Madinalag-on Gid Bala ang Paggahom ni Rayna Elizabeth I?

TALALUPANGDON gid ang iya kabuhi. Sa sinulatan sang mga awtor, mamalaybay, kag manughimo sing drama kag pelikula, nagpadayon pa gid ang iya kabantugan. Sang nagligad nga mga tinuig, madamo nga libro kag eksibit parte sa iya ang ginhimo. Sa isa ka surbe sa bilog nga kalibutan, isa sia sa napulo ka ginpili subong pinakabantog nga Britaniko. Sia amo si Rayna Elizabeth I sang England.

Ngaa ini nga manuggahom, nga kilala sadto subong ang Birhen nga Rayna kag ang Halangdon nga Rayna Bess, pirme gid madumduman sang mga tawo? Matuod gid bala nga madinalag-on ang iya paggahom?

Nagpanubli Sia sing Madamo nga Problema

Si Elizabeth Tudor natawo sang 1533. Ang iya iloy nga si Anne Boleyn amo ang ikaduha nga asawa ni Hari Henry VIII. Wala gid nalipay ang iya amay sang ginbun-ag sia bangod gusto sini nga lalaki ang iya manunubli. Sang ulihi, ginpapugutan ni Henry ang iya asawa bangod sa pila ka akusasyon, pero nagapati ang madamo nga ini nga mga akusasyon ginhimuhimo lang. Duha pa lang ka tuig sadto si Elizabeth.

Sadto nga tion, nagbulag man si Henry sa papa sang Roma kag nagdeklarar nga sia na ang supremo nga manugdumala sang Church of England. Sang napatay si Henry sang 1547, gintinguhaan sang relihioso nga mga manuglaygay sang iya anak nga si Edward VI nga himuon nga Protestante ang England. Pero napatay si Edward sang ikan-om nga tuig sang iya paggahom, kag ang pungsod nangin Romano Katoliko liwat sa idalom sang malip-ot kag mapintas nga paggahom ni Mary I, ang utod sa amay ni Elizabeth. * Sang naggahom si Elizabeth sang 1558 sa edad nga 25, nabahinbahin sang relihion ang England kag lubong man ini sa utang. Nadula sini ang iya katapusan nga teritoryo sa Pransia kag gusto sila sakupon sang Espanya.

Ginsugdan ni Elizabeth ang iya paggahom paagi sa pagkuha sing maalam nga mga manuglaygay, kag ang iban sa ila nakaupod niya sa sulod sang 44 ka tuig niya nga paggahom. Ang una nga problema nga gin-atubang niya amo ang relihion. Suno sa National Maritime Museum, “ginbalik [niya] ang Repormasyon kag ginhimo ang Church of England, isa ka relihion nga pareho nga mauyunan sang mga Katoliko kag mga Protestante.” Sa baylo nga tawgon nga supremo nga manugdumala, nangin supremo sia nga gobernador para paayunan ang mga indi magpasugot nga babayi ang magadumala sang simbahan. Ang parlamento nagpasar man sing Act of Uniformity nga nagpasad sang mga pagpati kag mga seremonya sang Church of England, pero ginpadayon sini ang pila ka seremonya sang mga Katoliko. Bisan pa sini, ini nga “pagpaayon” wala nagpalipay sa kalabanan nga Katoliko ukon sa panatiko nga mga Protestante nga ginatawag nga mga Puritano.

May isa pa ka problema si Elizabeth. Paano niya makuha ang suporta kag respeto sang pungsod nga akig pa gihapon sa ginpanghimo ni Mary I? Una, nagtinguha sia nga magustuhan sang mga tawo bisan pa nga babayi sia. Ang istoryador nga si Christopher Haigh nagsiling: “Si Elizabeth amo ang Birhen nga Rayna sa iya trono; iloy sang  simbahan, tiya sang mga dungganon, asawa sa iya mga manuglaygay, kag manug-engganyo sa palasyo.” Ginapasalig niya pirme ang mga tawo nga palangga gid niya sila. Bangod sini, ginpalangga man sia sang mga tawo, kag sa mga indi niya makumbinsi, sulitsulit niya sila nga ginpasalig asta nga magpati sila.

