Weyọnẹntọ Biblu tọn lẹ yigbe dọ oyín Jiwheyẹwhe tọn titi, he Tetlaglamu lọ (יהוה) nọtena sọawuhia diblayi whla 7 000 to kandai dowhenu tọn Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ tọn mẹ. Ṣigba, mẹsusu nọ dọ dọ e ma sọawuhia to kandai dowhenu tọn Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ tọn mẹ. Enẹwutu, suhugan Biblu egbezangbe tọn lẹ tọn ma yí oyín lọ Jehovah zan to adà he mẹsusu nọ ylọdọ Alẹnu Yọyọ lọ mẹ. Etlẹ yin to whenue suhugan lẹdogbedevomẹ-basitọ lẹ tọn to adà he yin didesọn Owe-Wiwe Heblu tọn mẹ bo bẹ Tetlaglamu lọ hẹn lẹ lẹdogbedevomẹ, yé nọ yí hogbe lọ “Oklunọ” zan, kakati nido yin oyín Jiwheyẹwhe tọn titi.

Owe Wiwe lẹ—Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn ma hodo aṣa enẹ. Kakatimọ to lẹndopọ mẹ, e yí oyín lọ Jehovah zan whla 237 to Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ. Onú titengbe awe ji wẹ lẹdogbedevomẹ-basitọ lọ lẹ lẹnnupọndo whẹpo do magbe nado wà ehe: (1) Alọnuwe Glẹkigbe tọn he mí tindo to egbehe lẹ ma yin kandai dowhenu tọn lẹ. E whè gbau owhe kanweko awe ko juwayi to kandai dowhenu tọn lọ lẹ godo whẹpo suhugan vọkan fọtọ́n susu he tin-to-aimẹ to egbehe lẹ tọn do yin bibasi. (2) To ojlẹ enẹ mẹ, mẹhe basi vọkan alọnuwe lọ lẹ tọn lẹ yí hogbe lọ Kyʹri·os, he zẹẹmẹdo “Oklunọ” to Glẹkigbe mẹ do diọtẹnna Tetlaglamu lọ, kavi yé basi vọkan yetọn lẹ sọn alọnuwe he mẹ diọdo enẹ ko yin bibasi te lẹ mẹ.

Wedegbẹ́ Lẹdogbedevomẹ Biblu Aihọn Yọyọ Tọn wá tadona kọ̀n dọ kunnudenu he họnwun tin dọ Tetlaglamu lọ sọawuhia to alọnuwe dowhenu tọn Glẹkigbe tọn lẹ mẹ. Nuhe ji nudide yetọn sinai do lẹ die:

• Tetlaglamu lọ sọawuhia to vọkan Owe-Wiwe Heblu tọn he yin yiyizan to azán Jesu po apọsteli etọn lẹ po tọn gbè lẹ blebu mẹ. Mẹdelẹ jẹagọdo tadona ehe to ojlẹ de mẹ wayi. Amọ́, todin he vọkan Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ tọn he ko tin sọn owhe kanweko tintan whenu gbọ́n lẹ yin mimọ sẹpọ Qumran, ayihaawe depope masọ tin gando ehe go ba.

• To azán Jesu po apọsteli etọn lẹ po tọn lẹ gbè, Tetlaglamu lọ sọ sọawuhia to lẹdogbedevomẹ Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ tọn do Glẹkigbe mẹ. Na owhe kanweko lẹ, weyọnẹntọ lẹ lẹndọ Tetlaglamu lọ ma sọawuhia to alọnuwe Septante Glẹki tọn lẹ he yin lẹdogbedevomẹ Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ tọn mẹ. Amọ́, to ṣẹnṣẹn owhe kanweko 20tọ tọn, weyọnẹntọ lẹ mọ adà vúnvún Septante Glẹki tọn hoho he ko tin sọn azán Jesu tọn gbè delẹ. Adà vúnvún enẹlẹ bẹ oyín Jiwheyẹwhe tọn titi he yin kinkan po wekun Heblugbe tọn lẹ po hẹn.  Enẹ dohia dọ to azán Jesu tọn gbè, oyín Jiwheyẹwhe tọn sọawuhia to vọkan Owe-wiwe lẹ tọn he to Glẹkigbe mẹ lẹ mẹ. Etomọṣo, to owhe kanweko ẹnẹtọ W.M. tọn gblamẹ, alọnuwe Septante Glẹki tọn tangan lẹ taidi Codex Vaticanus po Codex Sinaiticus po ma bẹ oyín Jiwheyẹwhe tọn hẹn sọn owe Jenẹsisi tọn mẹ kakajẹ Malaki (yèdọ fie oyín enẹ ko sọawuhia te to alọnuwe he jẹnukọn lẹ mẹ). Enẹwutu, e ma yin nupaṣamẹ dọ kandai he gbọṣi aimẹ sọn ojlẹ enẹ mẹ lẹ ma bẹ oyín Jiwheyẹwhe tọn hẹn to adà Biblu tọn he yin Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ, he mẹsusu nọ ylọdọ Alẹnu Yọyọ lọ mẹ.

