Katauraoiko Nakoni Bwaai n Tutuki

“I motinnanoia bwa N na kaaka te moko ibukini marurungin natira ae e a tibwa bungiaki. Ai ngaia are I a katekea te kibuntaeka ae “Akea te Moko” n ara auti. Ma ai bon tibwa teuana te aoa imwina ao e a roko naba korakoran tangiran te kani moko ao I a boni konaaki iai, ao n tokina, I a kairoa au tikareti.”​—Yoshimitsu, mai Tiaban.

E oti n rongorongon Yoshimitsu bwa a na iai bwaai n tutuki ngkana ko a iangoa kaakan te moko. E oti naba ni mwin te kakaae bwa 90 te katebubua mwaitiia aomata ake a a manga boni moko ngke e a roko tangirana. Ai ngaia are e na bebete riki iroum kaakan te moko ngkana ko katauraoiko nakoni bwaai n tutuki. Baikara bwaai n tutuki aika a kakaaitara riki ma ngaai aomata?

Korakoran tangiran te nicotine: E namakinaki riki aei ni boong akana tenua ake ko aikoa moko iai, ma e na kekerikaaki angina i nanon uoua te wiki. N te tai anne “e na waakinako tangirana n ai aron bwarobwaron te nao ae teimatoa ni waakinako,” anne ana taeka temanna te tia moko ngkoa. Ma e na kona ni manga bon roko tangirana ae karina, n ririki ake imwina. Ngkana e riki anne ao tai waekoa ni karaoa te bwai teuana. Tataninga moa tao nimaua te miniti bwa ane e na manga toki te ang anne.

Aorakin te Rabwata Imwini Kaakan te Moko: N te moantai, e kona ni kangaanga irouia aomata bwa a na teimatoa n taratara ke ni kaatuua aia iango ao a na bae ni marika naba iai. A na bae naba n namakina te nimarakiraki, te ngongo, te maonotiti ao te bekobeko, te aki taotaonakinnano, te kakaiun ke te rawawatannano ae teimaan. Angiini kanikina aikai, a na bae ni kerikaaki n te kaaua ke n te kaonoua ni wiki imwini kaakan te moko.

Iai mwaneka tabeua aika manena ake a na kona ni buokiko n te tai ae kakawaki aei. N te katoto:

● Karekea am tai ni matu.

● Kabatiaa te moi ran ke ranin uaanikai. Kang amwarake aika baeranti.

● Kakamarurunga rabwatam.

● Ikeike raoi ao kataamneia n am iango te ea ae itiaki are e a rin ni kaona maamaam.

Baika a na kauekea manga tangirana: Aikai bwaai ke namakin ake a na kauekea tangiran te moko. N te katoto, tao ko tataneiai ni moko ngkana ko moi n te kamanging. Ai ngaia are ngkana ko a kaaka te moko ao tai rangi ni kakamaana am tai ni moi. Ane e na bon angaraoi te tai teuana ike ko nang bon kukurei raoi iai ni moi n aki ienikuri.

E ngae ngkana ko taku bwa ko aikoa kainnanoa te nicotine, ma ngkana ko karaoi bwaai tabeua, e kona ni manga rio iai kani mokom. E kakoauaa anne Torben are taekinaki mai mwaina, ao e taku: “Ai tebwi ma ruaiwa te ririki maaniu ni kaaka te moko, ma e bon teimatoa naba ni kaririaki nanou bwa N na moko ngkana I motirawa teutana ni moi kobee.” Ma ane e na bon totonako namakinan te kani moko, teutana imwin teutana.

E kaokoro anne ma te kamanging. Ni koauana, ngkana ko a kataia ni kaaka te moko ao e raoiroi bwa ko na kararoako naba man te kamanging ao taabo ake a kakaboonakoaki iai. Ibukina bwa a mwaiti ake a manga okira te moko n aia tai ni moi kamanging. Bukin tera?

