịn? Nso ke enyịn̄ oro, Jehovah, ọwọrọ?

Ntak emi enyịn̄ Abasi mîdụhe ke ediwak Bible? Awak ntak. Ndusụk owo ẹkere ke idịghe tutu owo okokot enyịn̄ Ata Ọkpọsọn̄ Abasi mbemiso Abasi ọdiọn̄ọ ke imọ ke ẹkot oro. Mbon en̄wen ẹnyụn̄ ẹtiene mme Jew emi ẹdọhọde owo okûkot enyịn̄ Abasi mbak ẹdimen ndek ẹyet enyịn̄ oro. Mbon eken ẹdọhọ ke sia mîdụhe eke ọfiọkde nte ẹkekotde enyịn̄ Abasi ke usem Hebrew, ke ọkpọfọn ẹkot enye “Ọbọn̄” m̀mê “Abasi” ẹdaha. Edi kpukpru mmọ inenke. Se ntak idọhọde ntre mi:

• Mbon oro ẹdọhọde ke ufọn idụhe Ata Ọkpọsọn̄ Abasi ndinyene enyịn̄ iyomke ndifiọk ke enyịn̄ Abasi ọdọdọn̄ọ ọyọhọ N̄wed Abasi emi ẹkedude ke ata eset, esịnede mbon oro ẹkedude mbemiso eyo Christ. Nte ima iketetịn̄, Abasi ama anam ẹdọn̄  enyịn̄ esie n̄kpọ nte itie 7,000 ke Bible. Emi owụt ke enye oyom ifiọk enyịn̄ imọ, isinyụn̄ ikot enyịn̄ emi.

• Enyene akpan n̄kpọ emi mbon emi ẹsion̄ode enyịn̄ Abasi ẹfep ke Bible mîtịmke ifiọk. Kpa ye oro mmọ ẹdọhọde ke itiene mme Jew, mmọ ifiọkke ke okposụkedi emi ndusụk mme Jew mîkamaha ndikot enyịn̄ Abasi, ke mmọ ikosioho enyịn̄ emi ifep ke Bible mmọ. Enyịn̄ Abasi odu ediwak itie ke ikpan̄wed eset emi ẹkụtde ke Qumran ke mbọhọ Inyan̄ Inụn̄. Ndusụk mme akabade Bible ẹnyịme ke enyịn̄ Abasi ọkọdọn̄ọ ke kpukpru itie oro mmimọ iwetde “ỌBỌN̄” ke ikpọ abisi. Edi ntak emi mme akabade Bible ẹsion̄ode enyịn̄ Abasi ẹfep ke Bible ke ini edide mmọ ẹnyịme ke enyịn̄ emi odu ata ediwak itie ke N̄wed Abasi? Anie ọnọ mmọ odudu ndinam utọ n̄kpọ oro? Mmọ kpọt ẹdibọrọ.

• Nte ima iketetịn̄, ndusụk owo ẹdọhọ ke ikpanaha ẹkot enyịn̄ Abasi sia owo mîdiọn̄ọke nte ẹkesikotde enyịn̄ emi. Ndi mmọ isikotke enyịn̄ Jesus? Edi idịghe nte mme mbet Jesus ẹkesikotde enyịn̄ Jesus ke ata ediwak mme Christian ẹkot enye mfịn. Etie nte mme Jew emi ẹkedide Christian ẹkesikot Jesus Ye·shuʹa‛, ẹkot Christ Ma·shiʹach, m̀mê “Messiah.” Mme Christian oro ẹkesemde usem Greek ẹkesikot enye I·e·sousʹ Khri·stosʹ, mme Christian emi ẹsemde Latin ẹkot enye Ieʹsus Chriʹstus. Mbon emi Abasi ọkọnọde spirit ẹda ẹwet Bible ke usem Greek ẹkewet enyịn̄ Jesus nte mbon Greek ẹkesikotde enyịn̄ emi. Emi owụt ke mme Christian eyo mme apostle ẹkesikot enye nte mbon edem mmọ ẹkesikotde. Kpasụk ntre, kọmiti emi ẹkekabarede Bible Obufa Ererimbot ẹkere ke ọfọn ẹkabade enyịn̄ Abasi nte “Jehovah,” okposụkedi emi mîdịghe ata ukem ukem nte mbon Hebrew eset ẹkesikotde enyịn̄ emi.

