1, 2. Etẹwẹ mí sọgan nọ kanse míde to whedelẹnu, podọ apajlẹ Biblu tọn tẹlẹ wẹ nọ wá ayiha mẹ na mí?

BE A ko kanse dewe pọ́n dọ: ‘Be n’na wá jẹgangan sọn azọ̀n ehe mẹ ya?’ Kavi a sọgan ko kanse dewe eyin hagbẹ whẹndo tọn de kavi họntọn vivẹ́ de na jẹgangan sọn azọ̀n he jẹ e te mẹ. Nuhe sọgbe wẹ e yin nado nọ kàn enẹ sè to whenue mẹde to azọ̀n sinsinyẹn jẹ. Ahọlu awe delẹ kàn kanbiọ mọnkọtọn sè to azán yẹwhegán Elija po Eliṣa po tọn gbè. To whenue Ahọlu Ahazia, visunnu Ahabi po Jezebẹli po tọn jai bo gbleawu sinsinyẹn, e kanse dọmọ: ‘Be yẹn na gán sọn awutu jijẹ ehe mẹ?’ To nukọn mẹ, Ahọlu Bẹni-hadadi Silia tọn to azọ̀njẹ sinsinyẹn bo kanse dọmọ: “Be yẹn na gán sọn awutu jijẹ ehe mẹ?”—2 Ahọ. 1:2; 8:7, 8.

² Na nugbo tọn, ojlo mítọn wẹ yindọ míwlẹ po mẹhe onú yetọn nọ duahunmẹna mí lẹ po ni tin to jijọho mẹ. Etomọṣo, mẹsusu wẹ nọ kanse yede nuhe Jiwheyẹwhe na wà nado gọalọ. To ojlẹ ahọlu enẹlẹ tọn mẹ, Jiwheyẹwhe nọ wà azọ́njiawu nado hẹn ogbẹ̀ po agbasalilo gbẹtọ lẹ tọn po dote to whedelẹnu. Jehovah tlẹ fọ́n oṣiọ lẹ sọnku gbọn yewhẹgán etọn lẹ gblamẹ. (1 Ahọ. 17:17-24; 2 Ahọ. 4:17-20, 32-35) Be whẹwhinwhẹ́n de tin nado donukun dọ ewọ na wà nudopolọ to egbehe ya?

3-5. Huhlọn tẹwẹ Jiwheyẹwhe po Jesu po tindo, podọ kanbiọ tẹlẹ wẹ enẹ fọndote?

 ³ Ayihaawe ma tin dọ Jiwheyẹwhe tindo huhlọn nado yinuwado agbasa gbẹtọvi lẹ tọn ji. Biblu do nugbo-yinyin ehe tọn hia. To ojlẹ de mẹ, ewọ yí azọ̀n do sayana mẹdelẹ, taidi Falo he nọgbẹ̀ to azán Ablaham tọn gbè, podọ to nukọn mẹ Miliami he yin nọviyọnnu Mose tọn. (Gẹn. 12:17; Sọh. 12:9, 10; 2 Sam. 24:15) Jiwheyẹwhe na avase Islaelivi lẹ dọ eyin yé vẹtoli, emi na yí “lanmẹzọ̀n . . . po azọ̀nylankan lẹpo po” do hò yé. (Deut. 28:58-61) To alọ devo mẹ, Jehovah sọgan de azọ̀n sẹ̀ kavi glọnalina azọ̀n ma nado dotukla gbẹtọ lẹ. (Eks. 23:25; Deut. 7:15) Mọdopolọ, e sọgan hẹnazọ̀ngbọna gbẹtọ lẹ. To whenue Job ko jẹazọ̀n sinsinyẹn kaka bo biọ nado kú godo, Jiwheyẹwhe hẹn azọ̀n etọn gbọ!—Job 2:7; 3:11-13; 42:10, 16.

