Etɛ ka nɔ nyí Torah?

Xósin e Biblu na é

Xókwín Ebléegbe tɔn e nɔ nyí Tôrah é mɛ wɛ è ɖè Torah ɔ sín, bɔ è sixu lɛ́ lilɛ dó “kplɔ́n,” alǒ “sɛ́n.” a (Nǔnywɛxó 1:8; 3:1; 28:4) Kpɔ́ndéwú e bɔ d’ewu lɛ é xlɛ́ lee è zán xókwín Ebléegbe tɔn enɛ gbɔn ɖò Biblu mɛ é.

Hwɛhwɛ ɔ, Tôrah nɔ dó gesí wema atɔ́ɔ́n nukɔntɔn Biblu tɔn lɛ, ye wɛ nyí Bǐbɛ̌mɛ, Tíntɔ́n, Levíi-ví lɛ, Kɛ́nsísɔ́ kpo Sɛ́nflínmɛ kpo. È nɔ lɛ́ ylɔ́ ɖɔ Pɛntateki; xókwín Glɛki tɔn ɖé wɛ, bɔ tinmɛ tɔn nyí “wema mlamla atɔ́ɔ́n.” Mɔyizi wɛ wlán Torah, enɛ wɛ zɔ́n bɔ è nɔ ylɔ́ ɖɔ Sɛ́nwema Mɔyizi tɔn. (Jozuwée 8:31; Nɛɛmíi 8:1, 2) É ɖò wɛn ɖɔ wema ɖokpo sín alɔ jí wɛ è wlán dó, amɔ̌ ɖò nukɔnmɛ ɔ, è wá má ɖó vovo bonu é na nyɔ́ zán.
È nɔ lɛ́ zán Tôrah dó dó gesí sɛ́n e è na Izlayɛli-ví lɛ b’ɛ kúnkplá ninɔmɛ tawun tawun ɖé lɛ é, ɖi “sɛ́n [Tôrah] ee ɖɔ xó dó hwɛsɔ́kɛmɛvɔ́ wu é”, “sɛ́n e ɖɔ xó dó gudu wu é” kpo “sɛ́n e ɖɔ xó dó mɛ e sɔ́ éɖée ɖó vo nú Mawu Mavɔmavɔ bo na wà azɔ̌ n’i é kpo.”—Levíi-ví lɛ 6:18; 14:57; Kɛ́nsísɔ́ 6:13.
Hweɖelɛnu ɔ, Tôrah nɔ dó gesí alixlɛ́mɛ kpo nǔkplɔnmɛ kpo e gosin mɛjitɔ́ lɛ, nǔnywɛtɔ́ lɛ, alǒ Mawu ɖesunɔ gɔ́n é.—Nǔnywɛxó 1:8; 3:1; 13:14; Ezayíi 2:3.

Etɛ ka ɖò Torah, alǒ Pɛntateki ɔ mɛ?

Lee Mawu wà nǔ xá gbɛtɔ́ lɛ gbɔn sín hwenu e è jɛ nǔ lɛ dá jí é kaka jɛ kú Mɔyizi tɔn hwenu é sín tan wɛ ɖ’emɛ.—Bǐbɛ̌mɛ 1:27, 28; Sɛ́nflínmɛ 34:5.
Mɔyizisɛ́n ɔ. (Tíntɔ́n 24:3) Gbetakɛ́n 600 jɛji wɛ ɖò sɛ́n enɛ mɛ. Ee ɖò taji hugǎn ɖò ye mɛ é wɛ nyí Shema, alǒ nǔɖiɖi Jwifu lɛ tɔn e ye nɔ ɖexlɛ́ é. Akpáxwé Shema ɔ tɔn ɖé ɖɔ: ‘A na yí wǎn nú Jehovah, Mawu towe kpodo ayi towe bǐ kpo, kpodo lindɔ̌n towe bǐ kpo, kpodo hlɔnhlɔn towe bǐ kpo.’ (Sɛ́nflínmɛ 6:4-9) Jezu ɖɔ ɖɔ é wɛ nyí “Sɛ́n ɖaxó e jɛ nukɔn nú sɛ́n lɛ bǐ” é.—Matie 22:36-38.
Azɔn 1 800 mɔ̌ wɛ nyikɔ Mawu tɔn Jehovah ɔ tɔ́n ɖ’emɛ. Torah gbɛ́ ɖɔ è ni ma zán nyikɔ Mawu tɔn ó ǎ, é nyɔ́ wà ɔ, gbeɖiɖe e byɔ togun Mawu tɔn ɖɔ é ni nɔ ylɔ́ nyikɔ Mawu tɔn lɛ é wɛ ɖ’emɛ.—Kɛ́nsísɔ́ 6:22-27; Sɛ́nflínmɛ 6:13; 10:8; 21:5.

