O Bau Kila?

A vakailavotaki vakacava na veiqaravi ena valenisoro i Jiova mai Jerusalemi?

▪ Na veiqaravi ena valenisoro mai Jerusalemi a vakailavotaki ena ivakacavacava kei na duanaikatini e dau soli. Eso tale na sala e dau lavaki kina vei ira na Isireli na ilavo mera sauma. Kena ivakaraitaki, na gauna a tara kina o Mosese na valeniveitavaki, a vakaroti koya o Jiova me kumuna mai vei ira na Isireli era volai e dua na iwase ni sikeli siliva me “cabo vei Jiova.”—Lako Yani 30:12-16.

Kena irairai ni qori sara ga na ka e lavaki mera solia na Jiu e veiyabaki me ivakacavacava ni valenisoro. A tukuna o Jisu vei Pita me sauma na ivakacavacava qori ena ilavo a tu ena gusu ni ika.—Maciu 17:24-27.

A kune mai Jerusalemi ena vica na yabaki sa oti e rua na mataqali ilavo siliva e dau vakayagataki ena saumi ivakacavacava. E dua vei rau na ilavo qo a buli mai Taia ena 22 S.K., a kune ena dua na idrodrodro ni wai ni imatai ni senitiuri. E tabaki tu o Melkart se o Peali na nodra kalou levu na kai Taia ena dua na yasana, qai tabaki e yasana adua na ikeli e ro toka ena muailiu ni waqa. Na ikarua ni ilavo siliva a kune ena irusarusa ni valenisoro, a se tu sara ena imatai ni yabaki ni nodra vorati Roma na Jiu ena 66 S.K. E tabaki kina e dua na bilo, tolu na pomekareneti se kubu tu, e volai tale ga kina “Veimama na Sikeli” kei na “Jerusalemi Tabu.” E tukuna o Parofesa Gabriel Barkay ni ilavo a kune “e vaka e kama tu, a rairai yaco qori ena gauna e kama kina na iKarua ni Valenisoro ena 70 S.K.”

E vakacava sara mada na totoka ni veika e cakava o Nepukanesa na tui Papiloni?

▪ E volaitukutukutaki ena Taniela ni tukuna o Nepukanesa: “Sa sega beka ni ko Papiloni levu oqo, ka’u sa tara koi au me vale levu ni matanitu e na noqu kaukauwa levu, ka me sa rogo kina na noqu lagilagi?” (Taniela 4:30) A rogo dina na siti makawa qo?

Era vakalagilagi Nepukanesa na daunitukutuku makawa ena valenisoro e tara, na vale vakatui, bai ni siti, vaka kina na basenikau totoka a cakava. Na valenisoro levu duadua e Papiloni e tiko na kena tawa e rairai rauta na 70 na mita na kena cere. Ia “e rogo duadua o Nepukanesa ena gaunisala e dau caka kina na tayabe kei na matamata i Isitari,” e tukuna na ivola Babylon—City of Wonders. Na gaunisala e dau caka kina na tayabe e cici kosova na matamata i Isitari ra qai yatuni e yasa ni gaunisala na ivakatakarakara ni laioni e vaka mera taubale tu. Na ivola vata ga oya e tukuna me baleta na matamata totoka duadua e Papiloni: “E caka mai na biriki taliva e karakarawa buto, e laurai tale ga e kea na ivakatakarakara e ceuti kina e drau vakacaca na bulumakau kei na gata era tayabe tu. Na veika e raica qori e dua e gade yani ena koroturaga ena rairai guguilecavi dredre vua.”

Ena itekivu ni ika20 ni senitiuri, era kunea na dauvakekeli e vica vata na udolu na tikitiki ni gaunisala e dau caka kina na tayabe kei na matamata kei Isitari ra qai sema vata e levu na tikina qori ena vale ni maroroi yaya makawa na Pergamon mai Berlin, Jamani.

[iYaloyalo ena tabana e 12]

Kena levu dina na ilavo

[Credit Line]

E cake: Clara Emit, Courtesy of Israel Antiquities Authority; e ra: Zev Radovan

[iYaloyalo ena tabana e 12]

Matamata o Isitari a sema tale