•  Sɛ mohwɛ a ohia dɛ mo do tsew anaa?

•  Ebɛnadze na ɔsɛ dɛ eyɛ ama wo do aatsew?

•  Dza ibotum ayɛ

•  Dza w’etsipɛmfo ka

 Mbabun binom ka dɛ wɔpɛ dɛ hɔn do tsew. Naaso . . .

•   Dza ohia hɔn mu piinara nye hɔn ahoɔfɛw na nnyɛ hɔn apɔwmudzen. Wosusu dɛ sɛ wɔyɛ ndzɛmba ahorow bi a, ɔbɛma hɔn do atsew ntsɛm. Ntsi ɔyɛ a wɔkyen kɔm, na binom so nom ndur ahorow bi a ɔbɛma hɔn do atsew ntsɛm. Naaso dɛm a wɔyɛ no mmboa hɔn, na ɔtɔfabi mpo a, ɔsɛɛ hɔn apɔwmudzen.

   “Mbabaa bi wɔ hɔ a wɔkyen hɔn ho kɔm ama hɔn do atsew ntsɛm. Iyi taa bɔ hɔn yarba, na otum gye hɔn ber tsentsen ansaana wɔasan esi hɔn dadaw mu bio.”​—Hailey.

•   Mbabun pii enya adwen dɛ wɔayɛ akɛse naaso ɔnntse dɛm. Obotum aba dɛ hɔn kɛseyɛ no nnhaw adwen, naaso sɛ wɔdze hɔn ho toto hɔn etsipɛmfo ho a, ɔbɛyɛ hɔn dɛ gyama wɔayɛ akɛse abor do. Afei so, sɛ wɔhwɛ mbrɛ wɔtaa ka wɔ radio, TV na dawurbɔ nkrataa mu dɛ sɛ eyɛ tseatsea a ɔyɛ fɛw no a, ɔno so tum ma wonya adwen dɛ wɔayɛ akɛse dodo.

   “Aber a midzii mfe 13 no, medze moho totoo m’anyɛnkofo no ho. Minyaa adwen dɛ sɛ mutum yɛ tseatsea tse dɛ hɔnara a, ɔno bɛma wɔapɛ m’asɛm paa.”​—Paola.

 Naaso mbabun pii wɔ hɔ a wɔayɛ akɛse dodo na ohia dɛ wɔma hɔn do tsew. Wiadze Nyina Apɔwmudzen Ahyehyɛdze no bɔ amandzɛɛ dɛ . . .,

•   Wiadze nyina mbabun bɛyɛ ɔpepem 340 a woedzi mfe 5 kesi 19 na wɔayɛ akɛse abor do.

•   Afe 1975 mu no, sɛ nna iyi mbabun a woedzi mfe 5 kesi 19 mu ɔha biara gyina hɔ a, nna hɔn mu 4 pɛ na wɔayɛ akɛse abor do. Naaso odur afe 2016 mu no, nna hɔn dodow no ehuruw akɔ sor. Ntsi sɛ nna iyi mbabun ɔha biara gyina hɔ a, nna hɔn mu 18 na wɔayɛ akɛse abor do.

•   Sɛ ekɔ aman pii do a, ibohu dɛ hɔn a wɔayeyɛ akɛse no dɔɔ so kyɛn hɔn a wɔayeyɛ ntseatsea no.

•   Sɛ ekɔ aman a hɔn sikasɛm nnyɛ papa nye mbusua a no mufo nnya edziban pa nndzi mpo mu a, ibohu dɛ no mufo binom ayɛ akɛse abor do.

 Dza odzidzi do yi mu hendze na ebɛyɛ?

1.   Ebɛkyen woho kɔm.

2.   Ibedzi edziban pa na atsentsen w’apɔw mu.

3.   Ebɔnom ndur a ɔbɛma wo do atsew.

 Mbuae a ɔyɛ papa nye yi: Ɔno nye dza otsia 2 no: Ibedzi edziban pa na atsentsen w’apɔw mu.

 Sɛ ekyen woho kɔm anaa igyaa edziban bi dzi a, bi a wo do botum atsew ntsɛm. Naaso sɛ eyɛ dɛm a, obotum abɔ wo yarba, na sɛ ehyɛ ase dɛ iridzidzi tse dɛ mbrɛ nna idzidzi nkan no a, ibotum ayɛ kɛse bio.