Nukúnnúmɔjɛnǔmɛ agɔ dó Torah wu

Nukúnnúmɔjɛnǔmɛ agɔ: Sɛ́n e ɖò Torah mɛ lɛ é na nɔ ayǐ kaka sɔyi, è na xò ye nyi kɛ́n gbeɖé ǎ.

Nǔgbo: Lilɛdógbeɖevomɛ Biblu tɔn ɖé lɛ nɔ dó gesí gbetakɛ́n Torah tɔn taji taji ɖé lɛ ɖi ɖěɖee kúnkplá Gbɔjɛzán ɔ, vɔsanúxwlémawutɔ́zɔ́ kpo Hwɛ Súnsún Sín Kɔ nú Mɛ Zán Ðaxó Ɔ kpo lɛ é ɖɔ ye na “nɔ ayǐ kaka sɔyi.” (Tíntɔ́n 31:16; 40:15; Levíi-ví lɛ 16:33, 34) Amɔ̌, xókwín Ebléegbe tɔn e è zán ɖò wemafɔ enɛ lɛ mɛ lɛ é sixu lɛ́ vɔ́ nyí nǔ e na nɔ ayǐ nú hwenu e è ma tuùn ǎ é ɖé ɖò sɔgudo é, enyi nǔ e na nɔ ayǐ kaka sɔyi é dandan ǎ. b Ee Mɔyizisɛ́n ɔ nɔ ayǐ nú xwè 900 mɔ̌ gudo é ɔ, Mawu ɖɔ ɖ’ayǐ ɖɔ emi na ɖyɔ ɛ kpo ‘akɔjijɛ yɔyɔ̌ ɖé’ kpo. (Jelemíi 31:31-33) “Ee Mawu ɖɔ akɔjijɛ yɔyɔ̌ ɔ xó ɔ, é bló bɔ akɔ nukɔntɔn ɔ huzu nǔ xóxó.” (Eblée lɛ 8:7-13) Kú Jezu Klisu tɔn jí wɛ è zɔn dó dó ɖyɔ sɛ́n enɛ; é ko ɖó xwè 2 000 mɔ̌ dìn.—Efɛzinu lɛ 2:15.

Nukúnnúmɔjɛnǔmɛ agɔ: Lee Jwifu lɛ nɔ ɖɔ xó gbɔn é kpo Talmud kpo ɖó acɛ ɖokpo ɔ kpo Torah e è wlán é kpo.

Nǔgbo: Kúnnuɖenú ɖě ɖò Biblu mɛ bo xlɛ́ ɖɔ Mawu na sɛ́n e è ma wlán dó nǔɖe jí ǎ é Mɔyizi bonu é na nɔ gudo nú Torah e è wlán é ǎ. É nyɔ́ wà ɔ, Biblu ɖɔ: “Mawu Mavɔmavɔ lɛ́ ɖɔ nú Mɔyizi ɖɔ: ‘Wlǎn xó enɛ lɛ.’” (Tíntɔ́n 34:27) Sɛ́n e è ɖɔ kpo nu kpo bo wá wlán ɖ’ayǐ bɔ è tuùn ɖɔ é nɔ nyí Mishnah bɔ nukɔnmɛ ɔ, é wá huzu Talmud é ɔ, nǔwalɔ e Falizyɛn lɛ dó wá bɔ Jwifu lɛ nɔ xwedó dìn é wɛ ɖò wema enɛ mɛ . Hwɛhwɛ ɔ, aca Jwifu lɛ tɔn enɛ ɔ nɔ sɔ́ ta Torah ɔ. É sín mɔ̌ wu ɔ, Jezu ɖɔ nú Falizyɛn lɛ ɖɔ: “Mi nɔ gbà Mawusɛ́n ɔ, bo nɔ xwedó hwɛndo tɔ́gbó mitɔn lɛ tɔn.”—Matie 15:1-9.

