Abwọlẹ ká ỊBayịbụụ Bwu Wuhi Ọyị

Ụkụrwọ ẹbyẹbyị o ri nyọlẹ ká ịBayịbụụ chịda la ịngịngịhyẹ ọ-bịrọọ ka, gbee da wẹ alẹ lẹ. Ị dọọ kpá gụ ẹka 1,900 kẹkpẹ lẹ. Ị dọọ ju ẹ-ẹpwụ nya ang ịlẹ kị kaa tayịreji hyaa, ang lala apwụ́ ịlẹ kị kpa okoji nya ịpapayịrọsị bala egba nya iyo họ. Angị ịmanyị-ịmanyị à kaa ya ìja ịlẹ kị kpa dọọ alẹ ẹẹ. Ịnyịnyị, angịkpeji ịtụka bala alegbeju nya ịgba ọgbagba lụmẹ-lụmẹ maga la ọngịrị nyaa wuu nyọka ta ịBayịbụụ ayịreji ụka ọhẹ lẹ.

ÁNYỊ ọ tị́ bwu chịda myị́ ẹ-ẹpwụ nya ẹka ịwẹ wuu kpụ kọ wẹ ka ri ụpwụ ọlẹ ká angịnyị ehe jẹ́ gụ wuu? Kụ ẹhị yẹ ang imiiye wẹẹ.

Ọ Chịda Chajị Ị Dọọ Ju ẹ-Ẹga Ịdatị-datị

Ala Isirẹlụ, kị kpẹhị rịrị Ụpwụ Ịgọgọ ịlẹ kị da ụka nya ọgbanyẹ, kpahị jwaa bala ọ-maa da ju a-apwụ ịkịla lụmẹ-lụmẹ. Ọ-chụ pwokwita, iJihova byi ịdịrịhụ nya ala Isirẹlụ nyị “ma ehile da ju ụ-ụpwụ ọkịla bwu ọlẹ kọ juwa ụ-ụbwọ nya angịkiliya bala ala iLivayị.”—Ehile Ọmada 17:18, NW.

Ụpwụ Ịgọgọ kaa kpụ iru nya ala Isirẹlụ ịpyọ la ọwawa, chajị ị jẹ́ nyori Omyi Ẹla nya Ohe o ri lẹ. Lẹ akịraa ịlẹ kị mẹ ụkụrwọ ọwẹ jẹ yẹẹyẹẹ à mọọ da lẹ, ị tị họọ ọchẹrị-chẹrị ịnyịnyị. Ị chabwọ nya ọngọhẹ lẹpwụ nyaa kị wụrụ nya Ẹsịra lala “ọngọ jẹ́ ụkụrwọ nya ang ọdada hịlẹ-hịlẹ ẹ-ẹpwụ nya ehile nya iMosisi, ọlẹ ká iJihova Ohe nya Isirẹlụ ya haa.” (Ẹsịra 7:6, NW) Angị jẹ́ ang nya ala iJuu à kịla Ụpwụ Ịgọgọ nya “Iro Ọnwanwa Onyogo” ju a-apwụ ịkịla bwu ụka nya ẹka ụnọ ka ẹka ohu ịrwọnyẹ ene nya ọmama nya ịKịrayịsị lẹ. Angịwẹ kaa wa ileta ọnyọnyọọnyị ẹ-ẹpwụ nya ang ọlẹ kị wẹẹ da, chajị kọ ka la kpẹẹkpẹẹ. Ụgbẹyị ọchẹrị-chẹrị ọwẹ du ká ẹla ọlẹpwụ nya ịBayịbụụ la kpẹẹkpẹẹ bala ọ-chịda da wẹ alẹ, nanana nyori aluji maga nyịlẹhị-ịlẹhị nyọka tọọ tayịreji.

Ọ-chụ pwokwita, la 168 B.C.E., ọngọkpeji nya ala iSiriya ọhẹ ká ẹnyị nyamwụ ri Antiochus IV, maga nyọka ta Ụpwụ Ịgọgọ ọnyị myị́ ọnyị kọ yẹ ọ-ọpyị nya Palestine ayịreji. Ụpwụ nya ego nya ala iJuu ọhẹ yẹkẹẹ: “Ị kaa gu ụpwụ nya ehile ọnyị myị́ ọnyị kị yẹ ene bala ọ-chọọ ila.” The Jewish Encyclopedia yẹkẹẹ: “Alịdanggeri ịlẹ kị ya ụkụrwọ ọwẹ ju ụ-ụbwọ họọ la ọngịrị-ọngịrị . . . Ọng myị́ ọng ọlẹ kọ la ụpwụ ịgọgọ . . . ị kaa nwọọ.” Ma, Ụpwụ Ịgọgọ chịda ụ-ụbwọ nya ala iJuu ịlẹ kị kụ Palestine bala ịlẹ kị kụ ọpyị ịkịla.

