Pag-amlig sang mga pulis—Ang mga Ginalauman kag mga Ginakahangaw-an

MADAMO sa Inglaterra sang maaga nga bahin sang ika-19 nga siglo ang nagpamatok sa ginabuko nga magkuha sing mga pulis nga ginaswelduhan kag nakauniporme. Nahangawa sila nga basi mabuhinan ang ila kahilwayan kon may armado nga puwersa ang sentral nga panguluhan. Ang iban nahadlok nga basi matabo man sa ila ang natabo anay sa Pransia sa idalom ni Joseph Fouché, ang mga pulis nga espiya. Walay sapayan sini, napilitan sila nga pamangkuton ang ila kaugalingon, ‘Ano ang himuon naton kon wala sing pulis?’

Ang London nangin pinakadaku kag pinakamanggaranon nga siudad sa kalibutan sang una; ang krimen nagadugang kag nabutang sa peligro ang mga negosyo. Ang boluntaryo nga mga guardia kon gab-i kag ang ginaswelduhan sing pribado nga mga manugdakop sa mga kawatan, ang Bow Street Runners, indi makaamlig sa mga tawo kag sa ila propiedad. Si Clive Emsley nagsiling sa iya libro nga The English Police: A Political and Social History: “Ginkabig sang dugang kag dugang pa nga mga tawo ang krimen kag kagamo subong mga butang nga indi dapat magluntad sa sibilisado nga katilingban.” Gani nagdesisyon ang mga taga-London pabor sa ginaswelduhan nga mga pulis sa idalom sang pagdumala ni Sir Robert Peel kag ginlauman nila nga magmadinalag-on ini.⁠ * Sang Septiembre 1829, ang nakauniporme nga mga pulis sang Metropolitan Police nagsugod sa pagpatrolya sa ila ginabantayan nga mga teritoryo.

Halin sa umpisa sang ila moderno nga maragtas, ang topiko tuhoy sa mga pulis nagpautwas sing mga hulusayon nga nagatuga sing paglaum kag kahangawa​—⁠ang paglaum nga magahatag sila sing seguridad kag ang kahangawa nga mag-abuso sila sa ila gahom.

Nagsugod ang Amerikano nga mga Pulis

Sa Estados Unidos, ang New York City amo ang una nga nagkuha sing ginaswelduhan nga mga pulis. Samtang nagadugang ang manggad sang siudad, amo man ang kadamuon sang krimen sini. Sang dekada 1830, sarang mabasa sang tagsa ka pamilya ang makasiligni nga mga sugilanon tuhoy sa krimen nga ginaimprinta sa bag-o kag barato lamang nga pamantalaan​​—⁠ang penny press. Nagbaskog ang protesta sang publiko, kag natigayon sang New York ang iya mga pulis sang 1845. Sugod sadto, ang mga taga-New York kag mga taga-London nangin interesado sa ila mga pulis.

 Kaangay sang mga Ingles, ginkahangaw-an man sang mga Amerikano ang armado nga mga pulis sang gobierno. Apang ining duha ka pungsod nakahimo sing magkatuhay nga mga solusyon. Ginpili sang mga Ingles ang isganan nga mga pulis nga may mataas nga kalo kag luto nga asul nga uniporme. Batuta lamang ang ila armas. Tubtob karon, wala gihapon nagauyat sing pusil ang mga pulis sa Britanya luwas lamang sa emerhensia nga mga kahimtangan. Apang, subong sang ginsiling sang isa ka report, “daw indi na malikawan . . . nga ang mga pulis sa Britanya magauyat sing armas sa ulihi.”