● E ngae ngkana e uarereke mwaitin te kamanging are e nimaki, ma te mwaiti anne, e kona ni karikirakea te namakin ae kakukurei are e rereke man te nicotine.

● A aki toki ni moko aomata ake a moi kamanging ma raoraoia.

● E rotakibuaka te iango n te manging ao e kona ni kairiko bwa ko na karaoi baika ko aki kakaraoi ngkana ko aki manging. E eti ana taeka te Baibara aei: ‘E uotaanako te kani karaoa ae eti te wain.’​—Otea 4:11.

Raoraom: Rineia raoi. N te katoto, kararoako ma taani moko ke te koraki ake a anaa nanom nako iai. Ao kararoako naba mairouia ake a kakanikoko ngkai ko a iangoa kaakan te moko.

Am namakin: E oti n te kakaae teuana bwa e kaania uoua te katenimwakoro mai buakoia ake a a manga moko, ae a rotaki moa n te rawawata ke te un imwain te tai are a na manga ringa iai te moko. Ngkana ko rotaki n te namakin teuana, ae ko ataia bwa e na kairiko bwa ko na moko iai, ao katabetabea am iango, tao ni moi n te ran, ni kam ke naako moa otinako n nakonako. Kataia iangoi baika a raraoi tao n arom n tataro ke ni warekan tabeua baan te Baibara.​—Taian Areru 19:14.

Tai Karekea Aonam

● N na tii kabubua teuana te tai.

Te Bwai ae Koaua: E kona teuana kabubuan te moko ni karina i rabwatam 50 te katebubua te nicotine ao tenua te aoa rotakim iai. N tokina ao ane ko na manga okira te moko.

● E kabebeteai te moko ngkana I rawawata.

Te Bwai ae Koaua: E oti ni mwini kakaae tabeua bwa e a kakorakoraa riki te rawawata te moko. Tao a kona n namakina te raunnano tabeman imwini mokoia ibukina bwa a a manga karina te nicotine are te bwai ae e bwaruia rabwataia.

● I a maan ni momoko.

Te Bwai ae Koaua: E na kangaanga katokana ngkana ko a bon iaiangoia naba bwa ko aki kona ni kaakia. E taekinaki aei n te Baibara: “Ngkana ko namakina te bwarannano ni bongin te rawawata, ao ane e na karako korakoram.” (Taeka N Rabakau 24:10) Ai ngaia are tai karin iango ni bwarannano. E boni kona n tokanikai te aomata are e taua ma nanona ni kani kaaka te moko ao ni karaoi baika riai ibukini kaakana.

● A karawawataai aorakin mwini kaakan te moko.

Te Bwai ae Koaua: E bon eti bwa e aki bebete kaitaraan aorakin mwini kaakan te moko, ma ane a na boni kekerikaaki mwia i nanon tabeua te wiki. Ai ngaia are kabotoa am iango i aoni kaakana! Ngkana e a manga roko naba tangiran te kani moko i nanon namwakaina rake aika imwaim ke n ririki ake imwina, ao ane e na bon toki angina i nanon tabeua te miniti​—ngkana ko aki kairoa am tikareti.

● Iai aorakin au iango.

Te Bwai ae Koaua: Ngkana ko tabe ngkai ni bwainnaorakiaki ibukin aorakin te iango n aron te rawawatannano ae teimaan ke te schizophrenia, ao butiia am taokita bwa e na buokiko ni kaaka te moko. E na bae ni kukurei n anga ana buoka tao ni bitii am bwainnaoraki bwa e aonga naba n reke iai buokam ni kaineti ma am motinnano ni kaaka te moko.

● E na boni konaai te moko ngkana I a manga ringnga naba.

Te Bwai ae Koaua: Ngkana ko aikoa kona n tokanikai i aoni bwaai n tutuki ao ni manga moko​—n aron ae e riki irouia ake a kani kaaka te moko​—tai iangoia bwa ai akea uaan kaakana. Manga teirake ao ni waakinako. Tiaki nanona bwa e a konako te moko ngkana ko a manga ringnga. Ko na konaaki riki ngkana ko aki teirake, ai ngaia are teimatoa ni waakinako. Ane ko na bon tokanikai!

