1-3. (a) Numọtolanmẹ tẹwẹ mẹdelẹ nọ tindo gando nuhe yé wà wayi kavi ma penugo nado wà lẹ go? (b) Nawẹ nuhe mí ṣiwà wayi lẹ sọgan yinuwado mí ji gbọn? (c) Etẹwẹ mí sọgan plọn sọn apajlẹ Paulu tọn mẹ?

 “TO HOGBE awubla tọn he ko yin didọ kavi yin kinkan lẹpo mẹ, dehe blawu hugan wẹ: ‘Eyin n’ko yọnẹn wẹ!’” Nuhe ohó milomilo-kantọ J. G. Whittier wlan niyẹn to whenue e to hodọ gando nuhe nọ wá vẹna gbẹtọ lẹ bọ yé nọ lẹndọ yé na ko basi i to aliho devo mẹ lẹ go. Mímẹpo wẹ nọ wà nuhe nọ wá vẹna mí lẹ. Ṣigba nuhe mẹdelẹ wà wayi kavi ma penugo nado wà nọ to vivẹ́ na yé mapote kavi nọ zọ́n bọ yé nọ tindo numọtolanmẹ awubla sinsinyẹn tọn. Be hiẹ nọ tindo numọtolanmẹ mọnkọtọn gando nuhe a ko wà wayi de go wẹ ya?

² Mẹdelẹ ko wà nuhe ylan taun, etlẹ yin ylando sinsinyẹn lẹ to gbẹzan yetọn mẹ. Mẹdevo lẹ ma ko wà nuhe ylan sọmọ de, ṣigba yé nọ kanse yede eyin nudide he yọ́n hugan lẹ wẹ yé basi to gbẹzan yetọn mẹ nugbonugbo. Mẹdelẹ nọ penugo nado wọnji nuhe yé ko ṣiwà lẹ go bo nọ zindonukọn. Mẹdevo lẹ nọ to nuhà mapote gando nuhe yé wà wayi lẹ go bo nọ to didọ dọ, “eyin n’ko yọnẹn wẹ.” (Ps. 51:3) Etẹwẹ dogbọn hiẹ dali? Be e jlo we nado wà nuhe go a pé lẹpo to sinsẹ̀nzọn Jiwheyẹwhe tọn mẹ bo ma na to nuhà mapote gando nuhe a ko ṣiwà lẹ go ya? Be apajlẹ Biblu tọn de tin he mẹ mí sọgan plọnnu sọn ya? Mọwẹ, apajlẹ apọsteli Paulu tọn.

³ Whlasusu wẹ Paulu ṣinuwa sinsinyẹn ṣigba e sọ basi nudide nuyọnẹn tọn lẹ to gbẹzan etọn mẹ. Nuhe e ṣiwà lẹ wá vẹna ẹn taun, ṣigba e sọ plọn nado ze ayidonugo etọn lẹpo do sinsẹ̀nzọn etọn na Jiwheyẹwhe ji. Mì gbọ mí ni pọ́n nuhe mí sọgan plọn sọn apajlẹ etọn mẹ.

4. Nuṣiwa tẹwẹ apọsteli Paulu basi?

⁴ To whenue Paulu yin jọja Falesi de, e wà onú delẹ he wá vẹna ẹn. Di apajlẹ, e deanana homẹkẹn sinsinyẹn de sọta devi Klisti tọn lẹ. Biblu dohia dọ tlolo he Stefani yin hùhù do yise etọn tamẹ godo, “Saulu [he wá yin yinyọnẹn  taidi Paulu] jẹ nuyiwa hẹ agun lọ ji po kanyinylan po. E nọ to whédegbè jẹ devo gbè biọ gánnugánnu, bo nọ to sunnu lẹ po yọnnu lẹ po dọ̀n tọ́n, bosọ nọ bẹ yé do gànpamẹ.” (Owalọ 8:3) Weyọnẹntọ Albert Barnes dọ dọ hogbe Glẹki tọn he yin lilẹdo “nuyiwa hẹ . . . po kanyinylan po” yin “hogbe sinsinyẹn de, he do zohunhun po homẹgble sinsinyẹn he [Saulu] yí do tindo mahẹ to homẹkẹn lọ mẹ po hia.” Enẹwutu, Barnes dọ dọ, “Saulu jẹma do sinsẹ̀n lọ ji taidi gbekanlin ylankan de.” Na Saulu yin Ju zohunhunnọ de wutu, e lẹndọ Jiwheyẹwhe wẹ deazọ́nna emi nado sukúndona sinsẹ̀n Klistiani tọn. Enẹwutu, e yangbé Klistiani lẹ tọn po kanyinylan po bo “to gbigbọ budonamẹ tọn po mẹhuhu tọn po gbọ sọta ... sunnu po yọnnu po.”—Owalọ 9:1, 2; 22:4. *