Apang, sa Estados Unidos, ang kahangawa nga basi abusuhan ang gahom sang gobierno nagdul-ong sa pagpatuman sang Ikaduha nga Emyenda sa Konstitusyon sang Estados Unidos, nga nagagarantiya sa “kinamatarong sang mga tawo nga magpanag-iya kag magdala sing mga Armas.” Subong resulta, luyag sang mga pulis nga mag-uyat sila sing pusil. Sang ulihi, ang ila paggamit sing pusil nagresulta sa mga tiniruhay sa kalye nga nangin kinaandan sa Amerikano nga mga pulis kag mga kawatan, sa di-magkubos sa impresyon sang kadam-an. Ang isa pa ka rason kon ngaa luyag sang una nga mga pulis sa Estados Unidos nga mag-uyat sing pusil amo nga tuhay gid ang katilingban sa sini kon ipaanggid sa iya sang London. Ang New York naggamo samtang ang populasyon sini madasig nga nagdamo. Ang pagdagsa sang linibo ka imigrante ilabi na gikan sa Europa kag sang mga Aprikano nga Amerikano sang magsugod ang Inaway Sibil sang 1861-​65 nagdul-ong sa kasingki sa ulot sang duha ka rasa. Ginbatyag sang mga pulis nga dapat sila maggamit sing mas estrikto nga mga pamaagi.

Busa, masami nga ginkabig ang mga pulis subong posible nga makahalalit apang kinahanglanon nga butang. Handa ang mga tawo nga batason ang kon kaisa indi kalahamut-an nga butang agod mapaluntad ang isa ka kadakuon sang kahim-ong kag seguridad. Apang, sa pila ka bahin sang kalibutan, isa ka tuhay nga sahi sang mga pulis ang nagalutaw.

Makahaladlok nga mga Pulis

Sang maaga nga bahin sang ika-19 nga siglo, sang ang moderno nga mga pulis ginsugdan nga gamiton, ang kalabanan nga katawhan nagakabuhi sa idalom sang paggahom sang mga emperyo sang Europa. Sa kabilugan, ang pulisiya sa Europa gin-organisar agod amligan ang mga manuggahom indi ang mga tawo. Bisan gani ang mga taga-Britanya, nga wala gid maluyag sa ideya nga maggamit ang ila pungsod sing isa ka armado, estilo-militar nga mga pulis, daw wala makonsiensia nga gamiton ang militar nga mga pulis agod mahuptan nga sakop ang mga kolonya. Si Rob Mawby, sa iya libro nga Policing Across the World, nagsiling: “Ang mga hitabo sang pagpamintas, pagkadibunayag, kasingki, pagpatay kag pag-abuso sa gahom sang mga pulis natabo sa halos tagsa ka dekada nga nagluntad ang mga pulis sa mga kolonya.” Sa tapos masambit nga ang mga pulis sa idalom sang pagkontrol sang Emperyo sang Europa naghatag man sing pila ka benepisyo, ang amo gihapon nga libro nagdugang nga ini “mabaskog nga nag-impluwensia sa mga pungsod sa bug-os nga kalibutan nga kabigon ang mga pulis subong isa ka puwersa sang gobierno kag indi subong isa ka serbisyo publiko.”

Ang mapiguson nga mga gobierno nga nahadlok sa mga rebolusyon halos naggamit pirme sing mga sekreta agod magpangispiya sa ila mga banwahanon. Ini nga mga pulis pakusog nga nagakuha sing impormasyon paagi sa pagtormento kag pagpatay sa ginasuspetsahan nga mga subersibo ukon pagdakop sa ila nga wala sing kasaba sa korte. Ang mga Nazi may Gestapo, ang Unyon Sobyet may KGB, kag ang Sidlangan nga Alemanya may Stasi. Makatilingala gid nga ang Stasi nagkuha sing 100,000 ka pulis kag ayhan tunga sa milyon nga espiya agod makontrol ang mga 16 milyones nga populasyon. Ang mga pulis nagapamati sa mga hambalanay sa telepono sa sulod sang 24 oras kag nagahupot sing nasulat nga rekord tuhoy sa ikatlo nga bahin sang bug-os nga populasyon. “Ang mga Stasi wala sing pasunaid kag wala sing huya,” siling ni John Koehler sa iya libro nga Stasi. “Ang mga klerigo lakip ang mataas nga mga opisyales sang mga Protestante kag mga Katoliko, ginpanguha subong mga sekreta nga manugsumbong. Ang ila mga opisina kag mga duog nga kulumpisaran ginpamutangan sing mga instrumento agod mabatian ang ginahambalan diri.”

