ETẸ JI wẹ ayiha towe nọ yì eyin a sè hogbe lọ gbóta? Matin ayihaawe, fie kudiho bo to wánlùn. Enẹwutu, e na vẹawu dọ a ni lẹndọ yè sọgan mọ nuhọakuẹ de to finẹ.

Etomọṣo, owhe kanweko wayi, nuhọakuẹ de yin mimọ to ofi mọnkọtọn. Nuhọakuẹ ehe ma yin nuhọakuẹ de poun gba, nuhọakuẹ tlala de wẹ. Nuhọakuẹ wunmẹ tẹwẹ yin mimọ? Naegbọn nuhọakuẹ enẹ he yin mimọ do yin nujọnu na mí to egbehe?

To bẹjẹeji owhe 1900 lẹ tọn, Bernard P. Grenfell po Arthur S. Hunt po, he yin weyọnẹntọ lẹ to wehọmẹ alavọ tọn Oxford tọn, yì dla Égypte pọ́n. To finẹ, yé mọ papyrus susu to ogbó he pli do Tọ̀sisa Nile pá lẹ ji. To 1920, to whenue weyọnẹntọ awe lọ lẹ to azọ́nwa nado tò papyrus lọ lẹ, Grenfell mọ papyrus devo he yin kùnkùn to Égypte lẹ yí. E yí papyrus lọ lẹ to aṣẹ wesẹdotẹn de tọn mẹ; yinkọ wesẹdotẹn lọ tọn wẹ The John Rylands Library to Manchester, Angleterre. Ṣigba, whẹpo azọ́n lọ na fó, weyọnẹntọ awe lọ lẹ kú.

Weyọnẹntọ devo to wehọmẹ alavọ tọn Oxford tọn he nọ yin Colin H. Roberts wẹ wá fó azọ́n lọ. To whenue e to papyrus lọ lẹ tò wẹ e mọ papyrus pẹvi devo to ajiji mẹ. Papyrus pẹvi lọ dite yì centimètre 9 bo gblo sọ centimètre 6. E paṣa ẹ taun nado mọdọ nukinkan alọ tọn Glẹkigbe tọn he to papyrus lọ ji lẹ bẹ hogbe he e jẹakọ hẹ lẹ hẹn. To nukọn papyrus lọ tọn, e mọ hogbe he yin yíyí sọn Johanu 18:31-33 mẹ, podọ to godo etọn, hogbe he bẹ apadewhe wefọ 37 po 38 po tọn lẹ hẹn. Roberts mọdọ nuhọakuẹ de ji wẹ emi jẹ.

Roberts mọdọ onú hoho taun wẹ papyrus pẹvi lọ yin. Ṣigba, sọn whetẹnu gbọ́n wẹ papyrus pẹvi lọ ko tin? Nado yọnẹn, e yí nukinkan alọ tọn he to e ji lọ jlẹdo owe hohowhenu tọn devo lẹ go. Aliho dodinnanu tọn ehe nọ yin yiylọdọ paléographie. * Gbọn aliho dodinnanu tọn ehe yiyizan dali, e penugo nado dọ owhe he gblamẹ papyrus pẹvi lọ ko tin-to-aimẹ te. Ṣigba, e jlo na kudo tadona he kọ̀n e wá lọ ji. Enẹwutu, e de fọto papyrus pẹvi lọ tọn, bo do vọkan lẹ hlan weyọnẹntọ papyrus tọn atọ̀n bo biọ to yé si nado dọ whenue gbọ́n papyrus lọ ko tin-to-aimẹ. Tadona tẹ kọ̀n wẹ weyọnẹntọ ehelẹ wá?

Gbọn dogbigbapọnna aliho nukinkan tọn, po onú mọnkọtọn devo he papyrus pẹvi lọ bẹhẹn lẹ po dali, weyọnẹntọ atọ̀n ehelẹ kọngbedopọ dọ papyrus pẹvi enẹ yin kinkan to gblagbla owhe 100 po 150 po tọn mẹ, yèdọ e whè gbau to owhe 20 to okú apọsteli Johanu tọn godo! Ṣigba, paléographie ma yin aliho dejidego mlẹnmlẹn de nado yọ́n whenue gbọ́n owe de ko tin-to-aimẹ te, podọ weyọnẹntọ devo lẹndọ papyrus pẹvi lọ sọgan ko yin kinkan to owhe 100 wá owhe 199. Etomọṣo, kakajẹ egbé, papyrus pẹvi ehe wẹ yin kandai sánpo Owe-wiwe Glẹki tọn lẹ tọn he dohó hugan bọ yè mọ.