5. Basi zẹẹmẹ lehe Saulu doalọtena homẹkẹndido hodotọ Jesu tọn lẹ bo wá jẹ yẹwhehodọ gando Klisti go ji do tọn.

⁵ Linlẹn Saulu tọn wẹ nado yì Damasku bo de devi Jesu tọn lẹ tọ́n sọn owhé yetọn lẹ gbè bosọ dọ̀n yé wá Jelusalẹm, fie Whẹdatẹn Daho Ju lẹ tọn na sayana yé te. Ṣigba e ma pà ẹ, na linlẹn etọn jẹagọdo linlẹn mẹhe yin Ota agun Klistiani tọn wutu. (Efe. 5:23) Dile Saulu to aliji jei Damasku, Jesu sọawuhia ẹ, bọ hinhọ́n jiawu de sọn olọn mẹ và nukun na Saulu. To enẹgodo, Jesu do Saulu hlan Damasku nado mọ nudọnamẹ lẹ yí. To godo mẹ, e wá lẹzun Klistiani.—Owalọ 9:3-22.

6, 7. Etẹwẹ dohia dọ Paulu yọ́n nuṣiwa etọn lẹ ganji?

⁶ Tlolo he Paulu lẹzun Klistiani, nuhe yin nujọnu na ẹn lẹ diọ. E yí zohunhun do yiavùnlọna sinsẹ̀n Klistiani tọn kakati nado yin kẹntọ etọn. E wlan gando ede go to nukọn mẹ dọmọ: “Na nugbo tọn, mìwlẹ ko sè gando walọyizan ṣie dai tọn go to Sinsẹ̀n Ju lẹ tọn mẹ, dọ yẹn nọ dohomẹkẹn agun Jiwheyẹwhe tọn zẹjlẹgo bo nọ gbà ẹ do.” (Gal. 1:13) To godo mẹ, e sọ donù nuṣiwa etọn lẹ go to whenue e to wekanhlan Kọlintinu lẹ, Filippinu lẹ, po Timoti po. (Hia 1 Kọlintinu lẹ 15:9; Flp. 3:6; 1 Tim. 1:13) E ma yindọ homẹ Paulu tọn hùn nado wlan onú mọnkọtọn lẹ gando ede go wẹ gba, mọ e ma yinuwa taidi dọ depope to onú enẹlẹ mẹ ma jọ pọ́n wẹ nkọ. E yọnẹn ganji dọ emi ṣì nususu wà wayi.—Owalọ 26:9-11.

⁷ Weyọnẹntọ he nọ basi zẹẹmẹ do Biblu ji Frederic W. Farrar dọhodo adà he Saulu yiwà “to homẹkẹndomẹ sinsinyẹn lọ mẹ” ji. Farrar sọ dọ dọ eyin mí lẹnnupọn sisosiso do lehe Paulu dohomẹkẹn Klistiani lẹ do ji “mí na mọnukunnujẹ obá he mẹ e na ko vẹna ẹn jẹ po mẹṣanko he e na ko doakọnna sọn kẹntọ lẹ dè lẹ po mẹ.” To whedelẹnu, vlavo delẹ to mẹmẹsunnu he tin to agun voovo he Paulu nọ dlapọn lẹ mẹ, titengbe mẹmẹsunnu he mọ ẹn whla tintan lẹ na ko nọ dọna ẹn dọ, ‘Paulu he dohomẹkẹn mí lọ die!’—Owalọ 9:21.