⁴ Na nugbo tọn, Jiwheyẹwhe tindo huhlọn nado yinuwa bo hẹnazọ̀ngbọna mẹhe to azọ̀njẹ de. Visunnu etọn lọsu sọgan wà nudopolọ. Mí hia dọ Jesu hẹnazọ̀ngbọna pòtọnọ, adíngbenọ, nukuntọ́nnọ po mẹhe to awukuzọ̀n jẹ lẹ po to azọ́njiawu-liho. (Hia Matiu 4:23, 24; Joh. 9:1-7) Tulinamẹnu wẹ e yin nado yọnẹn dọ azọ́njiawu azọ̀nhẹngbọ tọn he Jesu wà enẹlẹ yin ohia nuhe e na wá wà lẹdo aihọn pé to aihọn yọyọ lọ mẹ lẹ tọn. To ojlẹ enẹ mẹ, “finẹnu lẹ ma to na dọmọ, yẹn to azọ̀njẹ.”—Isa. 33:24.

⁵ Ṣigba, be mí dona nọ donukun dọ Jiwheyẹwhe kavi Jesu ni hẹnazọ̀ngbọna mí to azọ́njiawu-liho to egbehe wẹ ya? Nukun tẹwẹ mí dona nọ yí do pọ́n azọ̀n sinsinyẹn kavi madogán lẹ, podọ nawẹ mí na nọ yinuwa gando yé go gbọn?

6. Etẹwẹ mí yọnẹn gando “nunina azọ̀nhẹngbọ tọn” he Klistiani dowhenu tọn delẹ tindo go?

⁶ Mí hia to Biblu mẹ dọ to owhe kanweko tintan whenu, Jiwheyẹwhe gọalọna Klistiani yiamisisadode delẹ nado wà azọ́njiawu lẹ. (Owalọ 3:2-7; 9:36-42) Dopo to “nunina voovo” he yé mọyi gbọn gbigbọ dali lẹ mẹ wẹ “nunina azọ̀nhẹngbọ tọn.” (1 Kọl. 12:4-11) Ṣigba, nunina enẹlẹ po devo lẹ po taidi ogbè voovo yíyí do dọho gọna dọdai didọ na wá doalọte. (1 Kọl. 13:8) Yé masọ tin to egbehe ba. Enẹwutu, mí ma tindo whẹwhinwhẹ́n depope nado donukun dọ Jiwheyẹwhe ni hẹnazọ̀ngbọna mí kavi na mẹyiwanna mítọn lẹ to azọ́njiawu-liho.

7. Jide tẹwẹ Psalm 41:3 na mí?

⁷ Etomọṣo, eyin mí to azọ̀njẹ, mí sọgan lẹhlan Jiwheyẹwhe nado mọ homẹmimiọn, nuyọnẹn po godonọnamẹ etọn po dile sinsẹ̀n-basitọ nugbo hohowhenu tọn lẹ wà do. Ahọlu Davidi wlan dọmọ: “Donanọ wẹ yé he to madogánnọ lẹ tọn lẹnpọn: OKLUNỌ na whlẹn ẹn to nukunbibia whenu. OKLUNỌ na sọ́ ẹ whlá, bosọ hẹn ẹn dogbẹ̀.” (Ps. 41:1, 2) Mí yọnẹn dọ mẹhe nọ hò madogánnọ lẹ tọn pọ́n to azán Davidi tọn gbè lẹ ma nọgbẹ̀ kakadoi. Enẹwutu, nuhe dọ Davidi te ma zẹẹmẹdo dọ mẹtọnhopọntọ enẹlẹ na yin hinhẹn dogbẹ̀ to azọ́njiawu-liho bo ma na kú gbede gba. Ohó gbọdo enẹlẹ sọgan ko zẹẹmẹdo dọ Jiwheyẹwhe na gọalọna mẹtọnhopọntọ nugbonọ enẹlẹ. Gbọnna? Davidi basi zẹẹmẹ dọmọ: “OKLUNỌ na hẹn e go to azọ̀nzàn etọn ji: hiẹ sọ diọ adọzan etọn lẹpo to azọ̀n etọn whenu.” (Ps. 41:3) Na nugbo tọn, mẹhe nọ hò madogánnọ lẹ tọn pọ́n sọgan kudeji dọ Jiwheyẹwhe yọ́n nuhe emi to wiwà gọna nugbonọ-yinyin emitọn. E sọ sọgan deji dọ nugopipe he Jiwheyẹwhe na agbasa gbẹtọvi tọn nado nọ gọ̀ jẹgangan na ede sọgan gọalọ bọ azọ̀n emitọn na gbọ.