  Jesu dọ madoadúdẹji dọmọ: “Yẹn wá to oyín Otọ́ ṣie tọn mẹ.” E sọ zinnudeji dọ emi to azọ́nwa to “oyín Otọ́” emitọn tọn mẹ

• Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ lọsu dohia dọ Jesu nọ saba yí oyín Jiwheyẹwhe tọn zan bosọ hẹn ẹn zun yinyọnẹn na mẹdevo lẹ. (Johanu 17:6, 11, 12, 26) Jesu dọ madoadúdẹji dọmọ: “Yẹn wá to oyín Otọ́ ṣie tọn mẹ.” E sọ zinnudeji dọ emi to azọ́nwa to “oyín Otọ́” emitọn tọn mẹ.—Johanu 5:43; 10:25.

• To whenuena e yindọ Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ yin yiyidogọ Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ to gbọdo glọ, e ma na sọgbe dọ oyín Jehovah tọn ni busẹ sọn kandai lọ mẹ to ajiji mẹ. To nudi ṣẹnṣẹn owhe kanweko tintan W.M. tọn, devi Jakọbu dọna mẹho lẹ to Jelusalẹm dọmọ: “Simeọni ko basi zẹẹmẹ hezeheze gando lehe Jiwheyẹwhe to tintan whenu lẹ́ ayidonugo etọn hlan akọta lẹ nado de gbẹtọ lẹ sọn yé mẹ na oyín etọn do go.” (Owalọ lẹ 15:14) E ma na ko sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe dọ Jakọbu ni yí hogbe ehelẹ zan eyin mẹdepope ma yọ́n oyín Jiwheyẹwhe tọn kavi ma nọ yí i zan to owhe kanweko tintan whenu.

• Sándogli oyín Jiwheyẹwhe tọn sọawuhia to Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ. To Osọhia 19:1, 3, 4, 6 mẹ, oyín Jiwheyẹwhe tọn sọawuhia to hogbe lọ “Halelujah” mẹ. Hogbe ehe wá sọn hogbe Heblugbe tọn de mẹ he zẹẹmẹdo “Mì Pà Jah” to paa mẹ. Sándogli oyín Jehovah tọn wẹ “Jah” yin. Susu yinkọ he yin yiyizan to Owe-Wiwe Glẹki tọn mẹ lẹ tọn wẹ yin didesọn oyín Jiwheyẹwhe tọn mẹ. Na nugbo tọn, owe alọdlẹndonu tọn lẹ basi zẹẹmẹ dọ oyín Jesu lọsu tọn zẹẹmẹdo “Jehovah Wẹ Whlẹngán.”

• Owe dowhenu tọn Ju lẹ tọn lẹ dohia dọ Klistiani he yin Juvi lẹ nọ yí oyín Jiwheyẹwhe tọn zan to owe yetọn lẹ mẹ. Owe lọ Tossefta he yin bẹplidopọ osẹ́n he ma tindo dodonu lẹ tọn bo yin tadona to nudi owhe 300 W.M. dọ gando owe Klistiani lẹ tọn he yin mimẹ̀ to Gbọjẹzangbe lẹ go dọmọ: “Owe Wẹndagbe-jlatọ lẹ tọn po owe minim [he na ko yin Klistiani Juvi] lẹ tọn po ma yin whinwhlẹn sọn miyọ́n mẹ. Ṣigba, yé yin jijodo bo yin mimẹ̀ to fie yé te, yèdọ yewlẹ po alọdlẹndonu Oyín Jiwheyẹwhe tọn he yé bẹhẹn lẹ po.” Owe  ehe dopolọ yihodọ sọn Labi Yosé Galilinu lọ he nọgbẹ̀ to bẹjẹeji owhe kanweko awetọ W.M. tọn mẹ dè bo dọ dọ to azán osẹ lọ tọn devo lẹ ji, “mẹde nọ sán fie Oyín Jiwheyẹwhe tọn sọawuhia te to yé [enẹ wẹ owe Klistiani lẹ tọn lẹ] mẹ lẹ sẹ̀ bo nọ bẹ yé sẹdo bọ nuhe pò lẹ nọ yin mimẹ̀.”

• Weyọnẹntọ Biblu tọn delẹ yigbe dọ e yọnbasi dọ oyín Jiwheyẹwhe tọn sọawuhia to fie Owe-Wiwe Glẹki tọn yihodọ sọn Owe-Wiwe Heblu tọn lẹ mẹ te. Wezẹhomẹ lọ The Anchor Bible Dictionary dọ to hosọ lọ “Tetlaglamu to Alẹnu Yọyọ lọ Mẹ” glọ dọmọ: “Kunnudenu delẹ tin dọ Tetlaglamu lọ, enẹ wẹ Oyín Jiwheyẹwhe tọn Yahweh,  sọawuhia to fie Alẹnu Yọyọ lọ yihodọ sọn Alẹnu Hoho lọ mẹ te delẹ kavi to filọ lẹpo to whenue kandai Alẹnu Yọyọ lọ tọn yin bibasi to tintan whenu.” Weyọnẹntọ George Howard dọmọ: “To whenuena e yindọ Tetlaglamu lọ gbẹ́ tin to vọkan Biblu Glẹkigbe [enẹ wẹ Septante] tọn he ṣọṣi dowhenu tọn nọ yizan taidi Owe-wiwe lẹ mẹ, e sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe nado lẹndọ whenue wekantọ Alẹnu Yọyọ lọ tọn lẹ to hoyidọ sọn Owe-wiwe lẹ mẹ, yé nọ jo Tetlaglamu lọ do otẹn etọn mẹ to kandai Biblu tọn lọ mẹ.”