Nyọlẹ ká angịlẹ kị da Ụpwụ Ịgọgọ nya “Iro Ọnwanwa Onyeewe” họ ụkụrwọ nyaa kpá bwaa, ị kịlaa ju ahyaahị. Ọọwa lẹ, ileta ịlẹ ká Ohe kpaa da, ọmwụ ọyẹyẹ nyaa, bala ẹla nya ego ọlẹ kị da ju ang, à pyẹ myị̀ ẹga myị́ ẹga ahyaahị lẹlẹ. Ọ-chụ pwokwita, ịJọn da ụpwụ nya Ẹrụ Ọnyịịla nyamwụ Efesọsị lee oye nya ụwa. Ma, ụpa nya ụpwụ nyamwụ ọlẹ kị ma da ju ang lẹ, ị yọọ ọ-ọpyị nya Ijipiti lalẹ kpataka. Ụpa ọlẹ kị yẹ-ẹ̀ wẹ kpangga lẹ, angị jẹ́ ang ya nyị́ la ẹka 50 nyọlẹ ká ịJọn da ọlam nyamwụ kpá, ene kị dọọ ka. Ẹlẹwẹ mẹjẹ nyori Angịnyị nya ịKịrayịsị ịla ụka ọọwa ịlẹ kị kụ ẹga ọlụrụ pyiipyii, la ụpwụ ịgọgọ ịlẹ kị dọmwụ da kpá kpanjẹ.

Ọlẹ ká Omyi Ẹla nya Ohe jẹ pyiipyii, dụbwọ du kọ jẹ́ chịda myị́ ẹ-ẹpwụ nya ẹka ohu ịmanyị tị́ ẹ-ẹkpẹ nya ụka nya ịKịrayịsị. Ọ-chụ pwokwita, lụtụrụ gbegbeegbe la ahyẹẹnụ 23 nya Ọya Oheeye nya ẹka 303 C.E., Adịrahụ Diocletian nya ala iRom kpa alẹwụ nyamwụ kaka bịrị ụgbẹyị nya ịchọọchị ọlụwa bala ọ-chị Ụpwụ Ịgọgọ ịlẹ kị juwa ila. Diocletian me nyori ọ ka jẹ́-ẹ ta angịnyị nya ịKịrayịsị ayịreji bwula ọ-ta Ụpwụ Ịgọgọ ayịreji. La ahyẹẹnụ ọ-ba ọọwa ba, ọ da ehile kị ka chị ịBayịbụụ wuu ịla ọ-ọpyị ịlẹ kị ji ekpeleji nya eji ọkpakpa nya iRom wuu ị-ịlahị nya alụma. Ị́ chaa ila wuu myị́ ka, angịnyị myịmyị maa da ju a-apwụ ịkịla. Apa ịkpọnchị nya Ụpwụ Ịgọgọ nya òja nya iGiriki ịlẹ kị dọmwụ ma da lụka o-kpii ẹ-ẹkpẹ nya ọtụpyịpyị nya Diocletian, chịda da wẹ alẹ oleeri ọlẹ wẹẹ. Ọhẹ juwa i-iRom; ọkịla juwa ịị British Library ịị London, England.