Apang, ang makahaladlok nga mga pulis indi lamang masapwan sa mapiguson nga mga gobierno. Ang mga pulis sa dalagku nga mga siudad ginasumbong nga nagatuga sing kakugmat kon maggamit sila sing sobra ka agresibo nga sahi sang pagpatuman sang kasuguan, ilabi na kon ginapuntariya nila ang mga minoridad. Tuhoy sa nabalahuba nga iskandalo sa Los Angeles, ang isa ka magasin sang mga balita nagsiling nga ginpakita sini nga iskandalo nga ang “malain nga mga buhat sang mga pulis nakalab-ot sa isa ka bag-o nga nibel sang pagkamalinapason kag nagpautwas sing isa ka bag-o nga termino: ang hurong nga mga pulis.”

Busa, ang mga awtoridad nagapamangkot, Ano ang mahimo sang mga departamento sang pulisiya agod mapauswag ang ila reputasyon? Sa panikasog nga padakuon ang ila katungdanan nga pagserbisyo sa publiko, madamo nga pulis ang nagtinguha nga hatagan sing igtalupangod ang mga aspekto sang ila pagkapulis nga mapuslanon sa komunidad.

 Ang Paglaum May Kaangtanan sa Serbisyo sang mga Pulis sa Komunidad

Ang tradisyonal nga estilo sang pagserbisyo sang mga pulis sa Japan nagganyat sa iban nga mga pungsod. Mga isa ka dosena nga Hapones nga mga pulis ang ginaasayn sa isa ka teritoryo kag nagarelyibuhay sila. Ang Britaniko nga manuglektura sa kriminolohiya kag madugay na nga residente sa Japan, nga si Frank Leishman, nagsiling: “Ang mainabyanon nga serbisyo sang mga pulis sa koban (istasyon sang pulis) kilala na: paghatag sing direksion sa mga kalye sang Japan nga kalabanan sini wala sing ngalan; pagpahulam sing payong sa mga tawo nga naabtan sang ulan; pagsigurado nga makasakay sa katapusan nga biyahe sang tren ang manugpauli nga hubog nga mga sararimen; kag ang paghatag sing laygay sa ‘mga problema sang mga banwahanon.’ ” Ang mga pulis nga nakabase sa palibot lamang sang kabalayan nangin isa ka butang nga naghatag sa Japan sing maayo gid nga reputasyon nga sarang ikaw makalakatlakat sa mga kalye sini nga wala sing peligro.

Epektibo ayhan ini nga sahi sang serbisyo sang mga pulis sa iban nga duog? May natun-an sa sini ang mga nagatuon sing kriminolohiya. Ang moderno nga mga pag-uswag sa komunikasyon daw nagpadistansia sa mga pulis gikan sa mga tawo nga ila ginaserbisyuhan. Sa madamo nga siudad karon, masami nga ang trabaho sang mga pulis daw amo lamang ang pagbulig kon may mga emerhensia. Kon kaisa daw subong bala nga nadula na ang orihinal nga katuyuan sini nga amo ang pagtapna sa mga krimen. Subong reaksion sa sini nga huyog, nangin popular liwat ang pagronda sa palibot sang kabalayan.

Pagronda sa Palibot

“Madinalag-on gid ini; nabuhinan ang krimen,” siling ni Dewi, isa ka pulis, tuhoy sa iya trabaho sa Wales. “Ang pagronda sa palibot nagakahulugan nga pabuligon ang mga tawo nga mangin alisto para sa ila seguridad. Nagaorganisar kami sing mga miting agod nga magkilalahay ang mga magkaingod, maghatagay sing numero sang telepono, kag agod makabati sila kon paano matapna ang krimen. Naluyagan ko ang proyekto bangod nagbulig ini sa mga magkaingod nga mahiusa liwat. Sa masami, indi gani kilala sang mga tawo kon sin-o ang ila mga kaingod. Epektibo gid ini nga proyekto bangod dugang pa nga nangin alisto ang mga tawo.” Nag-uswag man ang relasyon sang mga pulis sa publiko.

Ang isa pa ka tikang amo nga buligan ang mga pulis nga mangin kapin ka maluluy-on sa mga biktima. Ang kilala nga Olandes nga victimologist nga si Jan van Dijk nagsulat: “Dapat tudluan ang mga pulis nga ang ila pagpakig-angot sa mga biktima subong ka importante sa pagpakig-angot sang mga doktor sa mga pasyente.” Sa madamo nga duog wala gihapon ginakabig sang mga pulis ang kapintas kag panglugos nga nagakatabo sa sulod sang pamilya subong krimen. Apang si Rob Mawby nagsiling: “Ang pag-uyat sang mga pulis sa mga kaso sang kapintas kag panglugos sa sulod sang pamilya talalupangdon nga nag-uswag sining karon nga tinuig. Apang, daku pa nga pag-uswag ang kinahanglan.” Ang pag-abuso sa gahom isa pa ka bahin nga dapat landason sang halos tanan nga grupo sang mga pulis.