To egbehe, naegbọn papyrus pẹvi ehe, he nọ yin yiylọdọ papyrus Rylands tọn, he bẹ hogbe Wẹndagbe Johanu tọn hẹn lẹ do yin nuhọakuẹ na mẹhe nọ tindo ojlo to Biblu mẹ lẹ? E whè gbau, whẹwhinwhẹ́n awe wutu wẹ. Tintan, wunmẹ kandai pẹvi enẹ tọn gọalọna mí nado mọ obá he mẹ Klistiani dowhenu tọn lẹ nọ ylọ Owe-wiwe lẹ dọ nujọnu jẹ.

To owhe 100 lẹ mẹ, owe wunmẹ awe wẹ tin, yèdọ  owe-hihá lẹ po codex po. Owe-hihá lẹ nọ yin papyrus kavi ayú-wema he yè nọ ṣá dopọ bọ e nọ taidi wema de he dite. Podọ to whedepopenu he yè tindo nuhudo etọn, wema ehe sọgan yin vinvlọ́n kavi yin hihá. To paa mẹ, nukinkan ma nọ tin to godo na owe-hihá de.

Ṣigba, nukinkan tin to godo po nukọn po na papyrus pẹvi he Roberts mọ lọ. Po ehe po, yè sọgan wá tadona kọ̀n dọ papyrus enẹ yin apadewhe codex de tọn, e ma yin owe-hihá de tọn gba. Codex nọ yin apadewhe ayú-wema kavi papyrus voovo lẹ tọn he yè tọ̀ dopọ taidi owe de.

Aliho tẹlẹ mẹ wẹ codex yọ́n hugan owe-hihá te? Wẹndagbe-jlatọ wẹ Klistiani dowhenu tọn lẹ yin. (Matiu 24:14; 28:19, 20) Yé nọ hẹn owẹ̀n Biblu tọn gbayipe to fidepope he yé mọ gbẹtọ te, yèdọ to owhé lẹ gbè, ahimẹ, podọ to aliji. (Owalọ lẹ 5:42; 17:17; 20:20) Enẹwutu, e nọ bọawuna yé nado yí Owe-wiwe lẹ zan sọn codex mẹ na e yin awuwlena di owe de bọ e ma nọ biọ dọ yé ni to vinvlọ́n ẹn bo to hihá ẹ mapote.

Humọ, po codex po, e nọ bọawuna agun lẹ po gbẹtọ lẹ po nado basi vọkan Owe-wiwe lẹ tọn he yé na zan. Enẹwutu, owe Wẹndagbe lẹ tọn yin kinkan bo yin vivọkan pludopludo, podọ ayihaawe ma tin dọ ehe zọ́n bọ sinsẹ̀n Klistiani tọn yawu gbayipe.

Whẹwhinwhẹ́n awetọ he wutu papyrus Rylands tọn do yin nujọnu na mí wẹ yindọ e na mí jide dọ vọkan kandai dowhenu tọn Biblu tọn lẹ tọn he yin bibasi lẹ sọgbe taun. Dile etlẹ yindọ wefọ he papyrus pẹvi enẹ bẹhẹn sọn Wẹndagbe Johanu tọn mẹ lẹ ma sù, nukinkan he to papyrus pẹvi lọ ji lẹ ma gbọnvo kaka de na nuhe mí sọgan hia to vọkan Biblu tọn mítọn lẹ mẹ to egbehe. Gbọnmọ dali, papyrus Rylands tọn ehe yin kunnudenu de dọ Biblu ma yin didiọ dile etlẹ yindọ e yin kinkan bo yin vivọkan pludopludo to ojlẹ lẹ gblamẹ.

Na nugbo tọn, papyrus Rylands tọn he bẹ wefọ Wẹndagbe Johanu tọn lẹ hẹn yin dopo poun to kunnudenu he papyrus, ayú-wema po kandai fọtọ́n susu devo lẹ po na mí lẹ mẹ dọ vọkan kandai dowhenu tọn Biblu tọn lẹ tọn he yin bibasi lẹ sọgbe taun. To owe The Bible as History he Werner Keller kàn mẹ, e wá tadona kọ̀n dọmọ: “[Kandai] hohowhenu tọn ehelẹ wẹ yin gblọndo dagbe hugan he na duto mẹdepope ji, he tindo ayihaawe dọ nuhe tin to Biblu mítọn lẹ mẹ to egbehe ma sọgbe bo sọgan yin jidedego.”

Nugbo wẹ dọ yise Klistiani lẹ tọn ma sinai do nuhe weyọnẹntọ dòkuntọ lẹ mọ ji. Klistiani lẹ yise dọ “Owe-wiwe lẹpo wẹ yin gbigbọdo sọn Jiwheyẹwhe dè.” (2 Timoti 3:16) Etomọṣo, lehe e nọ vọ́ jidenamẹ do sọ to whenue nuhọakuẹ hohowhenu tọn de do nugbo-yinyin hogbe Biblu tọn ehelẹ tọn hia dọmọ: “Ohó he Jehovah dọ nọ nọte kakadoi”!—1 Pita 1:25.