Gusto gid sang parlamento nga mamana si Elizabeth kag magbun-ag sing Protestante nga manunubli. Gani ginpangaluyagan sia sang mga hari. Nagpakunokuno sia nga may luyag man sa ila kag ginapadugay niya sing binulan ukon sing tinuig pa gani, ang mga negosasyon sa kasal. Ginahimo lang niya ini para sa kaayuhan sang iya ginharian, kag kon makuha na niya ang iya gusto, wala na niya ginadayon ang pagpakasal.

Samtang ginatinguhaan ni Elizabeth nga paayunan ang mga relihion, madamo man ang naghimbon batok sa iya. Ginakontra gid sia sang iya Katoliko nga pakaisa nga si Mary Stuart, nga ginakabig sang mga Katoliko sa Europa subong nagakadapat nga manubli sang trono ni Mary I. Nabutang pa gid sia sa katalagman sang ginpahalin si Mary sa iya trono sa Scotland sang 1568 kag nagpalagyo pa England. Bisan pa arestado si Mary kag gin-house arrest, nagplano gihapon ang mga Katoliko nga gamiton sia para mapahalin ang Protestante nga rayna. Pero, wala magpasugot si Elizabeth nga ipapatay ang pareho niya nga rayna. Sang 1570, nagmando si Papa Pius V nga i-ekskomulgar si Elizabeth kag indi na sia pagtumanon sang iya mga sakop. Ang nagsunod nga papa, nga si Gregory XIII, sobra pa gid bangod gindeklarar niya nga indi sala nga salakayon ang England kag pahalinon ang rayna. Sang ulihi, nadiskobrehan ang plano ni Anthony Babington nga ipapatay si Elizabeth, kag si Mary amo ang sa likod sini. Gani napilitan si Elizabeth nga magdesisyon, kag sa sugyot sang parlamento, nagmando sia nga patyon si Mary sang 1587. Naakig gid sa sini ang mga Katoliko sa Europa, labi na gid si Philip II sang Espanya.

Ang Estratehiya sang Katoliko nga si Philip

Si Philip amo sadto ang pinakagamhanan nga hari sa Europa. Bangod handum gid niya nga magpabilin nga Katoliko ang England, ginpangaluyagan niya si Elizabeth sang magrayna ini, pero wala sia ginbaton. Sa sulod sang mga tinuig, ginakawatan sang mga pirata nga taga-England ang mga barko kag mga pantalan sang Espanya kag ginapakanubo ang puersa sini nga pungsod. Naakig pa gid si Philip sang ginbuligan ni Elizabeth ang mga Dutch sa ila pagtinguha nga mahilway sa Espanya. Ang pagpapatay kay Mary amo ang nagpahulag kay Philip. Sa sugyot sang papa, ginplano niya nga gamiton ang Spanish Armada. Ginahuman ini sang sobra sa 130 ka barko nga magalayag pakadto sa Netherlands para hapiton ang madamo nga soldado. Dayon matabok ini sa English Channel para salakayon ang England. Pero antes pa ini bug-os nga makahalin, nadiskobrehan sang mga espiya sang England ang ila plano. Gani ginpadala ni Elizabeth si Sir Francis Drake upod ang 30 ka barko pakadto sa Cádiz, nga isa ka pantalan sang Espanya. Ginpangguba nila ang pinakamaayo nga mga barko, amo nga naatrasar ang Armada sang mga isa ka tuig.

Sang nakahalin gid man ang Armada sang 1558, preparado na ang England. Bisan pa ginsalakay sila, ang mga barko sang Espanya nakalusot sa English Channel nga wala tanto mahalitan kag nagdungka sa Calais nga pantalan sang Pransia. Pagkasunod  nga gab-i, nagpadala ang England sing walo ka fireship. * Sa kakulba, naglinapta ang mga barko sang Espanya, kag pagkatapos sang masandukot nga inaway, gindala sila sang mabaskog nga hangin halin sa England pa-aminhan pakadto sa Scotland. Ang katunga sang mga barko sang Espanya ginguba sang bagyo nga nagdalasa sa Scotland kag sa nakatundan nga baybayon sang Ireland, kag ang iban sini gubaon na nga nagbalik sa Espanya.