Ntak emi ẹkabarede enyịn̄ Abasi nte “Jehovah” ke Edikabade Eke Obufa Ererimbot? Nte ẹkewetde enyịn̄ Abasi edi emi ke usem Hebrew (יהוה), ndien mme abisi oro ẹdi emi ke Ikọ Efịk (YHWH). Ẹkewet enyịn̄ Abasi ntre sia ke eset mme Hebrew ikesiwetke mme abisi oro ẹnyenede uyo ke ini ẹwetde n̄kpọ. Ekesidi owo ama okot n̄wed ini oro, enye ọdọn̄ mme abisi oro ẹnyenede uyo ke idemesie.

Ke n̄kpọ nte isua tọsịn kiet ama ekebe tọn̄ọ ẹkewet N̄wed Abasi Usem Hebrew ẹma, nta usem Hebrew ẹma ẹsion̄o mme idiọn̄ọ emi ẹdinamde owo ọfiọk mme enyene uyo abisi emi ẹkpedọn̄de ke ini owo okotde n̄kpọ ke usem Hebrew. Ini oro n̄ko ke ediwak mme Jew ẹkekere ke ifọnke ẹkot ata enyịn̄ Abasi, ntre ke mmọ ẹketọn̄ọ ndikot Abasi n̄kpọ en̄wen. Etie nte ekesidi mmọ ẹma ẹwet abisi Hebrew inan̄ emi (יהוה), mmọ ẹwet n̄kpọ en̄wen oro  mmọ ẹkotde Abasi ẹnyụn̄ ẹwet mme enyene uyo abisi emi ẹkpedọn̄de ẹkot enye. Mme utọ n̄kani uwetn̄kpọ oro in̄wamke mme owo ẹdiọn̄ọ nte ẹkesikotde ata enyịn̄ Abasi ke usem Hebrew. Ndusụk owo ẹdọhọ ke ẹkesikot enye “Yahweh,” ndusụk ẹtịn̄ nsio nsio usụn̄ oro mmọ ẹkerede nte ẹkesikotde enyịn̄ Abasi. Ke Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ usem Greek emi ndusụk ibuot ke n̄wed Leviticus ẹdude, ẹkabade enyịn̄ Abasi nte Iao. Mbon Greek oro ẹkedide mme ewet n̄wed ke eset ẹkedọhọ ke ẹma ẹsikot enyịn̄ Abasi n̄ko Iae, I·a·beʹ, ye I·a·ou·eʹ. Edi ikpanaha owo ndomokiet ekere ke eke imọ enen. Se idude edi ke idụhe eke ọdiọn̄ọde nte ikọt Abasi ke eset ẹkesikotde enyịn̄ Abasi ke usem Hebrew. (Genesis 13:4; Exodus 3:15) Se idiọn̄ọde edi ke Abasi ama esisiak enyịn̄ esie ọnọ ikọt esie ke ini enye enemede nneme ye mmọ; imonyụn̄ ifiọk ke mmọ ẹma ẹsikot Abasi ke enyịn̄, ye nte ke mmọ ẹma ẹsikot enyịn̄ emi ke ini ẹnemede nneme ye mme owo.—Exodus 6:2; 1 Ndidem 8:23; Psalm 99:9.

Ntak ndien idọhọde ke Abasi ekere “Jehovah”? Sia ebịghi ẹketọn̄ọ ndikot Abasi ntem ke Ikọmbakara.