Ang Kahangawa sa Pagkadibunayag sang mga Pulis

Ang pagbatyag nga ginaamligan ang isa sang mga pulis palatandaan kon kaisa sang iya pagkawalay hinalung-ong, ilabi na kon ang mga balita tuhoy sa pagkadibunayag sang mga pulis nagalapta. Ang subong  sini nga mga report mabatian na sugod sa umpisa sang maragtas sang mga pulis. Nagapatuhoy sa tuig 1855, ginlaragway sang libro nga NYPD​​—⁠A City and Its Police “ang impresyon sang madamo nga taga-New York nga daw mabudlay na makilal-an kon sin-o ang mga manugpatay kag kon sin-o ang mga pulis.” Ang libro nga Faces of Latin America, ni Duncan Green, nagreport nga ang mga pulis didto “ginapatihan nga indi bunayag, indi sangkol, kag abusador sa mga kinamatarong sang tawo.” Ang pangulo nga manugtatap sa 14,000 ka pulis sa Latin Amerika nagsiling: “Ano ang mapaabot mo kon ang ginakita sang pulis wala pa sa [$100] kada bulan? Kon tanyagan sia sing hamham, ano ang iya himuon?”

Daw ano kadaku nga problema ang pagkadibunayag sang mga pulis? Depende ang sabat sa kon sin-o ang ginapamangkot mo. Ang isa ka pulis nga taga-Aminhan nga Amerika nga sa sulod sang mga tinuig nagapatrolya sa isa ka siudad nga may 100,000  ka pumuluyo nagsabat: “Matuod may mga pulis nga indi bunayag, apang sinsero ang kalabanan nga mga pulis. Amo gid sini ang akon naeksperiensiahan.” Sa pihak nga bahin, ang isa ka imbestigador sa krimen nga may 26 ka tuig nga eksperiensia sa isa pa ka pungsod nagsabat: “Ang pagkadibunayag ginakabig ko nga nagaluntad bisan diin. Malaka lang ang bunayag nga mga pulis. Kon ginausisa sang isa ka pulis ang ginkawatan nga balay kag makakita sia sing kuwarta, mahimo gid nga kuhaon niya ini. Kon mabawi niya ang kinawat nga malahalon nga mga butang, kuhaon niya ang pila sini.” Ngaa indi bunayag ang iban nga mga pulis?

Ang iban nagasugod nga may mataas nga mga prinsipio kag dayon nagapaimpluwensia sa indi bunayag nga mga pulis kag sa indi bunayag nga mga talaksan sang mga kriminal nga ila maengkwentro. Ginkutlo sang libro nga What Cops Know ang isa ka taga-Chicago nga manugpatrolya nga nagsiling: “Sa bahin sang mga pulis, ang kalautan isa ka butang nga natun-an nila gikan sa personal nga eksperiensia. Ginapalibutan sila sini. Ginatandog nila ini . . . ginatilawan nila ini . . . ginapanimahuan nila ini . . . ginapamatian nila ini . . . dapat nila atubangon ini.” Ang pagpakig-angot sa sini nga kalautan madali nga makatuga sing malain nga epekto.

Bisan pa nagahatag ang mga pulis sing mapuslanon nga serbisyo, indi nila mahimo sing himpit ang ila katungdanan. May malauman bala kita nga maayo pa?

[Nota]

[Kahon/Mga retrato sa pahina 8, 9]

“Indi Bala Makadalayaw Gid ang mga ‘British Bobby’?”