 Naaso sɛ edze si w’enyi do dɛ ebɛma wo do atsew na ber kor no ara enya apɔwmudzen a, woara ebɛtse wɔ wo nyimpadua mu dɛ ayɛ kama. Dɔkta bi a wɔfrɛ no Michael Bradley kyerɛwee dɛ: “Sɛ epɛ dɛ wo do tsew na ɔrennkɛfa ɔhaw biara mbrɛ wo, na ɔrommbɔ wo yarba, na ɔremma nnsan nnkɛyɛ kɛse bio a, . . . yɛ nsesa bi wɔ w’asetsena mu na hwɛ hu dɛ erennsan nnkɔ w’ekyir bio.” a Asɛm yi kyerɛ dɛn? Sɛ epɛ dɛ wo do tsew a, mma nngyaa edziban ahorow bi dzi, na mbom ndzɛmba a sɛ eyɛ wɔ w’asetsena mu a ɔbɛma enya ahoɔdzen no, ɔno na ɔsɛ dɛ eyɛ.

 Bible no tu hɛn fo dɛ mma yɛnnyɛ adze nntra do, na edziban a yedzi so ka ho bi. (1 Timothy 3:11) Ɔka mpo dɛ ɔsɛ dɛ yɛhwɛ yie na yeenndzidzi ammbor do. (Mbɛbusɛm 23:20; Luke 21:34) Aber a dɛm afotusɛm yi wɔ w’adwen mu no, sɔ dza odzidzi do yi hwɛ na ɔbɔboa wo ma eenya apɔwmudzen:

•   Sua dɛ ibedzi edziban pa.

   Ɔnnsɛ dɛ ehyehyɛ mbra dzendzen biara fa w’edzidzi ho, naaso sɛ ihu biribi kakra fa edziban pa ho a, ɔbɔboa wo paa ma eedzidzi yie. Sɛ idzidzi yie so a, ɔbɔboa wo paa ma aannyɛ kɛse ammbor do.

•   Taa tsentsen w’apɔw mu.

   Hwɛ ndzɛmba ahorow a ibotum ayɛ no da biara dze atsentsen w’apɔw mu. No mu bi nye yi: Ɔyɛ papa dɛ ebɛfa stɛps do afow abansor dan bi sen dɛ ebɛfa lift. Sɛ ipue abɔntsen na edze minitsi 30 bi tu mpasar a, oye kyɛn dɛ ebɛhyɛ dan mu na abɔ video game.

•   Fa edziban pa si edziban a ahoɔdzen nnyi mu ananmu.

   Ababaa bi a wɔfrɛ no Sophia kaa dɛ: “Metaa dze nduaba, carrot, cucumber nye dza ɔtsetse dɛm hyɛ moho, na sɛ ɔkɔm dze me a nna medzi. Dɛm a meyɛ no mma minndzi edziban a ahoɔdzen nnyi mu.”

•   To wo bo adze na dzidzi.

   Nyimpa binom dzidzi ntsɛntsɛm ara ma sɛ wɔmee mpo a “wɔnntse”! Ntsi sɛ iridzidzi a, to wo bo adze. Ɔyɛ a tweɔn kakra ansaana akɛfa edziban no bi aka ho. Sɛ etweɔn kakra a, ibohu dɛ saana amee mpo.

•   Mma nntaa nndzi edziban a ɔbɛma ayɛ kɛse pii.

   Sɛ iribedzi edziban bi a, ɔyɛ a krataa a ɔfam ho a ɔkyerɛ edziban ndur dodow a ɔwɔ mu no kenkan no yie, na hwɛ adze a ɔma nyimpa yɛ kɛse (calories) dodow a ɔwɔ mu. Hyɛ no nsew dɛ: Nsa a ɔyɛ dɔkɔdɔkɔ, fast food, nye adɔkɔdɔkɔdze a yɛdze twa hɛn anomu no botum ama obi ayɛ kɛse paa.

•   Mma mmfeefee edziban biara a iribedzi no mu.

   Sara edzi mfe 16, na asɛm a ɔkae nye dɛ: “Sɛ ɔyɛ na sɛ miribedzidzi a, dza ohia me ara nye dɛ mubohu calories dodow a ɔwɔ mu ansaana medzi!” Onnhia dɛ da biara sɛ iribedzidzi a “ihu calories dodow a ɔwɔ mu” ansaana edzi. Ɔyɛ a twa w’anomu kakra.

 Dza ibotum ayɛ nye yi: Sɛ mmpɛ dɛ eyɛ kɛse dodow a, ka ho asɛm kyerɛ wo dɔkta. Obotum ahwɛ mbrɛ w’apɔwmudzen tse na ɔakyerɛ wo dza eyɛ a ɔbɔboa wo.