Akpa ini emi enyịn̄ Abasi odude ke Bible Ikọmbakara ekedi ke isua 1530, ke akpa n̄wed ition ke Bible emi William Tyndale akakabarede. Enye ekewet enyịn̄ Abasi ntem: “Iehouah.” Idịghe ọmọfiọk ke edi eyo esiere usem okpụhọde, ntre ke ini ẹkekpụhọrede nte ẹsiwetde Ikọmbakara, emi ama anam ẹkpụhọ nte ẹsiwetde enyịn̄ Abasi n̄ko. Ke uwụtn̄kpọ, ke isua 1612, Henry Ainsworth ekewet enyịn̄ Abasi nte “Iehovah” ke kpukpru ebiet ke n̄wed Psalm emi enye akakabarede. Edi ke isua 1639, ke ini ẹkekpụhọrede ndusụk n̄kpọ ke se enye akakabarede, ẹnyụn̄ ẹmịn̄ enye ẹdian ye akpa n̄wed ition ke Bible, ẹkewet enyịn̄ Abasi nte  “Jehovah.” Ke isua 1901, mbon emi ẹkekabarede Bible American Standard Version ẹkewet “Jehovah” ke kpukpru ebiet emi mmọ ẹkekụtde enyịn̄ Abasi ke N̄wed Abasi usem Hebrew.

Joseph Bryant Rotherham, emi ẹdiọn̄ọde nte owo emi ẹtịmde ọdiọn̄ọ usem Hebrew emi ẹkedade ẹwet Bible, ama osio n̄wed emi etịn̄de n̄kpọ aban̄a n̄wed Psalm ke isua 1911. Enye akakabade enyịn̄ Abasi nte “Jehovah” utu ke “Yahweh.” Ntak-a? Enye ọkọdọhọ ke imọ ikoyom ndiwet “enyịn̄ emi mme owo ẹnen̄erede ẹdiọn̄ọ (emi ediwak owo ẹnyịmede ke enen) nnọ mbon emi ẹsikotde Bible.” Ke isua 1930, owo en̄wen emi enen̄erede ọdiọn̄ọ usem Hebrew emi ẹkedade ẹwet Bible, A. F. Kirkpatrick, ama etịn̄ mbiet ikọ oro aban̄a enyịn̄ “Jehovah.” Enye ọkọdọhọ ete: “Mbon oro ẹkpepde n̄kpọ ẹban̄a usem mfịn ẹdọhọ ke ẹkpekot enye Yahveh m̀mê Yahaveh; edi etie nte JEHOVAH ke mbon Ikọmbakara ẹnen̄ede ẹdiọn̄ọ. Ntre utu ke nditie mfịna idem mban̄a nte mbon Hebrew ẹkesikotde enyịn̄ Abasi, se ikam idide akpan n̄kpọ edi ndidiọn̄ọ ke ATA ENYỊN̄ Abasi edi emi, ke enyịn̄ emi itiehe nte ndidọhọ ‘Ọbọn̄.’”

Nso ke enyịn̄ oro, Jehovah, ọwọrọ? Enyịn̄ oro oto ikọ Hebrew emi ọwọrọde “ndikabade ndi,” ndien ediwak nta usem ẹkere ke se enye onyụn̄ ọwọrọde edi oro. Ntak edi oro Kọmiti Emi Ẹkabarede Bible Obufa Ererimbot ẹkerede ke enyịn̄ Abasi ọwọrọ “Enye Anam Akabade Edi.” Nnyịn ikemeke ndidọhọ ke n̄kukụre se enyịn̄ Abasi ọwọrọde edi oro sia ndusụk nta usem ẹkere ke enye ọwọrọ n̄kpọ en̄wen. Edi imokụt ke se Kọmiti emi ẹtịn̄de ẹban̄a se Jehovah ọwọrọde odot Abasi sia enye okobot kpukpru n̄kpọ, ndien inamke n̄kpọ m̀mê nso itịbe, enye isitreke ndinam uduak esie osu.

Abasi ọkọdọhọ ke Exodus 3:14 ete: “Ami Nyakabade Ndi Se Ndikabarede Ndi.” Emi iwọrọke ke n̄kukụre se enyịn̄ Abasi ọwọrọde edi emi. Edi enye anam nnyịn ifiọk n̄kpọ kiet iban̄a Abasi, oro edi, ke enye esikabade edi se ededi oro enye oyomde ini kiet ekededi man anam uduak esie. Ntre, okposụkedi emi enyịn̄ Abasi ekemede ndiwọrọ “Enye Anam Akabade Edi,” idịghe n̄kukụre se enye ọwọrọde edi oro sia inyeneke se Abasi mîkemeke ndinam. Enyịn̄ Abasi n̄ko ọwọrọ ke enye ekeme ndinam owo emi enye okobotde akabade se ededi oro enye oyomde man anam uduak esie.