8. Etẹwẹ yin numọtolanmẹ Paulu tọn gando lẹblanu gọna owanyi he Jehovah po Jesu po dohia ẹ go, podọ etẹwẹ mí plọn sọn apajlẹ etọn mẹ?

⁸ Ṣigba, Paulu yọnẹn dọ nukundagbe majẹhẹ Jiwheyẹwhe tọn wẹ zọ́n bọ emi do penugo nado hẹn lizọnyizọn emitọn di. E donù nukundagbe majẹhẹ Jiwheyẹwhe tọn go whlasusu hugan Biblu-kantọ devo depope, yèdọ whla 90 to wekanhlanmẹ etọn 14 lẹ mẹ. (Hia 1 Kọlintinu lẹ 15:10.) Paulu yọ́n pinpẹn lẹblanu he Jiwheyẹwhe dohia ẹ tọn taun, podọ e jlo na hẹn ẹn diun dọ nukundagbe majẹhẹ Jiwheyẹwhe tọn ma yin didohia emi to ovọ́ mẹ. Enẹwutu, e “jẹtukla hú” apọsteli he pò lẹpo. Apajlẹ Paulu tọn dohia hezeheze dọ eyin mí yigbe ylando mítọn lẹ tọn bo basi diọdo lẹ, Jehovah na jo ylando mítọn lẹ na mí etlẹ yin dehe sinyẹn taun lẹ, to dodonu avọ́sinsan ofligọ Jesu tọn ji.  Mẹdepope he lẹndọ emi ma sọgan mọaleyi sọn avọ́sinsan Klisti tọn mẹ sọgan plọnnu sọn apajlẹ Paulu tọn mẹ. (Hia 1 Timoti 1:15, 16.) Dile etlẹ yindọ Paulu dohomẹkẹn sinsinyẹn Klisti wayi, e wlan dọmọ: “Visunnu Jiwheyẹwhe tọn . . . yiwanna mi bo ze ede jo do ota ṣie mẹ.” (Gal. 2:20; Owalọ 9:5) Paulu plọn nado wà nuhe go e pé lẹpo to sinsẹ̀nzọn Jiwheyẹwhe tọn mẹ mahopọnna nuṣiwa etọn lẹ, na nude nikaa wá vẹna ẹn. Be hiẹ lọsu ko plọn nado wàmọ ya?

9, 10. (a) Etẹlẹ wẹ omẹ Jehovah tọn delẹ ṣiwà bọ e wá vẹna yé? (b) Naegbọn e ma sọgbe nado to nuhà mapote gando nuhe mí ṣiwà wayi lẹ go?

⁹ Be nuhe a wà wayi delẹ to vivẹ́ na we todin wẹ ya? Be hiẹ ko yí huhlọn po whenu họakuẹ towe po zan nado doafọna nuhe ma sọgbe lẹ wẹ ya? Be hiẹ ko wà nude he gbleawuna mẹdevo lẹ wẹ ya? Vlavo e sọgan yindọ nudevo he a wà wayi de wẹ to vivẹ́ na we. Kanbiọ lọ wẹ yindọ, Etẹwẹ hiẹ sọgan wà todin?

¹⁰ Mẹsusu lẹ wẹ nọ to nuhà! Yé nọ to nulẹnpọn do nuṣiwa yetọn lẹ ji mapote podọ ehe nọ do magbọjẹ na yé bọ yé nọ tin to awubla sinsinyẹn mẹ. Ṣigba, be nuhiha sọgan didẹ nuhahun lọ ya? Paali! Na nugbo tọn, mọwiwà na taidi vivẹnudido nado dà osin gọ́ ohà de mẹ. Kakati nado to nuhà, hiẹ na tindo kọdetọn dagbe eyin a ze afọdide he jẹ lẹ. A sọgan vẹvẹna mẹhe a ṣinuwa do lọ bo dovivẹnu nado vọ́ haṣinṣan mìtọn jlado. Lẹnnupọndo nuhe hẹn we nado ṣì nulọ wà ji, ehe na gọalọna we ma nado vọ́ nuṣiwa dopolọ basi to nukọn mẹ. Ṣigba to whedelẹnu, e sọgan biọ dọ hiẹ ni doakọnna kọdetọn nuṣiwa towe lẹ tọn. Nuhiha gando nuṣiwa he wayi lẹ go ma na gọalọna we, kakatimọ e na glọnalina we ma nado sẹ̀n Jiwheyẹwhe to gigọ́ mẹ. Podọ nuhiha ma tindo ale depope!