Ang mga taga-Britanya amo ang una nga nakasarang sa pagkuha sing ginaswelduhan nga mga pulis. Luyag nila nga mangin organisado ang ila katilingban​​—⁠kaangay sang ila maayo nga karwahe nga transportasyon nga nagabiyahe sing husto gid sa oras. Sang 1829, ginhaylo sang Home Secretary, nga si Sir Robert (Bobby) Peel, ang Parlamento nga aprobahan ang London Metropolitan Police, nga may ulong-talatapan sa Scotland Yard. Bisan pa wala ini maluyagi sang primero bangod gin-estriktuhan sini ang pagpahubog kag pagsugal sa kalye, ang mga “bobby” nangin paborito sang ulihi sang mga tawo.

Sang 1851, may bugal nga gin-agda sang London ang kalibutan nga magkari sa Great Exhibition kag dayawon ang mga hinimuan sang industriya sang Britanya. Natingala ang mga bisita sa mahim-ong nga mga kalye kag nga wala sing mga hubog, mga pampam, kag mga lihuliho. Ang sangkol nga mga pulis nagahatag sing direksion sa mga kadam-an, nagahakwat sang mga bagahe sang mga bisita, nagabulig sa mga tawo sa pagtabok sa dalan, kag nagahakwat pa gani sang tigulang nga mga babayi agod pasakyon sa taksi. Indi katingalahan nga ang mga taga-Britanya subong man ang tagaluwas nga mga bisita nabatian nga nagasiling, “Indi bala makadalayaw gid ang mga ‘British bobby’?”

Daw epektibo gid sila sa pagtapna sa krimen amo nga ginhanduraw sang hepe nga pulis sa Chester sang 1873 ang tion nga ang propesyonal nga krimen halos madula na sing bug-os! Gin-organisar man sang mga pulis ang mga serbisyo subong sang ambulansia kag pagpatay sa sunog. Nag-organisar sila sing mga buhat sang kaluoy nga nagapanghatag sing mga sapatos kag mga panapton sa mga imol. Ang iban nag-organisar sing mga klab para sa mga bata nga lalaki, mga ekskursion kag mga balakasyunan.

Sa pagkamatuod, nangin problema man sang bag-uhan nga mga pulis ang pagdisiplina sa mga pulis nga nadalahig sa pagkadibunayag kag pagpamintas. Apang ginpabugal sang kalabanan ang pagpaluntad sing kalinong paagi sa diutay lamang nga puwersa. Sang 1853, gin-atubang sang mga pulis sa Wigan, Lancashire, ang isa ka kinagubot sang nagawelga nga mga minero. Ang maisugon nga sarhento, nga nagadumala sa napulo lamang ka pulis, nangindi nga gamiton ang pusil sang tag-iya sang minahan. Ang nagalaragway sang panimuot nga nagtuhaw sadto amo ang isa ka sulat nga nabaton ni Hector Macleod sang 1886, sang gin-ilog niya ang iya amay kag nagpulis man sia. Subong sang nabalikwat sa The English Police, ini nagsiling: “Kon mapiguson ka, madula mo ang simpatiya sang publiko . . . Ginauna ko ang publiko bangod alagad ikaw sang komunidad, nga ginapabantayan sa imo sa sini nga tion, kag katungdanan mo nga pahamut-an sila subong man ang imo kumandante.”

Si Hayden, isa ka retirado nga inspektor sang Metropolitan Police, nagsiling: “Gintudluan kami nga pirme magpugong sang kaugalingon bangod kinahanglan sang madinalag-on nga mga pulis ang bulig sang komunidad. Ang amon malip-ot nga batuta gamiton lamang kon kinahanglanon gid, butang nga indi paghimuon sang kalabanan nga pulis sa ila bug-os nga karera.” Ang nagdugang pa sing maayo nga reputasyon sa British bobby amo ang isa ka popular nga serye sa TV nga nagdugay sing 21 ka tuig tuhoy sa isa ka bunayag nga pulis nga nakakilala sa tanan nga yara sa iya teritoryo, ang Dixon of Dock Green. Mahimo gid nga nagpalig-on ini sa mga pulis nga magpauyon sa sini nga reputasyon, apang pat-od gid nga amo ini ang kabangdanan nga naluyagan gid sang mga taga-Britanya ang mga pulis.

Ang panimuot sang mga taga-Britanya nagbag-o sang dekada 1960, kag ang tradisyon sang pungsudnon nga bugal ginbuslan sang tradisyon sang pagduhaduha sa awtoridad. Ang mga report tuhoy sa pagkadibunayag kag pagdampig sa rasa sang mga pulis nagguba sa reputasyon sang mga pulis sang dekada 1970, walay sapayan sang ila panikasog nga matigayon ang bulig sang publiko paagi sa pagronda sa palibot sang isa ka lugar. Sining karon lang, pagkatapos sang pila ka panumbungon tuhoy sa rasismo kag paghimuhimo sing ebidensia agod madutlan ang ginasumbong, ang mga pulis nakahimo sing sinsero nga mga panikasog agod mapauswag ang ila panimuot.

[Credit Line]

Retrato sa ibabaw: http://www.constabulary.com

 [Kahon/Retrato sa pahina 10]

Isa ka Milagro sa New York?

Kon ang mga pulis maghimo sing pinasahi nga mga panikasog, ang mga resulta mahimo nga mangin talalupangdon. Ang New York madugay na ginakabig nga isa sa labing makatalagam nga mga siudad, kag sang nagahingapos ang dekada 1980, daw subong bala nga ang ginluyahan sing buot nga mga pulis wala na sing kontrol sa krimen. Bangod sang problema sa ekonomiya napilitan ang panguluhan sang siudad nga indi pagpataason ang sweldo sang mga pulis kag buhinan ang mga pulis. Ginpasangkad sang mga manugbaligya sing droga ang ila negosyo kag gintunaan ini sang makakulugmat nga pagdugang sang kasingki. Ang mga pumuluyo sa siudad nagatulog kon gab-i nga pirme may mabatian nga lupok sang pusil. Isa ka daku nga kinagubot bangod sa dampiganay sa rasa ang natabo sang 1991, kag ang mga pulis mismo nag-organisar sing isa ka magahod nga protesta agod ipabutyag ang ila mga reklamo.

Apang, isa ka bag-o nga hepe sang pulisiya ang nagpakita sing interes nga pahulagon ang iya mga tinawo, amo nga regular nga nagapakigkita sia sa ila agod analisahon ang estratehiya, para sa tagsa ka presinto. Sanday James Lardner kag Thomas Reppetto sa ila libro nga NYPD nagpaathag: “Ang hepe sang mga detektib ukon ang pangulo sang Narcotics Bureau mga tawo nga mabasa lamang sang mga kumander sang presinto sa mga pamantalaan apang talagsa lang nila makita. Karon nagapungko sila sing tingob nga nagahambalanay sa malawig nga inoras.” Ang kadamuon sang krimen nagsugod sa pagbuhin. Ang mga kaso sang pagpatay suno sa report amat-amat nga nagnubo halin sa halos 2,000 sang 1993 tubtob sa 633 sang 1998​​—⁠ang pinakamanubo sa sulod sang 35 ka tuig. Ginkabig ini sang mga taga-New York nga daw isa ka milagro. Ang pagnubo sang ginreport nga krimen sa sulod sang nagligad nga walo ka tuig nangin 64 porsiento.

Paano natigayon ini nga pag-uswag? Ang The New York Times sang Enero 1, 2002, nagpahangop nga ang isa ka sekreto sang kadalag-an amo ang Compstat, “isa ka sistema sa pagsumay sa krimen nga nagadalahig sang pag-usisa sang mga estadistika sa tagsa ka presinto kada semana agod mahibaluan kag maatipan ang mga palaligban sa gilayon nga magtuhaw ini.” Ang anay komisyoner sang pulisiya nga si Bernard Kerik nagsiling: “Ginapanilagan namon ang duog nga ginatabuan sang krimen, kon ngaa nagakatabo ini kag dayon nagabutang kami sing mga pulis kag sing dugang nga mga bulig agod mapat-od nga ini nga mga duog ginahatagan sing igtalupangod. Amo sini kon paano mo mabuhinan ang krimen.”

[Retrato sa pahina 7]

Kinaandan nga istasyon sang mga pulis sa Japan

[Retrato sa pahina 7]

Pulis nga nagakontrol sang trapiko sa Hong Kong

[Retrato sa pahina 8, 9]

Pagkontrol sa kadam-an sa hampang nga soccer sa Inglaterra

[Retrato sa pahina 9]

Ang mga katungdanan sang pulis nagalakip sang pagbulig sa mga naaksidente