Iangoa rongorongon Romualdo, are e momoko ngkoa i nanon 26 te ririki ma ai 30 tabun ngkai ana ririki ni kaakia, e taku: “I aikoa kona n uringi mwaitin taai ake I a manga moko iai. Ni katoai taai akanne ao I a taku bwa N nang boni konaaki iai. Ma ngke I a kakorakoraai ni motikia bwa N nang karekea au itoman ae raoiroi ma Iehova ao n onnonia n te tataro bwa e na buokai, n tokin te tai ao I a boni kaaka te moko n aki manga ringnga.”

N te kabanea ni kaongora n te rongorongo aei, ti na maroroakin iai tabeua aanga aika manena, ake a na buokiko ni karikiko bwa te tia moko ngkoe ngkoa ma ko a kukurei ngkai.

[Kabwarabwaraan te taamnei]

A BANE NI KAMAMATE

E kabonganaaki te baakee n aanga aika bati. A kaboonakoaki tabeua mai iai n titooa ake a a kakaboonakoi bwainnaoraki ma amwarake ibukini kamarurungan te rabwata. Ma e ngae n anne, e taekinna te WHO bwa “a bane ni kamamate kanoan nako te baakee.” A kona ni mate aomata man aoraki nako aika irekereke ma kabonganaan te baakee, n aron te kaentia ao aorakin te buro. A na kona n rotakibuaka ataei ake a tuai ni bungiaki, ngkana a momoko tinaia n aia tai ni bikoukou. Baikara riki bwaai ake a kabongana kanoan te baakee?

Taian cigar: A karauaki raoi n niroaaki mwakoron nako te baakee ni baenikai ke beeba aika karaoaki naba man te baakee. Karaoan taian cigar n te aro aei, e na kabebetea rinin te nicotine rinanon te wi, e ngae naba ngkana e tuai ni kairoaki.

Bwaiti: Ko aki katanaki mani buakakan te moko ngkana ko kabongana te bwaiti ni moko iai n onea mwin te tikareti, bwa ko na boni kona naba iai ni karekea te kaentia ao aoraki riki tabeua.

Te baakee ae e aki mokonaki: E nanonaki iai kangkantan te baakee, ikeikenakina ao bwaronriaana. Kabonganaani baikai, e karekea iai rinin te nicotine man te wi nakon ian nako te rabwata. Bon titeboo karuanikain te baakee ae e aki mokonaki ma ake a mokonaki.

[Kabwarabwaraan te taamnei]

BUOKA TEMANNA BWA E NA KAAKIA

● Tai kakabuakaka: A raoiroi riki taeka ni kaungaunga nakon te tiribure ni kabuakaka. E kaunganano te taeka ae kangai: “N au iango ko boni konaa uotam iai ma kataia riki” nakon are ko na kangai: “Ko a manga konaaki naba!”

● Bwaina te ikabwarabure. Karaoa am kabanea ni konaa n tarariaoa unin ke ana taeka aika kammaraki, te aomata are e kataia ni kaaka te moko. Kabonganai taeka n akoi n aron: “I ataia ae e kangaanga kaakana ma I rangi ni kamoamoako ngkai ko keiaki ni karaoia.” Tai kangai: “I tatangiriko riki ngke ko momoko!”

● Riiki bwa te rao ni koaua. E taekinaki ae kangai n te Baibara: “E kaotiota te tangira n taai nako te rao ni koaua, ao boni ngaia te tari ae bungiaki ibukin tain te rawawata.” (Taeka N Rabakau 17:17) Ai ngaia are kataia n taotaona nanom ao ni kaota te tangira “n taai nako” nakon ane e kataia ni kaaka te moko​—n aki ongeia bwa te bong raa ke tera aron nanon te aomata anne n te tai anne.