11. (a) Etẹwẹ mí dona wà nado mọ lẹblanu po dagbewanyi Jehovah tọn po yí? (b) Etẹwẹ Jiwheyẹwhe dọ dọ mí ni wà nado sọgan tindo jijọho ahun mẹ tọn gando nuṣiwa mítọn lẹ go?

¹¹ Mẹdelẹ nọ dike nuṣiwa yetọn lẹ ni yinuwado  yé ji sọmọ bọ yé nọ lẹndọ yé ma yin nude to nukun Jiwheyẹwhe tọn mẹ. Yé nọ mọdọ yé ma jẹ na lẹblanu Jiwheyẹwhe tọn, na yé ko ṣinuwa sinsinyẹn kavi whlasusu wutu. Ṣigba nugbo lọ wẹ yindọ, mahopọnna nudepope he yé ko ṣiwà, yé sọgan lẹnvọjọ, basi diọdo, bo biọ jona etọn. (Owalọ 3:19) Jehovah sọgan do lẹblanu po dagbewanyi etọn po hia yé, dile e ko dohia mẹsusu devo lẹ do. Jehovah na jona mẹhe yin ahundoponọ, bo whiwhẹ ede bosọ do lẹnvọjọ hia. Nuhe Jiwheyẹwhe wà na Job niyẹn, mẹhe dọmọ: “[Yẹn] lẹnvọjọ to kọ́gudu po afín po mẹ.” (Job 42:6) Mímẹpo wẹ dona setonuna nuhe Jiwheyẹwhe dọ dọ mí ni wà nado sọgan tindo jijọho ahun mẹ tọn gando nuṣiwa mítọn lẹ go, enẹ wẹ: “Ewọ he ṣinyọnnudo ylanwa etọn ma na wà dagbe: ṣigba mẹdepope he yigbe bosọ jo e dai na mọ lẹblanu.” (Howh. 28:13; Jak. 5:14-16) Enẹwutu, mí sọgan yigbe ylando mítọn lẹ tọn na Jiwheyẹwhe bo biọ jona yetọn to odẹ̀ mẹ bosọ ze afọdide lẹ nado basi vọjlado. (2 Kọl. 7:10, 11) Eyin mí ko wà onú ehelẹ, Omẹ lọ he ‘nọ jonamẹ susugege’ na do lẹblanu hia mí.—Isa. 55:7.

12. (a) Nawẹ mí sọgan hodo apajlẹ dagbe Davidi tọn gbọn eyin ayihadawhẹnamẹnu mítọn hoapa? (b) Linlẹn tẹ mẹ wẹ onú sọgan wá vẹna Jehovah te, podọ nawẹ enẹ yinyọnẹn nọ gọalọna mí gbọn? (Pọ́n apotin he tin to aga.)