• Lẹdogbedevomẹ-basitọ Biblu tọn nukundeji lẹ yí oyín Jiwheyẹwhe tọn zan to Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ. Delẹ to  lẹdogbedevomẹ-basitọ ehelẹ mẹ ko wàmọ hoho whẹpo Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn do yin awuwlena. Delẹ to lẹdogbedevomẹ-basitọ ehelẹ mẹ po owe yetọn lẹ po die: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, gbọn Herman Heinfetter dali (1863); The Emphatic Diaglott, gbọn Benjamin Wilson dali (1864); The Epistles of Paul in Modern English, gbọn George Barker Stevens dali (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, gbọn W. G. Rutherford dali (1900); The New Testament Letters, gbọn J.W.C. Wand, he yin Biṣọpu Londres tọn dali (1946). Humọ, to lẹdogbedevomẹ Espagne-gbè tọn he yin bibasi to bẹjẹeji owhe kanweko 20tọ tọn de mẹ, lẹdogbedevomẹ-basitọ lọ Pablo Besson yí yinkọ lọ “Jehová” zan to Luku 2:15 po Juda 14 po mẹ, podọ whla 100 linlán to nudọnamẹ odò tọn lẹdogbedevomẹ etọn tọn lẹ mẹ, e dohia dọ oyín Jiwheyẹwhe tọn sọgan ko yin yiyizan. Ojlẹ dindẹn jẹnukọnna lẹdogbedevomẹ enẹlẹ, Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ he yin lilẹdo Heblugbe mẹ sọn owhe kanweko 16tọ mẹ gbọ́n lẹ yí Tetlaglamu lọ zan to wefọ susu mẹ. To Allemagne-gbè kẹdẹ mẹ, e whè gbau lẹdogbedevomẹ 11 wẹ yí yinkọ lọ “Jehovah” (kavi lẹdogbedevomẹ tlọlọ etọn sọn Heblugbe mẹ he yin “Yahweh”) zan to Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ, bọ lẹdogbedevomẹ-basitọ ẹnẹ devo lẹ yí hogbe lọ “Oklunọ” zan bo kàn yinkọ lọ bọdego  do glọ̀ndo mẹ. Hugan lẹdogbedevomẹ Allemagne-gbè tọn 70 wẹ yí oyín Jiwheyẹwhe tọn zan to nudọnamẹ odò tọn kavi zẹẹmẹ yidogọ lẹ mẹ.

• Lẹdogbedevomẹ Biblu tọn lẹ bẹ oyín Jiwheyẹwhe tọn hẹn to Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ to ogbè voovo he hugan kanweko lẹ mẹ. Susu ogbè Aflika, Amelika, Asia, Europe po lopo Pacifique tọn po tọn lẹ wẹ nọ yí oyín Jiwheyẹwhe tọn zan po awuvivo po. (Pọ́n todohukanji he to weda 1934 po 1935 po ji.) Mẹhe basi lẹdogbedevomẹ to ogbè ehelẹ mẹ lẹ basi dide nado yí oyín Jiwheyẹwhe tọn zan, na whẹwhinwhẹ́n he ko yin nùdego wayi lẹ nkọ wutu. Delẹ to lẹdogbedevomẹ Owe-Wiwe Glẹki tọn ehelẹ mẹ yin didetọn to agọe, taidi Biblu Rotuman tọn (1999), ehe yí yinkọ lọ “Jihova” zan whla 51 to wefọ 48 mẹ, podọ lẹdogbedevomẹ Batak (Toba) tọn (1989) sọn Indonésie, ehe yí yinkọ lọ “Jahowa” zan whla 110.

Matin ayihaawe, dodonu dagbe tin nado gọ̀ oyín Jiwheyẹwhe tọn Jehovah do otẹn etọn mẹ to Owe-Wiwe Glẹki tọn lẹ mẹ. Nuhe lẹdogbedevomẹ-basitọ Lẹdogbedevomẹ Aihọn Yọyọ Tọn lẹ wà pẹẹ niyẹn. Yé tindo sisi sisosiso na oyín Jiwheyẹwhe tọn bo nọ dibusi Jiwheyẹwhe sọmọ bọ yé ma jlo na de nudepope he sọawuhia to kandai dowhenu tọn lọ mẹ sẹ̀.—Osọhia 22:18, 19.