LARAWAN SANG KASAYSAYAN
Si al-Khwarizmi
Kon ginatakus sang mga tawo ang ila kabug-aton ukon ginasuma ang bili sang ila pinamakal, madamo ang nagagamit sang Hindu-Arabic nga mga numero. Ngaa “Hindu-Arabic”? Ang basihan sang sistema sang moderno nga mga numero nga nagagamit sing sero pa nuebe mahimo nagsugod sa India kag nakalab-ot sa Katundan paagi sa mga iskolar sang edad-media nga nagsulat sa Arabic. Ang isa nga kilala gid sa ila amo si Muhammad ibn-Musa al-Khwarizmi. Mahimo nga natawo sa ginatawag karon nga Uzbekistan sang mga 780 C.E., si al-Khwarizmi gintawag nga “bantog nga baganihan sang Arabic nga matematika.” Ngaa amo sini ang pagtawag sa iya?
“BAGANIHAN SANG ARABIC NGA MATEMATIKA”
Si al-Khwarizmi nagsulat parte sa praktikal nga paggamit sang mga decimal kag nag-athag man kag nagpalapnag sang metodo sa pagsolbar sang mga problema sa matematika. Ginpaathag niya ang metodo sa iya libro nga The Book of Restoring and Balancing. Ang termino nga al-jabr sa titulo sini nga Arabic, Kitab al-jabr wa’l-muqabala, amo ang ginhalinan sang Ingles nga tinaga nga algebra. Ang algebra, siling sang manunulat sa siensia nga si Ehsan Masood, ginakabig nga amo “ang nagaisahanon kag labing importante nga metodo sa matematika nga nahimo, kag ang isa nga nagasuporta sa tanan nga patag sang siensia.” *
“Madamo nga henerasyon sang mga estudyante sa hayskul ang nagsiling nga tani wala na nagpagamo pa [si al-Khwarizmi],” lahog sang isa ka awtor. Ano man ang komento sang iban, si al-Khwarizmi nagsiling nga ang iya katuyuan amo ang pagpaathag sang metodo agod mapasimple
ang pagkalkular sa negosyo, pagpartida sang mga palanublion, pagsurbe, kag iban pa.Pagligad sang mga siglo, ang mga matematiko sa Nakatundan, pati na sanday Galileo kag Fibonacci, naghangad gid kay al-Khwarizmi bangod sang iya pagpaathag parte sa paggamit sing mga equation. Ang pagpaathag ni al-Khwarizmi nagbukas sing dalan para sa dugang nga mga pagtuon sa algebra, aritmetika, kag trigonometriya. Ang ulihi nga ginsambit nakabulig sa mga iskolar sa Middle East sa pagkalkular sang mga anggulo kag kilid sang mga trianggulo kag sa pagpauswag sang mga pagtuon sa astronomiya. *
Algebra: “ang nagaisahanon kag labing importante nga metodo sa matematika nga nahimo”
Ang mga nagagamit sang hinimuan ni al-Khwarizmi naghimo pa gid sing bag-o nga mga metodo sa paggamit sang decimal fraction kag naggamit sing bag-o nga mga teknik sa paghibalo sang kalaparon kag kadamuon. Ang mga arkitekto kag mga manugtukod sa Middle East madugay na nga naggamit sinang moderno nga metodo antes pa gingamit sang mga arkitekto kag mga manunukod sa Nakatundan, nga nangin pamilyar lang sa sini sa tion sang Krusada. Gindala nila ini nga ihibalo pagpauli nila, kag ginbuligan sila sang edukado nga mga Muslim nga mga bihag kag sang mga imigrante.
NAGLAPNAG ANG ARABIC NGA MATEMATIKA
Sang ulihi, ang mga hinimuan ni al-Khwarizmi ginbadbad sa Latin. Ang Italyano nga matematiko nga si Fibonacci (mga 1170-1250), nga nakilal-an man subong Leonardo sang Pisa, amo ang ginakilala nga nagpabantog sang Hindu-Arabic nga mga numero sa Katundan. Natun-an niya ini sang nagkadto sia sa Mediteraneo kag dayon nagsulat sang iya libro nga Book of Calculation.
Siniglo pa ang nagligad antes naglapnag ang mga paathag ni al-Khwarizmi. Pero karon ang iya mga metodo kag ang mga matematika may kaangtanan sa sini amo ang pinakaimportante sa siensia kag teknolohiya, pati na sa komersio kag industriya.
^ par. 5 Sa moderno nga algebra, ang wala nahibaluan nga numero ginarepresentar sang mga letra, subong sang x ukon y. Isa ka halimbawa amo ang equation nga x + 4 = 6. Ang pagbuhin sing 4 sa magtimbang nga bahin sang equation nagapakita nga 2 ang katumbas sang x.
^ par. 7 Ang mga Griego nga mga astronomo amo ang nagsugod sa pagkalkular sang mga kilid kag anggulo sang mga trianggulo. Ang mga iskolar nga Islam naggamit sang trigonometriya agod mahibaluan ang direksion sang Mecca. Ang mga Muslim nagapangamuyo nga nagaatubang sa Mecca. Ginapatuman sang ila tradisyon nga ang mga patay ilubong nga nagaatubang sa Mecca, kag ang mga manug-ihaw nga Muslim nagaatubang sa Mecca kon nagaihaw sang mga sapat.