¹² Odẹ̀ tindo huhlọn taun, podọ Jiwheyẹwhe sọgan yí i zan nado gọalọna mí. Davidi dọ numọtolanmẹ sisosiso etọn lẹ to odẹ̀ he do yise etọn hia de mẹ, podọ odẹ̀ enẹ yin kinkandai to Psalm lẹ mẹ. (Hia Psalm 32:1-5.) Dile Davidi yigbe etọn do, ewọ vọgán to whenue e tẹnpọn nado miọnnukundo nuhe ayihadawhẹnamẹnu etọn he hoapa to didọna ẹn! E taidi dọ e jẹazọ̀n to apọ̀nmẹ podọ to agbasa-liho bo hẹn ayajẹ etọn bu na e ma yigbe ylando etọn tọn wutu. Etẹwẹ Davidi wà nado yin jijona bo mọ kọgbọ? E yigbe ylando etọn tọn na Jiwheyẹwhe. Jehovah na gblọndo odẹ̀ Davidi tọn bo na ẹn huhlọn nado zindonukọn to gbẹzan etọn mẹ podọ nado wà nuhe sọgbe. Mọdopolọ, hiẹ lọsu sọgan deji dọ Jehovah na sè ovẹ̀ towe eyin a hodẹ̀ sọn ahun mẹ wá. Eyin nuhe a ṣiwà lẹ nọ dotukla we, wà nuhe go a pé lẹpo nado basi vọjlado he jẹ lẹ bo deji dọ Jehovah ko jona we!—Ps. 86:5.

13, 14. (a) Etẹwẹ dona nọ duahunmẹna mí hugan todin? (b) Kanbiọ tẹlẹ wẹ sọgan gọalọna mí nado gbeje nuhe mí to wiwà todin lẹ pọ́n?

¹³ Mẹsusu nọ dọ dọ mí sọgan plọnnu sọn nuṣiwa mítọn lẹ mẹ bo zindonukọn. Enẹwutu, kakati nado nọ to nuhà gando nuhe ko wayi lẹ go, nuhe mí sọgan wà todin wẹ dona nọ duahunmẹna mí, na e nikaa vẹna mí to osọ. Etẹlẹ wẹ mí to wiwà todin kavi ma to wiwà he sọgan wá vẹna mí to nukọn mẹ? Be mí to Jiwheyẹwhe sẹ̀n po nugbonọ-yinyin po bọ nude ma na wá vẹna mí to sọgodo ya?

¹⁴ Dile nukunbibia daho lọ to sisẹpọ, mí  ma dona nọ to nuhà bo nọ to kinkanse míde dọ, ‘Be n’sọgan ko wà nususu dogọ to sinsẹ̀nzọn Jiwheyẹwhe tọn mẹ ya? Etẹwẹ zọ́n bọ n’ma basi gbehosọnalitọ to whenue dotẹnmẹ etọn hundote na mi? Etẹwẹ glọnalina mi ma nado pegan bo sẹ̀n taidi devizọnwatọ lizọnyizọnwiwa tọn? Be n’dovivẹnu nujọnu tọn nado ze gbẹtọ-yinyin yọyọ lọ do ya? Be n’yin gbẹtọ wunmẹ he Jehovah jlo na mọ to aihọn yọyọ lọ mẹ ya?’ Kakati nado nọ to nuhà mapote gando kanbiọ mẹhẹnlẹnnupọn tọn enẹlẹ go, mí dona nọ yí yé zan nado nọ gbeje míde pọ́n bo hẹn ẹn diun dọ mí to nuhe go mí pé lẹpo wà to sinsẹ̀nzọn Jehovah tọn mẹ. Eyin e ma yinmọ, mí sọgan zindonukọn to nuṣiwa he na wá vẹna mí hugan lẹ mẹ.—2 Tim. 2:15.

15, 16. (a) Avọ́sinsan tẹlẹ wẹ mẹsusu ko basi nado sọgan ze sinsẹ̀nzọn Jiwheyẹwhe tọn do otẹn tintan mẹ to gbẹzan yetọn mẹ? (b) Naegbọn avọ́sinsan he mí basi nado sọgan ze Ahọluduta lọ do otẹn tintan mẹ lẹ ma dona vẹna mí?