8. Sọgbe hẹ Psalm 41:4, etẹwẹ Davidi biọ Jehovah?

⁸ Davidi dọ sọn numimọ mẹ dọmọ: “Yẹn dọmọ, OKLUNỌ E, wàlẹblanuna mi: hẹn azọ̀n ayiha ṣie tọn gbọ, na yẹn ko waylan do we.” (Ps. 41:4) Davidi sọgan ko to hodọ gando ojlẹ he mẹ Absalọmi tẹnpọn nado hò gánzinpo yí sọn e si go, yèdọ whenue ewọ to azọ̀njẹ bo ma penugo nado didẹ whẹho lọ. Davidi ma wọn ylando he e wà po Bati-ṣeba po gọna kọdetọn etọn  lẹ, mahopọnna dọ Jiwheyẹwhe ko jona ẹn. (2 Sam. 12:7-14) Etomọṣo, ahọlu lọ kudeji dọ Jiwheyẹwhe na gọalọna emi to azọ̀nzàn emitọn ji. Ṣigba, be azọ̀nhẹngbọ to azọ́njiawu-liho po gbẹ̀gaa po biọ wẹ Davidi te ya?

9. (a) Nawẹ whẹho Davidi tọn gbọnvona Ahọlu Hẹzekia tọn gbọn? (b) Etẹwẹ Davidi sọgan donukun sọn Jehovah dè?

⁹ To owhe susu godo, Jiwheyẹwhe de nado hẹnazọ̀ngbọna Ahọlu Hẹzekia, mẹhe “yin awutunọ jẹ okú.” To ninọmẹ vonọtaun enẹ mẹ, Jiwheyẹwhe dádo whẹho lọ mẹ. Hẹzekia gọ̀ jẹgangan bo nọgbẹ̀ na owhe 15 dogọ. (2 Ahọ. 20:1-6) Ṣigba to whẹho Davidi tọn mẹ, ewọ ma hodẹ̀ dọ Jiwheyẹwhe ni hẹn azọ̀n emitọn gbọ to azọ́njiawu-liho gba. Lẹdo hodidọ lọ tọn dohia dọ nuhe biọ Davidi te wẹ yindọ Jehovah ni gọalọna ẹn kẹdẹdile E na wà na mẹhe nọ hò madogánnọ lẹ tọn pọ́n do. Ehe na biọ dọ Jiwheyẹwhe ni hẹn ẹn dote “to azọ̀nzàn etọn ji.” Na ylando Davidi tọn ko yin jijona ẹn wutu, ewọ sọgan biọ dọ Jiwheyẹwhe ni miọnhomẹna emi bo gọalọna emi, podọ huhlọn agbasa emitọn tọn ni gọalọna emi nado gọ̀ jẹgangan. (Ps. 103:3) Mílọsu sọgan wà nudopolọ.

10. Tadona tẹ kọ̀n wẹ nuhe jọ do Tlofimu po Epafloditu po go sọgan hẹn mí wá?

¹⁰ Kẹdẹdile Davidi ma mọ azọ̀nhẹngbọ po gbẹ̀gaa po yí to azọ́njiawu-liho do, mọdopolọ wẹ e yindo na Tlofimu he yin dopo to azọ́nwatọgbẹ́ apọsteli Paulu tọn lẹ mẹ. Mí yọnẹn dọ Paulu mọ huhlọn yí to nujijọ delẹ whenu nado hẹnazọ̀ngbọna mẹhe to azọ̀njẹ lẹ. (Hia Owalọ lẹ 14:8-10.) Ewọ hẹnazọ̀ngbọna “otọ́ Publiu tọn [he] to aimimlọn bọ agbasa-hùnmiyọ́n po zẹntin po to tuklado e.” Paulu “hodẹ̀ bosọ ze alọ etọn lẹ do e ji bo hẹnazọ̀ngbọna ẹn.” (Owalọ 28:8) Amọ́, Paulu ma wà nudopolọ na Tlofimu he zingbejizọnlin mẹdehlan tọn po e po. (Owalọ 20:3-5, 22; 21:29) To whenue Tlofimu bẹ azọ̀n bo ma sọgan zindonukọn hẹ Paulu to gbejizọnlin lọ mẹ, apọsteli lọ ma hẹnazọ̀ngbọna ẹn; e jo e do Miletu nado gọ̀ jẹgangan. (2 Tim. 4:20) Mọdopolọ, whenue Epafloditu “jẹazọ̀n dibla jẹ kúdonu,” nudepope ma dohia dọ Paulu hẹnazọ̀ngbọna họntọn vivẹ́ etọn to azọ́njiawu-liho.—Flp. 2:25-27, 30.