Nukúnnúmɔjɛnǔmɛ agɔ: È ɖó na kplɔ́n Torah ɔ nyɔnu lɛ ǎ.

Nǔgbo: Gbetakɛ́n ɖé ɖò Mɔyizisɛ́n ɔ mɛ bo ɖɔ ɖɔ è ɖó na xà sɛ́n ɔ nú togun Izlayɛli tɔn ɔ blebu, kaka jɛ nyɔnu lɛ kpo vǐ lɛ kpo jí. Etɛwu? “[Bonu] mɛ bǐ na ɖótó sɛ́n e xà wɛ è ɖè é, bo na tuùn lee è ɖó na ɖó sísí nú Mawu Mavɔmavɔ, bo na nyi sɛ́n tɔn gbɔn é”—Sɛ́nflínmɛ 31:10-12. c

Nukúnnúmɔjɛnǔmɛ agɔ: Xó e ma ɖò wɛn ǎ lɛ é wɛ ɖò Torah mɛ.

Nǔgbo: Mɔyizi e wlán Torah é ɖɔ ɖɔ xó e ɖ’emɛ lɛ é ɖò wɛn bɔ mɛ ɖebǔ sixu mɔ nukún nú jɛ mɛ, lé nǔbudo ɖě kún ɖ’emɛ ó. (Sɛ́nflínmɛ 30:11-14) Linlin e ɖɔ ɖɔ xó e ma ɖò wɛn ǎ lɛ é wɛ ɖò Torah mɛ é jɔ sín kabbale, alǒ aca sinsɛn tɔn Jwifu lɛ tɔn mɛ, bɔ wlɛnwín e è “sɔ́ bibǐ dó kpa lɛ é” wɛ ye nɔ dó tín Mawuxówema ɔ mɛ. d—2 Piyɛ́ɛ 1:16.

a Kpɔ́n The strongest strong’s Exhaustive concordance of the Bible ee è vɔ́ jlaɖó é, wexwɛ 8451 ɖò akpáxwé “Hebrew-Aramaic Ditionnary-Index to the Old-Testament” ɔ.

b Kpɔ́n Theological Wordbook of the Old Testament, Akpáxwé 2gɔ́ ɔ, wexwɛ 672 jɛ 673.

c Hwɛhwɛ wɛ sɛ́n e ɖɔ nǔ dó hwɛndomɛnúwiwa Jwifu lɛ tɔn wu é nɔ gbɛ́ ɖɔ nyɔnu lɛ kún na kplɔ́n Torah ó, loɔ Torah ɖesunɔ ka kplɔ́n mɛ mɔ̌ ǎ. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, Mishnah ɖè xó sín xó e Mɛ̌si Eliezer ben Hyrcanus ɖɔ é mɛ bo ɖɔ: “Enyi mɛ ɖebǔ kplɔ́n Torah vǐ nyɔnu tɔn ɔ, xó gblégblé lɛ kplɔ́n ɛ wɛ é ɖè.” (Sotah 3:4) È lɛ́ mɔ nǔ elɔ xà ɖò Talmud Jeluzalɛmu tɔn mɛ: “Enyi è dó nǔ e ɖò Torah mɛ lɛ é zo ɔ, é nyɔ́ hú ɖɔ è ni kplɔ́n nyɔnu lɛ.”—Sotah 3:19a.

d Ði kpɔ́ndéwú ɔ, Encyclopaedia Judaica tinmɛ wlɛnwín kabbale tɔn e kúnkplá Torah é bo ɖɔ: “Nǔgbo wɛ ɖɔ nǔ vovo gegě wɛ Torah ɔ nyí ɖò ninɔmɛ vovo mɛ có, é ka nyí nǔɖe lě tawun ǎ”—Wegɔ́ e è ɖetɔ́n é, Akpáxwé 11, wexwɛ 659.