Ịlẹhị lẹ, ị́ yẹ ịBayịbụụ nya ọgbanyẹ ịlẹ ká angị dọọ da kpa ụbwọ nyaa da ọlẹlẹhẹ lẹka. Ma ọlẹpwụ-lẹpwụ nya ịlẹ ká angịkịla kpa ụbwọ ma da lee ụpa nyaa, gụ ụnọ ịmanyị tị́, chịda da wẹ ụka nyahị. Ịhyẹ nyaa tata yẹẹyẹẹ lẹ. Ị yẹ ẹla ọlẹpwụ nya ịnya ọgbanyẹ ịláanyị da lẹ? Ọngọ jẹ́ ang ọhẹ kị wụrụ W. H. Green ya ẹla ọlẹ u-uhye nya Ụpwụ Ịgọgọ Ọlẹ Kị Da la Òja nya iHiburu: “Ahị ka jẹ́-ẹ ya nyori ụkụrwọ onyogo ọlẹlẹhẹ á jẹ bwu ụbwọ nya ọngọhẹ ka ọkịla kpẹẹkpẹẹ ị-ịwẹ lala ọwẹ ka.” Sir Frederic Kenyon kọ ri ọngọ jẹ́ ang yẹẹyẹẹ u-uhye nya ịBayịbụụ ịlẹ kị da nya ọgbanyẹ da ụpwụ yẹkẹẹ: “Apiwa ọlẹpwarịrị nya ụka ọlẹ kị da ịnya ọgbanyẹ bala ụka kị maa da ju a-apwụ ịkịla, la mịnyẹng, lẹ ịwẹẹ ọdada ọlẹlẹhẹ á juwa lẹẹlẹẹ kori ká ịBayịbụụ á wuhi ọyị jaabwọ kị dọọ ụka nya ọgbanyẹ kaka. Lẹ ọ la gbagbịla nyori apwu nya ịBayịbụụ ịla Iro Ọnwanwa Onyeewe wuu la kpẹẹkpẹẹ bala o-ju ọ-dahịhile.” Ọ myịmyị yẹkẹẹ: “Ọ́ ka jẹ́-ẹ chaga la oyaya kaka, ẹla ọlẹpwụ nya ịBayịbụụ la kpẹẹkpẹẹ ịnyịlẹhị. . . . Ị́ ka jẹ́-ẹ ya ẹla nya ụpwụ onyogo ọlẹlẹhẹ ị-ịwẹ ka.”

ỊBayịbụụ ọ-Yẹda ka Ìja Ịkịla

Ang oheeye ọlẹ ko du ká ịBayịbụụ ri ụpwụ ọlẹ kọ há gụ wuu ká angịnyị ehe jẹ́ ri ọlẹ kị yọọ da ka ìja lụmẹ-lụmẹ. Ẹlẹwẹ pwoku irya nya Ohe nyori angịnyị ehe bwu ẹpwụma bala òja ọnyị myị́ ọnyị ka warị kaka gbịgba họọ ‘ẹ-ẹpwụ nya olegu bala ẹlịlẹhị.’—ỊJọn 4:23, 24; ịMayịka 4:2.

Ọyẹda ọhọhẹ nya Ụpwụ Ịgọgọ Ọlẹ Kị Da la Òja nya iHiburu ri Septuagint. Ị yọọ da ka òja nya iGiriki. Ị yọọ da chajị nya ala iJuu ịlẹ kị kaa ya òja nya iGiriki, kị kụ Palestine ka. Ị yọọ da kpá lala ẹka ohu imiiye ene ká iJisọsị dọmwụ nya ụkụrwọ nyamwụ odehe. Nyọlẹ kị da ịBayịbụụ lẹpwụ-lẹpwụ kpá, tụ́ ọlẹ kị da la òja nya iGiriki lẹ, ọ́ la ẹka ohu ịmanyị ẹnẹ kịị yọọ da ka ìja lụmẹ-lụmẹ kaka. Ma nyọlẹ kọ nọ chẹẹ, ịdịrịhụ bala angịkiliya ịlẹ kị chịla ịnọ kị ka maga la ọngịrị nyaa wuu ká ịBayịbụụ ka wu angịnyị ọyị gụ ọọwa, ị dachichi maga nyọka hu angịnyị abwọ la o-yé ịBayịbụụ wa. Ị maga ká ịkpịlọ nyaa ka juwa ẹ-ẹpwụ nya ukpowu nya olegu, bwula ọ-ya iwe da kị ka yẹ Omyi Ẹla nya Ohe da ka òja ịlẹ ká ịkpịlọ ịwẹ kaa wo ka.