11, 12. Naegbọn Luku do penugo nado na alọgọ nujọnu tọn Paulu, podọ etẹwẹ mí sọgan dọ gando dotozọ́n Luku tọn go?

¹¹ “Luku, dotozọ́nwatọ mẹyiwanna lọ,” yèdọ mẹhe kàn owe Owalọ lẹ tọn lọsu zingbejizọnlin hẹ Paulu. (Kọl. 4:14; Owalọ 16:10-12; 20:5, 6) E sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe nado yise dọ Luku na ko nọ na ayinamẹ Paulu gando amasin po nudevo lẹ he e na wà nado tindo agbasalilo po go, bosọ nọ penukundo ewọ po mẹdevo he zingbejizọnlin hẹ yé lẹ po go. Naegbọn e na ko biọ dọ Luku ni wàmọ? Na Paulu lọsu jẹazọ̀n to gbejizọnlin etọn lẹ whenu wutu. (Gal. 4:13) Luku sọgan ko penukundo yé go taidi doto de, sọgbe hẹ nuhe Jesu dọ dọmọ: “Mẹhe to gángán lẹ ma nọ tindo nuhudo dotozọ́nwatọ tọn gba, adavo mẹhe to azọ̀njẹ lẹ.”—Luku 5:31.

¹² Biblu ma dọ whenue kavi fie Luku plọn dotozọ́nwiwa te. Mẹdelẹ dọ dọ na Klistiani he to Kọlọsi lẹ yọ́n Luku ganji wutu wẹ Paulu do dọna yé dọ ewọ yin doto de. E jẹna ayidego dọ wehọmẹ dotozọ́n pinplọn tọn de tin to Laodikea he ma dẹn do finẹ. Depope he whẹho lọ yin, Luku ma yin mẹhe ma plọn dotozọ́n bo nọ to ayinamẹ na do amasin ji de gba; doto nujọnu tọn de wẹ. Hogbe dotozọ́nwiwa tọn vonọtaun he Luku yizan to owe Wẹndagbe tọn etọn po owe Owalọ lẹ tọn po mẹ lẹ gọna aliho he mẹ e na ayidonugo azọ̀n he Jesu hẹngbọ lẹ te hẹn ehe họnwun hezeheze.

13. Na nuhe dù ayinamẹ he gando agbasalilo go lẹ, pọndohlan jlẹkaji tọn tẹwẹ mí dona tindo?

¹³ Mí ma to gbẹnọ to ojlẹ he mẹ Klistiani hatọ de sọgan yí “nunina azọ̀nhẹngbọ tọn” zan nado hẹnazọ̀ngbọna mí te. Ṣigba, mẹmẹsunnu ojlo dagbenọ delẹ nọ na mí ayinamẹ gando whẹho agbasalilo tọn lẹ go, eyin mí ma tlẹ biọ yé. Nugbo wẹ dọ mẹde sọgan na mí ayinamẹ paa he  yọ́n-na-yizan delẹ. Paulu wàmọ to whenue Timoti to homẹ-zọ̀n jẹ, vlavo na osin lẹdo lọ tọn ko yin hinhẹnflu wutu. * (Hia 1 Timoti 5:23.) Ṣigba, ehe gbọnvo pete na whẹho he mẹ Kunnudetọ de nọ tẹnpọn nado diọlinlẹnna yisenọ hatọ he to azọ̀njẹ de nado zan gbémasin, kavi hodo aliho nukunpedomẹgo tọn, kavi dù núdùdù vonọtaun de, ehe sọgan nọma wazọ́n na ẹn kavi tlẹ sọgan gbleawuna ẹn to ninọmẹ delẹ mẹ. To whedelẹnu, mẹdelẹ ko tẹnpọn nado diọlinlẹnna mẹdevo lẹ bo nọ dọ dọ: ‘Hẹnnumẹ ṣie de ko jẹazọ̀n enẹ nkọ pọ́n bo nù amasin ehe . . . Bọ azọ̀n etọn gbọ.’ Mahopọnna lehe nuhe mẹlọ dọ sọgan taidi nugbo do, nuyọnẹnnu wẹ e na yin nado hẹn do ayiha mẹ dọ amasin kavi aliho nukunpedomẹgo tọn he mẹsusu tlẹ to yiyizan lẹ sọgan gbẹ́ bẹ owù hẹn.—Hia Howhinwhẹn lẹ 27:12.

14, 15. (a) Etẹwẹ mẹdelẹ nọ yí azọ̀n he jẹ mẹdevo te do mọ? (b) Na nuhe dù ayinamẹ he gando agbasalilo go lẹ, nawẹ mí sọgan yí Howhinwhẹn lẹ 14:15 do yizan mẹ gbọn?

¹⁴ Míwu Klistiani lẹ nọ jlo na tindo agbasalilo dagbe nado sọgan duvivi ogbẹ̀ tọn bo nọ tindo mahẹ gigọ́ to sinsẹ̀nzọn Jiwheyẹwhe tọn mẹ. Etomọṣo, mí ko dugu mape tọn, ehe zọ́n bọ azọ̀n dugán do mí ji. Eyin mí to azọ̀njẹ, aliho nukunpedomẹgo tọn voovo lẹ wẹ nọ tin-to-aimẹ. Mẹdopodopo wẹ tindo jlọjẹ nado de dehe jlo e. Ṣigba, e blawu dọ to aihọn he gọ́ na nukunkẹn ehe mẹ, mẹdelẹ nọ yí azọ̀n he jẹ mẹdevo te do mọ dotẹnmẹ hundote nado dín kuẹ. Mẹdelẹ nọ dolalo kavi na kunnudenu lalo lẹ nado sà nuhe yé ylọdọ “pọngbọ” kavi “amasin” lẹ. Mẹdevo lẹ kavi azọ́nwhé delẹ nọ basi ajọjijla amasin he vẹahi lẹ tọn, na yé nido duale susu. Aliho nukunpedomẹgo tọn ehelẹ sọgan dọ̀n mẹhe to azọ̀njẹ bo to jijlo vẹkuvẹku nado gọ̀ jẹgangan kavi nado nọgbẹ̀ dogọ de. Etomọṣo, mì gbọ mí ni ma wọnji ayinamẹ Ohó Jiwheyẹwhe tọn ehe go blo, ehe dọmọ: “Wunvinọ yí ohó popo sè: ṣigba omẹ zinzin jlẹ aliho ede tọn pọ́n tlala.”—Howh. 14:15.

¹⁵ “Omẹ zinzin” na tin to aṣeji titengbe eyin e ma kudeji dọ mẹhe dọ “ohó” lọ kavi na ayinamẹ lọ yin doto azọ́nyọnẹntọ de. “Omẹ zinzin” sọgan kanse ede dọmọ: ‘Nugbo wẹ dọ e dọ dọ vitamine, gbémasin, kavi núdùdù tangan ehe gọalọna mẹde, ṣigba be kunnudenu nujọnu tọn de dohia dọ nugbo wẹ e dọ ya? Gbẹtọ lẹ nọ gbọnvona ode awetọ. Be kunnudenu dejidego de dohia dọ amasin ehe lọ na gọalọna mi ya? Be n’dona basi dodinnanu dogọ kavi kanhose mẹhe ko mọ azọ́nplọnmẹ yí nado penukundo azọ̀n ehe nkọ go de wẹ ya?’—Deut. 17:6.