Nagsugod ang “Madinalag-on nga Paggahom”

Sang naggahom si Elizabeth, ang England wala sing sakop nga mga pungsod. Samtang nakuha na sang Espanya ang tuman kadamo nga manggad halin sa malapad nga mga lugar nga nasakop sini sa Aminhan, Sentral, kag Bagatnan nga Amerika. Gusto man sang England nga magpangsakop. Gani, ginsugdan sini ang paglakbay pakadto sa China kag sa Malayo nga Sidlangan para makilala sila sa kalibutan kag para mangita sing manggad kag bag-o nga mga ruta sa negosyo. Si Sir Francis Drake amo ang una nga kapitan nga naglayag sang iya kaugalingon nga barko sa bug-os nga kalibutan. Gin-agaw niya ang mga sakayan sang Espanya nga may karga nga mga manggad samtang nagalayag sia sa nakatundan nga baybayon sang Bagatnan kag Aminhan nga Amerika. Para indi masakop sang Espanya ang mga lugar nga ginatawag Bag-ong Kalibutan, gingastuhan ni Sir Walter Raleigh ang pagpangita sing kolonya sa East Coast sang Aminhan nga Amerika. Ang teritoryo nga nasakop niya didto gintawag niya nga Virginia bilang pagpadungog sa Birhen nga Rayna sang England. Bisan pa napaslawan sila sa una nga pagpangsakop, nangin mas interesado ang England nga sakupon ang iban nga lugar. Sang napierde ang “Indi Madaug nga Armada” sang Espanya, nagbaskog pa gid ang kompiansa sang England nga maglakbay sa dagat, gani ginsuportahan ni Elizabeth ang bag-o nga mga negosyo sa bagatnan-sidlangan sang Asia. Diri nagsugod ang Emperyo sang Britanya nga magasakop sa ulihi sa bug-os nga kalibutan. *

Sa pihak nga bahin, ginpauswag sang England ang edukasyon. Nagdamo ang mga eskwelahan, nagdasig ang mga imprintahan, kag gusto gid sang mga tawo nga magbasa kag magtuon, amo nga nag-uswag ang kultura. Nakilala man si William Shakespeare kag ang iban pa nga bantog nga mga manunulat sang drama. Gindugukan ang bag-o nga mga teatro diin ginapagua ang ila mga drama. Madamo man sing ginsulat nga matahom nga mga binalaybay kag ginkomposo nga mga musika. Nag-uso man ang mga painting diin makita ang rayna kag ang iya mga kaupod sa palasyo. May bag-o man nga mga translation sang Biblia nga ginagamit sa mga simbahan kag sa mga puluy-an. Pero ining madinalag-on nga tinuig wala magdugay.

Nagluya ang Madinalag-on nga Paggahom

Ang nabilin nga mga tinuig ni Elizabeth puno sing kagamo. Napatay na ang iya masaligan nga mga manuglaygay, kag sang gintugyan niya sa pila ka tawo ang mga pribilehiyo, nag-ilinaway sa iya palasyo kag gintunaan pa ini sing isa ka rebelyon nga wala nagmadinalag-on. Sa liwat, ang iya  ginharian ginbahinbahin sang relihion. Ang mga Katoliko indi na magtambong sa pagtilipon sang mga Protestante, gani ginhingabot pa gid sila. Sa katapusan sang iya paggahom, mga 200 ka pari kag ordinaryo nga mga tawo ang ginpatay. Ginpriso man kag ginpamatay ang mga Puritano. Ang Ireland nagrebelde na batok sa England, kag nagainaway gihapon ang England kag Espanya. Apat ka beses nga sunodsunod nga pigado ang patubas, amo nga madamo ang nadulaan sing trabaho kag nagsaylo sa iban nga lugar. Nagprotesta man ang mga tawo bangod mahal katama ang pagkaon. Indi na gusto sang mga tawo si Elizabeth. Wala na ginahigugma sang England ang iya Birhen nga Rayna.

Nadulaan na sing gana si Elizabeth nga mabuhi, kag napatay sia sang Marso 24, 1603. Sia ang katapusan nga Tudor nga naggahom. Nakibot ang bug-os nga pungsod sa iya kamatayon, pero pagkagab-i ginsug-alaw nila ang bag-o nga hari paagi sa paghimo sing mga dabok kag pagsinadya sa mga kalye. Sa katapusan may hari na sila. Sia amo si James VI sang Scotland, ang Protestante nga anak ni Mary Stuart. Sa iya paggahom subong si James I sang England, nahimo niya ang wala mahimo ni Elizabeth. Gingamhan niya ang duha ka ginharian. Pero sang wala matuman ang ginapaabot sang mga tawo, ginhandum liwat sang bug-os nga pungsod ang mga tinion nga gingamhan sila sang ila Halangdon nga Rayna Bess.

