BIBLU NYÍ NÙNYWƐ XWITIXWITI SÍN WEMA ÐÉ Ǎ CÓ, É ÐƆ NÙÐÉ LƐ XÓ BƆ NUKƆNMƐ TAWUN WƐ È WÀ MƆ NUKÚNNÚ JƐ YE WU. KPƆ́NDÉWÚ ÐÉ LƐ ÐÍE.

Jinukúnsin kpo ayikúngban kpo ka ɖó bǐbɛ̌ à?

Ðò hweɖenu ɔ, nùnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ nukúnɖeji lɛ mɔ tawun ɖɔ eǒ wɛ nyí xósin ɔ. Dìn ɔ, ye nɔ yí gbè ɖò kpaà mɛ ɖɔ jinukúnsin kpo ayikúngban kpo ɖó bǐbɛ̌. Biblu ka ko ɖɔ nǔ enɛ nyì wɛn xóxó.​—Bǐbɛ̌mɛ 1:1.

Nɛ ayikúngban ɔ ka cí?

Ðò hwexónu ɔ, mɛ lɛ lin ɖɔ ayikúngban ɔ cí gbajaa. Ðò xwè kanweko atɔ́ɔ́ngɔ J.H.M. tɔn mɛ ɔ, nùnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ Glɛki tɔn lɛ lin ɖɔ é cí toboo. Amɔ̌, xwè mɔkpan jɛ nukɔn nú enɛ, ɖò xwè kanweko tantɔngɔ J.H.M. tɔn mɛ ɔ, Biblu wlantɔ́ Ezayíi ɖɔ xó dó “tobotobo ayikúngban ɔ tɔn” wu, bo zán xókwin e è sixu lɛ́ lilɛ dó “globu” é.​—Ezayíi 40:22, nwt.

Hwenu ɖò yiyi wɛ ɔ, nùɖíɖó lɛ ka sixu gblé ɖò jinukúnsin à?

Nùnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ xwè kanweko ɛnɛgɔ J.H.M. tɔn Aristote lin ɖɔ ayikúngban jí jɛn nǔ lɛ nɔ gblé ɖè, ɖɔ nǔ lɛ kún nɔ gblé alǒ huzu ɖò jinukúnsin fí e sunví lɛ nɔ nɔ é ó. Linlin enɛ nɔ ayǐ nú xwè kanweko mɔkpan. Amɔ̌, ɖò xwè kanweko 19gɔ́ ɔ mɛ ɔ, nùnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ lɛ wá ɖè linlin nǔ nɔ gblé tɔn ɔ tɔ́n. É wɛ nyí ɖɔ nǔ lɛ bǐ, ee ɖò ayikúngban jí lɛ é kpo ee ɖò jinukúnsin lɛ é kpo, nɔ wá gblé. Nùnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ William Thomson e ɖò ye mɛ e nɔ gudo nú linlin enɛ b’ɛ dó yì nukɔn lɛ é mɛ é, ɖ’ayi wu ɖɔ Biblu ɖɔ dó jinukúnsin kpo ayikúngban kpo wu ɖɔ: “Bǐ wɛ na gbì avɔ ɖɔhun.” (Ðɛhan 102:26, 27) William Thomson ɖi nǔ ɖɔ, lee Biblu kplɔ́n mɛ gbɔn é ɔ, Mawu sixu jló bo ɖó alɔ te nú gblègblé mɔhun bonu é ma sú kún dó nú nùɖíɖó Tɔn lɛ ó.​—Nùnywɛtɔ́xó 1:4.

Etɛ jí planɛti lɛ, ɖi ayikúngban mǐtɔn ka jinjɔn?

Aristote kplɔ́n mɛ ɖɔ nǔ e ɖò jinukúnsin lɛ é bǐ wɛ è ján dó nǔ tobotobo nùkpɛ́nnɔ lɛ mɛ; nǔ tobotobo nùkpɛ́nnɔ enɛ lɛ ɖě ɖò ɖě mɛ bɔ ayikúngban ɔ wɛ ɖò tɛntin mɛ nú ye. Ðò xwè kanweko 18gɔ́ H.M. tɔn mɔ̌ ɔ, nùnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ lɛ jɛ gbè yí jí ɖɔ sunví lɛ kpo planɛti lɛ kpo kún na ko ɖò nǔ ɖě jí ó. Amɔ̌, ɖò wema Jɔbu tɔn xwè kanweko 15gɔ́ J.H.M. tɔn mɛ ɔ, mǐ xà ɖɔ Gbɛɖotɔ́ ɔ “hɛn ayikúngban ɔ ɖó te; é ka sɔ́ ɖó nùɖé jí ǎ.”​—Jɔbu 26:7.