16. Kanbiọ tẹlẹ wẹ sọgan gọalọna mí nado do “wunza” hia to whenue mẹde na mí ayinamẹ gando whẹho agbasalilo tọn go?

¹⁶ Ohó Jiwheyẹwhe tọn dotuhomẹna mí “nado nọ do wunza, . . . hia to titonu ehe mẹ.” (Titu 2:12) Mí dona do “wunza” hia kavi yin lẹnpọn dagbenọ to whenue mẹde basi zẹẹmẹ na mí gando aliho dodindinna azọ̀n kavi nukunpedomẹgo tọn de go, ehe fọ́n ayihaawe dote kavi taidi nuhe dózin. Be mẹlọ sọgan basi zẹẹmẹ lehe nulọ nọ wazọ́n do tọn to aliho he sọgbe mẹ ya? Be nudọnamẹ lẹ tin gando e go bọ doto susu kẹalọyi i taidi nuhe sọgan yin jidedego ya? (Howh. 22:29) Kavi be nuhe fọnjlodotenamẹ lẹ wẹ mẹhe to ayinamẹ na mi lọ dọ poun ya? Vlavo mẹlọ dọ dọ fidindẹn de wẹ aliho nukunpedomẹgo tọn lọ yin hinhẹnwa sọn, bọ doto dintọn lẹ lọsu ma tlẹ ko yọnẹn. Be kunnudenu enẹ dohia dọ nulọ nọ wazọ́n nugbo kavi tlẹ sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe ya? Aliho dodindinna azọ̀n kavi nukunpedomẹgo tọn he mẹdelẹ nọ jlẹ namẹ nọ biọ dọ yè ni yí ‘onú aṣli tọn’ de kavi ‘huhlọn jiawu’ de zan. Ehe biọ aṣejininọ taun na Jiwheyẹwhe na avase mí gando  “nujijlẹ” po afinyọnnuwiwa po go.—Isa. 1:13, NW; Deut. 18:10-12.

17. Ojlo he sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe tẹwẹ mí nọ tindo?

¹⁷ Hagbẹ anademẹtọ owhe kanweko tintan whenu tọn do wekanhlanmẹ vonọtaun de hlan agun lẹ. To whenue yé ko slẹ nuhe Klistiani lẹ dona dapana lẹ godo, yé dotana wekanhlanmẹ lọ dọmọ: “Eyin mì yí sọwhiwhe do whlá mìde sọn onú ehelẹ mẹ, mì na nọ jijọho mẹ. Mì nọ dagbe!” (Owalọ 15:29) Hogbe tadona tọn he whànmẹ ehe sọgan sọ yin lilẹdogbedevomẹ dọ “mì nọ jogún-jogún.” E họnwun dọ mí nọ jlo na “nọ dagbe” bo to jogún-jogún dile mí to Jiwheyẹwhe huhlọnnọ mítọn sẹ̀n.

18, 19. Etẹwẹ mí sọgan donukun to aihọn yọyọ lọ mẹ?

¹⁸ Eyin titonu ylankan ehe gbẹ́ pò to ote bọ mí gbẹ́ to mapenọ yin, mí na nọ jẹazọ̀n janwẹ. Mí ma sọgan donukun todin dọ azọ̀n mítọn lẹ na nọ gbọ to azọ́njiawu-liho. Etomọṣo, Osọhia 22:1, 2 dohia dọ ojlẹ de na wá bọ mí na yin azọ̀nhẹngbọna mlẹnmlẹn. To numimọ de mẹ, apọsteli Johanu mọ “tọ̀sisa osin ogbẹ̀ tọn de” po “atin ogbẹ̀ tọn lẹ” po he amà yetọn lẹ “tin na azọ̀nhẹngbọ akọta lẹ tọn.” Ehe ma to alọdlẹndo gbémasin de he mí na nù to egbehe kavi to aihọn yọyọ lọ mẹ nado mọ azọ̀nhẹngbọ yí. Kakatimọ, e to alọdlẹndo nuhe Jehovah wleawuna gbọn Jesu gblamẹ lẹ nado na ogbẹ̀ madopodo gbẹtọvi tonusetọ lẹ, yèdọ nude he mí sọgan to nukundo.—Isa. 35:5, 6.

¹⁹ Dile mí to tenọpọn sọgodo jiawu enẹ, mí yọnẹn dọ Jehovah nọ tindo ojlo to dopodopo mítọn mẹ, etlẹ yin to whenue mí to azọ̀njẹ. Mí sọgan deji dile Davidi wà do dọ Jiwheyẹwhe mítọn na hẹn mí dote kavi gọalọna mí to whedepopenu he mí to azọ̀njẹ. Podọ mílọsu lẹ sọgan dọ dile Davidi dọ do dọmọ: “Eyin yẹn tọn wẹ, hiẹ hẹn mi dote to walọ pipé ṣie mẹ, hiẹ sọ ze mi dai do nukọn towe kakadoi.”—Ps. 41:12.