Madinalag-on Gid Bala ang Iya Paggahom?

Gindayaw gid sang mga istoryador si Elizabeth. Pila ka tuig pagkatapos sia napatay, si William Camden nagsiling nga sa madinalag-on nga paggahom ni Elizabeth, daku gid ang pag-uswag kay gin-impluwensiahan niya ang mga tawo nga maghandum sing kabantugan. Sa sulod sang mga siglo, nag-ugyon ang mga tawo sa sini nga pagtamod. Sa hingapusan sang ika-19 nga siglo, nagbantog pa gid si Elizabeth sang ginpadunggan sia subong nagtukod sang Emperyo sang Britanya nga nagsakop na sadto sang ikap-at nga bahin sang kalibutan.

Pero may mga istoryador man nga wala nagadayaw sa paggahom ni Elizabeth. Ang The Oxford Illustrated History of Britain nagsiling: “Sobra gid ang pagpadungog kay Elizabeth kon ikomparar sa iya mga hinimuan. Maathag nga ang iya propaganda, . . . malawig nga kabuhi, pagdungan sa kabantugan ni Shakespeare, kag kadalag-an batok sa Armada nagtiplang sa aton nga dayawon sia, kag wala na naton makita ang kamatuoran nga ginpabay-an niya nga maggamo ang England.” Ginpaathag ni Haigh, nga ginsambit kaina, kon ngaa amo sini ang ginsulat sang iban nga istoryador: “Sang 1603, si Elizabeth daw isa na lang ka wala sing namang-an nga tigulang, kay gusto sang mga tawo ang isa ka hari nga Stuart. Pero sang 1630, sang indi naman sila kontento sa Stuart nga mga hari, gintamod nila sia subong pinakamaayo nga manuggahom.”

Wala sing duhaduha nga si Elizabeth nagmadinalag-on sa pagtungod sang katungdanan nga para sa mga lalaki. Maalam sia kag determinado, gani nakuha niya ang suporta sang publiko sa bulig sang mga tawo nga naghanda sa iya sa pag-atubang sa publiko, naghimo sang iya mga inughambal, mga bayo, kag mga larawan nga nagapakilala sang iya ginharian kag sang kadalag-an sang iya paggahom.

[Mga Nota]

[Blurb sa pahina 22]

“Sobra gid ang pagpadungog kay Elizabeth kon ikomparar sa iya mga hinimuan”

[Kahon/Retrato sa pahina 22]

 SI JOHN DEE KAG ANG EMPERYO SANG BRITANYA

Gintawag ni Elizabeth si John Dee (1527-1608/9) subong iya pilosopo. Isa sia sa ginadayaw gid nga matematiko, geograpo, kag astronomo kag interesado gid sia sa astrolohiya kag okultismo. Sa tion sang koronasyon, sia ang nagtudlo sa rayna kon ano ang himuon sini sa iya paggahom kag nangin bahin man sia sang palasyo. Sia ang nagpabantog sang termino nga “Emperyo sang Britanya,” kag ginpalig-on niya si Elizabeth nga kabigon ang iya kaugalingon subong rayna sang isa ka palaabuton nga emperyo. Matigayon ini sang rayna kon masakop niya ang kadagatan kag ang iban nga mga pungsod. Gintudluan man niya ang mga manuglagulad sa paglakbay sa dagat, labi na gid sa pagpangita sing Northeast kag Northwest nga ruta pakadto sa Sidlangan, kag ginsuportahan man niya ang plano nga sakupon ang Aminhan nga Amerika.

[Credit Line]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Mga Retrato sa pahina 20, 21]

A. Mga fireship sang England nga ginpadala batok sa Spanish Armada B. Si Sir Francis Drake C. Si Rayna Elizabeth D. Ang Globe Theatre E. Si William Shakespeare

[Credit Lines]

A: From the book The History of Protestantism (Vol. III); B: ORONOZ; C: From the book Heroes of the Reformation; D: From the book The Comprehensive History of England (Vol. II); E: Encyclopædia Britannica/11th Edition (1911)

[Picture Credit Line sa pahina 19]

© The Bridgeman Art Library International