Alẹng ị-la ugbodu ojuju ịhyẹ á myị ju ihi nya ịChọọchị bala eji ọkpakpa ka. Ị hu ọhịhị nyaa ga ha igu nyọka yẹ ịBayịbụụ da ka òja ọlẹ ká angịnyị kaa wo. Ọ-chụ pwokwita, la ẹka 1530, William Tyndale, kọ ka ube-ụpwụ nya Oxford, yẹ apwụ ịrụ ịhọhẹ nya Ụpwụ Ịgọgọ nya Òja nya iHiburu da, kịị wụrụ nya Pentateuch. Nanana nyori ị tọọ pyịpyị ọtụka-ọtụka, ọwa à ri ọngọ ọhọhẹ ọlẹ kọ yẹ ịBayịbụụ da bwu iHiburu ka Ubekee lẹ. Tyndale à ri ọngọ yẹ òja da ka Ubekee ọhọhẹ ọlẹ kọ wụrụ ẹnyị nya iJihova lẹ. Ọngọ jẹ́ ang u-uhye nya ịBayịbụụ ọhẹ bwu Spain, ká ẹnyị nyamwụ ri Casiodoro de Reina lẹ, ala ịchọọchị ifada tịtọ nyọka nwọọ ụka kọ wẹẹ yẹ ịBayịbụụ da ka òja nya Spanish. Ụkụrwọ nyamwụ ọwẹ juwa ẹ-ẹpwụ nya ọhọhẹ ọlẹ kị yẹda ka òja ọwẹ. Ọ rụ ka England, Germany, France, Holland, bala Switzerland jaabwọ kọ wẹẹ kpa ụkụrwọ nyamwụ họ. *

Alẹ, ị jam yẹ ịBayịbụụ da ka ìja ịdatị-datị gụ ọwọwa, ị tị wẹẹ họ uku-uku nyaa inyeewe-inyeewe pyịyọọ. Nyọlẹ kọ chịda ka ri ụpwụ ọlẹ ká angịnyị ehe jẹ́ gụ wuu wẹ mẹjẹ nyori ẹla ọlẹ ká ọlẹrụ iPita ya lee ri ẹlịlẹhị: “Amẹ kaa gbu wombooo, apwụ nya ekeji tị kaa wo hụrụ ịnyịnyị. Ma, ẹla ọlọnụ nya Ọngọlahị la lẹ, ọ tị kaa juwa pyịyọọ gbe oyi myị́ oyi.”—1 iPita 1:24, 25.

[Ẹla Ọdawụlẹ ọla Eji]

[Akpa/Ifoto]

ỌYẸDA NYA ỊBAYỊBỤỤ OYINA M TỊ́ KA WA?

Ìja lụmẹ-lụmẹ la iru nya ọyẹda nya ịBayịbụụ. Ọyẹda ịhyẹ kaa ya ẹla la omyi ẹla ilujwo, bala inyogo ịlẹ ká angịnyị kaa wo kaka. Ịkịla ri ịlẹ kị kaa nwụ uri ene ka, ma kị tị da ẹla u-uhye-uhye chajị kọ ka chịkpẹẹ, ọkọkọ nyọka da ẹla ọkpẹẹkpẹẹ. Ịkịla tị kaa dọọ kpụrụrụ jaabwọ kịị ya ẹla la òja ọlẹ kị yaa da bwu.

New World Translation of the Holy Scriptures nya Ubekee lẹ, ị yọọ da kpụrụrụ bwu ìja ịlẹ kị da ịBayịbụụ nya ọgbanyẹ ịnyị. Alibeenu nya iJihova à họọ lẹ, ma angịlẹ kị kpa ụbwọ yọọ da kpangga lẹ, ị́ tịtọ ká angịnyị ka jẹ́ ẹnyị nyaa ka. Ị yọọ da ka òja lala 60 ịkịla ịnyịnyị. Angịlẹ kị yọọ da ka òja ịwẹ tị kaa chụ ịnya Ubekee ọwẹ ka pwoku abwọlẹ kị dọọ la ìja nya ọgbanyẹ ịláanyị. New World Translation da ẹla kpụrụrụ jaabwọ kịị yoo la òja ịlẹ kị kpa da ịBayịbụụ, kori kọọwa á ka tụ́ etu nyamwụ kpịbaa ka. Ị kaa maga ká angịnyị alẹ ka wo etu nya ịBayịbụụ jaabwọ ká angịnyị kaa wo etu nyamwụ lụka ọlẹ kị dọọ.