¹⁵ Etẹwẹ dogbọn mẹhe ko basi avọ́sinsan susu nado sẹ̀n Jehovah to sinsẹ̀nzọn whenu-gigọ́ tọn mẹ lẹ dali? Vlavo hiẹ na ko gbẹ́ agbasazọ́n he sọgan hẹn we jẹ adọkun kavi ajọ́ he to yìyì ganji de dai bo hẹn gbẹzan towe bọawu nado sọgan yí whenu susu dogọ zan do Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn tamẹ. Hiẹ sọgan ko gbọṣi tlẹnmẹ kavi wlealọ bo basi dide ma nado jivi nado sọgan ze dewe jo to sinsẹ̀nzọn whenu-gigọ́ tọn mẹ, taidi mẹhe to sinsẹ̀n to Bẹtẹli, devizọnwatọ tògodo tọn he nọ gbáhọ, nugopọntọ tomẹyitọ kavi mẹdehlan, ehe ma na ko yọnbasi na we to ninọmẹ devo mẹ. Be e jẹ dọ nudide enẹlẹ ni vẹna we todin he a to yọnhopo to sinsẹ̀nzọn Jehovah tọn mẹ wẹ ya? Be e jẹ dọ hiẹ ni tindo numọtolanmẹ lọ dọ avọ́sinsan enẹlẹ ma yin dandan kavi dọ ojlẹ he ma sọgbe mẹ wẹ a basi yé te ya? Paali!

¹⁶ Owanyi sisosiso he a tindo na Jehovah po ojlo ahundopo tọn he a tindo nado gọalọna mẹhe jlo na sẹ̀n ẹn lẹ po wẹ whàn we nado basi nudide enẹlẹ. Hiẹ ma dona nọ lẹndọ gbẹzan towe na ko pọnte eyin a ma ko basi nudide enẹlẹ. Nudide he sọgbe to whẹho towe mẹ wẹ a basi, enẹwutu hiẹ sọgan tindo ayajẹ nujọnu tọn. Hiẹ sọgan jaya na a wà nuhe go a pé lẹpo to sinsẹ̀nzọn Jehovah tọn mẹ. Ewọ ma na wọn avọ́sinsan he a basi lẹ. To ogbẹ̀ nujọnu tọn he ja lọ mẹ, e na dona we zẹ̀ nuhe a sọgan lẹn todin go.—Ps. 145:16; 1 Tim. 6:19.

17, 18. (a) Etẹwẹ gọalọna Paulu nado wà nuhe go e pé lẹpo to sinsẹ̀nzọn Jiwheyẹwhe tọn mẹ bọ nude ma do wá vẹna ẹn? (b) Nawẹ hiẹ na hodo apajlẹ Paulu tọn gbọn?

¹⁷ Etẹwẹ gọalọna Paulu ma nado wà nuhe na wá vẹna ẹn hugan to nukọn mẹ lẹ? E dọ dọ emi doalọtena nuhiha gando nuṣiwa emitọn lẹ go bo to vivẹnudo nado mọ ale he yin zizedonukọnna emi lọ yí. (Hia Filippinu lẹ 3:13, 14.) Paulu ma nọ to nulẹnpọn mapote do nuhe e ṣiwà to whenue e gbẹ́ tin to sinsẹ̀n Ju lẹ tọn mẹ lẹ ji. Kakatimọ, e wà nuhe go e pé lẹpo nado gbọṣi nugbonọ-yinyin mẹ, nado sọgan mọ ale ogbẹ̀ madopodo tọn lọ yí.

¹⁸ Etẹwẹ mí sọgan plọn sọn nuhe Paulu dọ lẹ mẹ? Kakati nado nọ to nuhà gando nuṣiwa mítọn he mí ma sọgan vọ́ jlado lẹ go, mí dona ze ayidonugo mítọn do nuhe mí sọgan wà todin nado sọgan mọ dona lẹ yí to sọgodo ji. Nugbo wẹ dọ mí sọgan nọma penugo nado wọn nuṣiwa mítọn lẹ mlẹnmlẹn, ṣigba mí ma dona nọ dowhẹ míde mapote, na nuṣiwa enẹlẹ wutu. Mí sọgan dovivẹnu ma nado nọ hanú gando nuhe ko jọ wayi lẹ go, kakatimọ mì gbọ mí ni nọ wà nuhe go mí pé lẹpo to sinsẹ̀nzọn Jiwheyẹwhe tọn mẹ todin, bosọ nọ lẹnnupọndo sọgodo jiawu he tin to sẹdotẹnmẹ na mí lọ ji!