BIBLU NYÍ DOTÓOXWÉ SÍN WEMA ÐÉ Ǎ CÓ, NUGBODÒDÓ ÐÉ LƐ Ð’EMƐ BO ÐÈ NUKÚNNÚMƆJƐNǓMƐ E YÌ NUKƆN TAWUN É XLƐ́ DÓ LANMƐ NA NƆ GANJI XÓ LƐ WU.

Azinzɔnnɔ lɛ hinhɛn ɖó zɔ.

Mɔyizi Sɛ́n ɔ byɔ ɖɔ gudunɔ lɛ ɖó na nɔ zɔ nú mɛ ɖevo lɛ. È ko jɛ xwè 700 mɔ̌ ɖíe, hwenu e jɛmɛji lɛ hu mɛ é cobɔ dotóogán lɛ wá mɔ ɖɔ è na zán nugbodòdó enɛ, bɔ é ka kpó ɖò azɔ̌ wà wɛ kaka jɛ dìn.​—Levíi ví lɛ, wemata 13 kpo 14 kpo.

Alɔ klɔ́klɔ́ hwenu e è ɖ’alɔ cyɔ wu gudo é.

Kaka jɛ vivɔnu xwè kanweko 19gɔ́ ɔ tɔn ɔ, dotóo lɛ nɔ w’azɔ̌ ɖò cyɔ wu bo ka sɔ́ nɔ klɔ́ alɔ cobo nɔ ɖ’alɔ azinzɔnnɔ lɛ wu ǎ. Aca enɛ zɔ́n bɔ mɛ gègě kú. Amɔ̌, Sɛ́n Mɔyizi tɔn ɖɔ ɖɔ mɛɖebǔ e ɖ’alɔ cyɔ wu é nyí mɛ blíblí. É tlɛ ɖɔ ɖɔ è ni zán sìn dó slá wǔ na ɖò ninɔmɛ mɔhun lɛ mɛ. É ɖò wɛn ɖɔ walɔ sinsɛn tɔn enɛ lɛ nɔ wà ɖagbe nú agbaza lɔmɔ̌.​—Kɛ́nsísɔ́ 19:11, 19.

Afɔji yiyi.

Xwewu xwewu ɔ, yɔkpɔvu livi vlɔ jɛji wɛ xomɛslá nɔ hu, bɔ nǔkanmɛ e jó dó nyí gbawunjo mɛ lɛ é wu wɛ é nɔ sín tawun. Mɔyizi Sɛ́n ɔ ɖɔ ɖɔ è ɖó na ɖi sɔnuɖa gbɛtɔ́ tɔn dó fí e ɖò zɔ dó xwé lɛ é.​—Sɛ́nflínmɛ 23:13.

Adagbigbo hwenu.

Mawu Sɛ́n ɔ ɖɔ ɖɔ sunnuví ɖé ɖó na gbò ada ɖò gbɛzán tɔn sín azǎn tantɔngɔ ɔ gbè. (Levíi ví lɛ 12:3) Ðò yɛyɛví ɖé sín lanmɛ ɔ, nǔwukpikpé e hun nɔ ɖó bo nɔ yawu xú ɖò akpà nukúnmɛ é nɔ sɔgbe ɖò aklunɔzán gblamɛ nukɔntɔn ɔ gudo. Ðò Biblu sín táan mɛ ɔ, cobonu akpà klɔ́klɔ́ dotóoxwé tɔn lɛ na tíìn ɔ, te ninɔ kaka nú aklunɔzán gblamɛ ɖokpo cobo gbò ada nyí alɔcyɔnmɛji nùnywɛ tɔn ɖé.

Kancica e ɖò lee nǔ nɔ cí nú mɛ kpo lanmɛ na nɔ ganji kpo tɛntin é.

Dotóo dobanúnǔtɔ́ lɛ kpo nùnywɛ xwitixwitizɔ́watɔ́ lɛ kpo ɖɔ ɖɔ jijɔ ɖagbe lɛ, ɖi awǎjijɛ, nukúnɖiɖo, ɖagbetuùnnúmɛ kpo jlǒ sísɔ́ dó sɔ́ hwɛ kɛ mɛ kpo nɔ wà ɖagbe nú agbaza. Biblu ɖɔ: “Ayi jɛ ayǐ nú mɛ ɔ, azɔn nɔ yawu gbɔ; wǔ ka kú mɛ ɔ, gǎn wɛ nɔ hwedo mɛ.”​—Nùnywɛxó 17:22.