Angị jẹ́ ang u-uhye nya òja oyaya ịhyẹ kụ ẹhị yẹ ịBayịbụụ lụmẹ-lụmẹ, tụ́ New World Translation nyọka yẹ kori ká ẹla ịlụwa á la kpẹẹkpẹẹ ka lee kori kị daa nyọka pwoku ọmẹjẹ nyịlaa. Ọngọlịnyị ọhẹ ri Jason David BeDuhn, kọ ri ọngọ mẹ ang jẹ u-uhye nya ịgba ọgbagba ịị Northern Arizona University, United States. La 2003, ọ da ụpwụ ọla ẹbẹ 200 ọhẹ u-uhye nya ịBayịbụụ ihikichu bwu ẹpwụ nya “ịBayịbụụ nya Ubekee ịlẹ ká angịnyị kaa wa gụ wuu.” * Ọ kụ ẹhị yẹ ụpa nya ịBayịbụụ ịlẹ ká angịnyị kaa myị ju awụlẹ u-uhye nyaa ka, chajị “oye ụ-ụwa angịnyị à kaa da ẹla ọlẹ kọ ka pwoku ọmẹjẹ nyaa lẹ.” Ụpa ọnyị myị́ ọnyị, ọ chụ ẹla ọlẹ kị da la iGiriki ka pwoku ịnya Ubekee, bala ọ-mwahị nya agbẹyị ịlẹ kị maga nyọka pyị etu nyamwụ anyoko. Ịyẹ à tị́ ri ocheju nya ọwụlayẹ nyamwụ ọwẹ?

BeDuhn ya nyori angịnyị lụmẹ-lụmẹ, tụ́ angịhyẹ nya angị jẹ́ ang u-uhye nya ịBayịbụụ nyị me ká New World Translation (NW) datị hi ịBayịbụụ ịkịla chajị nya angị dọọ da ọ-tịtọ kọ ka pwoku ọmẹjẹ nyaa. Ma ọ yẹkẹẹ: “Iru nya ang ịlẹ kị datị ri ọchajị nyọlẹ ká NW la kpẹẹkpẹẹ bala o-ya ẹla ọlẹ kị da kpangga ị-ịBayịbụụ nya ọgbanyẹ ịnyị.” Ịlẹhị lẹ, BeDuhn á myị ju ẹla myị́ ẹla ọlẹpwụ nya New World Translation ka, ma o ya nyori ọwa nya-à “la kpẹẹkpẹẹ gụgụ wuu bwu ẹpwụ nya ịBayịbụụ ịlẹ kọ chụ pwoku awụlẹ lẹlẹ.” Ọ wụrwọọ nya ọyẹda “ọnyịịla-ọnyịịla.”

Dr. Benjamin Kedar, ko ri ọla iHiburu ọ-jẹ́ ang yẹẹyẹẹ, ya ẹla ọlịnyịịnyị u-uhye nya New World Translation. La 1989 ọ yẹkẹẹ: “Ụkụrwọ nyaa mẹjẹ nyori ị maga nyịlẹhị-ịlẹhị nyọka da angịnyị ụbwọ wo etu nya ẹla ọlẹpwụ nya Ụpwụ Ịgọgọ. . . . Ḿ yẹ ká New World Translation maga nyọka hu ẹla ọlẹ ká ịBayịbụụ ya ka ju ka ẹpwụ nyamwụ la agbụrụ ẹ-ẹgẹgẹhẹ lẹka.”

Tịlọng wo: ‘Ịyẹ m tị́ wẹẹ tịtọ bwu ịBayịbụụ ọwawa? M̀ tịtọ kọ ka chịm kpẹẹ la ọwawa, kọ tị ka la kpẹẹkpẹẹ ka? Lee m̀ tị́ tịtọ nyọka wa ẹla ọlẹ kọ dịrẹ ẹla ọlẹpwụ nya Omyi Ẹla nya Ohe rige-rige jaabwọ kọ chịkpẹẹ kaka ba myị́ ịnyị?’ (2 iPita 1:20, 21) Ang ọlẹ ká tịtọ a ka kpa chu ọyẹda nya ịBayịbụụ ọlẹ á ka wa lẹ.

[Ẹla Ọdawụlẹ ọla Eji]

[Ifoto]

“New World Translation of the Holy Scriptures” ji la ìja lụmẹ-lụmẹ

[Ifoto]

Ụpwụ Ịgọgọ ọlẹ ká angị jẹ́ ang nya ala iJuu kịla ju

[Ifoto]

Ụpa nya Ụpwụ Ịgọgọ ọlẹ kpa iLuku 12:7, ọlẹ kọ yẹkẹẹ, “. . . anụ juhi kpong-kpong ka. Chajị anụ kpụ ịnya ọtụka ị-ịlahị nya Ohe Oluhye lụmẹ gụ iru nya egwe”

[Ẹga ká Arụrụ Bwu]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin