Isa ka Hari nga May Daku nga mga Hinimuan

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA CAMEROON

SI Ibrahim Njoya amo ang ika-17 nga hari sang mga Bamum, nga amo ang daku nga grupo sang mga tumandok nga nagapuyo gihapon sa kapatagan sang nakatundan nga Cameroon. Ang listahan diri sang mga manuggahom halin sang 1391 tubtob karon nagapakita nga naghari sia halin sang 1889 tubtob napatay sia sang 1933. Sang naggahom si Njoya, luyag sakupon sang mga Pranses kag mga Aleman ang ila lugar.

Halin sang pamatan-on pa si Njoya, duna sia nga maalam kag kaupod niya ang kasubong man niya nga maalam nga mga tawo kag mga imbentor nga nagaugyon sa iya ideya. Makita sa ubos ang laragway sang tuman katahom nga palasyo nga gintukod niya kag ebidensia ini sang iya kasampaton sa arkitektura. Sia man ang nakaimbento sang galingan sang mais nga makita man diri. Apang, ang pinasahi gid sa tanan amo ang naimbento niya nga bag-o nga sistema kon paano isulat ang lenguahe sang mga Bamum.

Nangin Posible ang Isa ka Nasulat nga Maragtas

Sang talipuspusan sang katuigan 1800, ang maragtas sang mga Bamum ginapalatunlaton lamang sa mga henerasyon. Apang, narealisar ni Njoya nga may katalagman nga mabuhinan ukon madugangan ang mga detalye sini. Pamilyar sia sa Arabe nga lenguahe kay nakabakal sia sing mga libro bahin sini gikan sa mga negosyante kag mga bolantero nga nagalabay sa iya ginharian. Mahimo nga pamilyar man sia sa Vai nga mga simbulo nga ginagamit sadto sa Liberia. Gani nagsugod sia sa paghimo sing isa ka sistema kon paano isulat ang ila lenguahe.

 Nagsugod sia paagi sa pila ka gatos ka tanda, kalabanan sini mga simbulo kag mga ideya. Sa sini nga sistema, kinahanglan nga sauluhon sang iya mga sakop kon ano ang buot silingon sang tagsa ka simbulo. Sa pagligad sang mga tinuig, sa bulig sang iya masaligan nga mga alagad, ginpasimple ini nga sistema. Ginbuhinan nila ang kinahanglanon nga kadamuon sang mga simbulo paagi sa paggamit sing isa ka sistema sang silaba. Paagi sa pagkombinar sang mga simbulo ukon mga letra sang iya bag-o nga sahi sang alpabeto, naporma ang espesipiko nga mga tinaga. Mas diutay lang nga mga letra kag mga tunog sini ang dapat sauluhon sang mga bumalasa. Sang makatapos si Njoya, ang iya sistema sang pagsulat nga gintawag A-ka-u-ku, may 70 ka letra.

Agod gamiton ang Bamum nga mga simbulo, nagmando si Njoya nga itudlo ini sa mga eskwelahan kag amo ang gamiton sang tanan nga nagaobra sa iya gobierno. Nagmando man sia nga gamiton ini nga mga simbulo agod isulat ang matahom nga maragtas sang iya dinastiya kag sang ila pungsod. Sa amo, sa nahauna nga tion, mabasa na sang mga Bamum ang tuhoy sa ila mga tradisyon kag mga kasuguan. Ginpasulat pa gani ni Njoya ang mga resipe kon paano maghimo sing bulong nga ginagamit ining bag-o nga Bamum nga mga simbulo. Kapin sa 8,000 sini nga mga dokumento ang natipigan gihapon sa mga talaguan sini sa palasyo.

Nakabulig gid ining bag-o nga sistema sang pagsulat wala madugay pagkatapos nag-abot ang Aleman nga mga kolonialista sang 1902. Bisan pa nakabenepisyo si Njoya sa pag-umwad sang ila ekonomiya, indi sia kon kaisa ugyon sa pagtamod sang Aleman nga awtoridad. Gani gingamit niya ang iya bag-o nga Bamum nga mga simbulo nga indi pa mahangpan sadto sang mga Aleman. Daw ano kalawig nga gingamit ang Bamum nga mga simbulo?

Sa tion sang Bug-os Kalibutan nga Inaway I (1914-18), wala na sa idalom sang pagkontrol sang Alemanya ang pagdumalahan ni Njoya. Sang ulihi, gintugyan sang bag-o maporma nga Liga de Nasyones ang teritoryo sang mga Bamum sa Pransia. Bisan pa nagapamati sia sa bag-o nga mga ideya, ginpabugal gid ni Njoya ang ila kultura kag tradisyon kag luyag gid niya nga tipigan ini kag pauswagon pa. Amo ini ang rason kon ngaa ginpamatukan niya ang pagkontrol sang mga Pranses sa iya pagdumalahan. Subong sang nagakatabo sa mga pangulo nga wala mag-unong sa mga kolonialista, ginpahalin sia sang mga Pranses sa iya puesto sang 1931. Duha ka tuig sang ulihi, napatay si Njoya nga isa ka tinapok.

Gindumilian sang Pransia nga itudlo ang Bamum nga alpabeto sa mga eskwelahan kag bangod wala na si Njoya nga nagasakdag sini, wala na ini sang ulihi gingamit kag nalipatan na sang kalabanan nga Bamum. Sang nag-abot ang mga misyonero sang Cristiandad sa ila lugar, gintun-an nila ang lenguahe sang mga Bamum kag naghimo sing libro nga nagapaathag sang gramatika sini agod gamiton sa mga eskwelahan. Apang tuhay sa ginhimo ni Njoya, halos ginsunod nila ang tanan nga letra kag tunog sang Romano nga alpabeto karon.

Sining karon lang, may mga panikasog nga ginhimo para mapukaw liwat ang interes sa Bamum nga alpabeto. Ang sultan karon nga si Ibrahim Mbombo Njoya nagbukas sing eskwelahan sa palasyo nga ginpatindog anay sang iya lolo. Ginatun-an diri liwat sang mga kabataan ini nga sistema sang pagsulat agod indi ini malipatan.

[Retrato sa pahina 27]

Isa ka plake sang dinastiya sang mga Bamum halin sang ika 14 nga siglo tubtob karon, nga nasulat sa Romano nga alpabeto sa wala kag sa Bamum nga simbulo sa tuo

[Credit Line sang retrato sa pahina 26]

All photos: Courtesy and permission of Sultan Ibrahim Mbombo Njoya, Foumban, Cameroon