MASANSAN a di agtutunos dagiti Judio, Kristiano, ken Muslim maipapan iti adu a banag. Ngem nupay adda nagdudumaanda, uray kaskasano adda met nagpapadaan dagitoy a relihion: raraemenda unay ti tao nga agdinamag a ni Moises. Isut’ bigbigbigen dagiti Judio kas “ti katan-okan kadagiti amin a Judio a mannursuro”— ti nangbuangay iti nasion dagiti Judio. Isu ti ibilang dagiti Kristiano kas nangipakpakauna ken Jesu-Kristo. Ni Moises ket matmatan dagiti Muslim kas maysa kadagiti immuna ken katan-okan a propeta.

Ni Moises ngarud ti maysa kadagiti addaan iti kadakkelan nga impluensia iti pakasaritaan ti tao. Nupay kasta, iti nasurok a maysa a siglon, pagsusupiatan dagiti eskolar ken klerigo no pudno a nagbiag idi ni Moises. Saan laeng a ti panamati a nagaramid ni Moises kadagiti milagro ken indaulona dagiti Israelita a rimmuar idiay Egipto ti supiaten ti adu no di ket ti mismo a panagbiagna. Kuna ti libro a Moses— A Life, nga insurat ni Jonathan Kirsch: “Ti laeng maibagami maipapan iti lalaki a maawagan iti historia kas Moises ket nalabit adda lalaki nga inladawan ti Biblia a nagbiag iti di masinunuo a tiempo ken lugar idi un-unana, ket nalabit dagiti inaramidna ket mayarig iti darat nga in-inut a nangrugian dagiti kaasping ti perlas a nayon ti sarsarita ken estoria bayat ti adu a siglo agingga a nagbalin a mabigbigbig ken mapagsusupiatan a persona a mabasbasatayo kadagiti pinanid ti Biblia.”

Iti damo, mabalin a kasla nainkalintegan ti kasta a panagduadua. Kas pagarigan, kuna dagiti kritiko a mapatalgedan ti arkeolohia ti panagbiag ti tattao a nailanad iti Biblia kas iti Israelita a ni Ari Jehu, ngem awan ti nakabakab ti arkeolohia a mangpaneknek a nagbiag idi ni Moises. Ngem pulos a di paneknekan daytoy a sarsarita laeng ni Moises. Imbaga idi dagiti managduadua a sarsarita ti dadduma a nadakamat iti Biblia, kas ken ni Ari Belsasar iti Babilonia ken ni Ari Sargon iti Asiria— agingga a pinatalgedan ti arkeolohia a pudno a nagbiag idi dagitoy a tattao.

Palagipannatayo ti autor a ni Jonathan Kirsch: “Manmano dagiti nakabakab dagiti arkeologo a pakakitaan ken pakalaglagipan iti Israel a dinakamat ti Biblia isu a saan a nakaskasdaaw no awan ti nadakamat a Moises iti aniaman a rekord malaksid iti Biblia.” Sigun ken Kirsch, ikalintegan ngarud ti dadduma nga imposible a ni Moises ket parparbo laeng a persona. Ngamin, “ti detalyado unay a pakasaritaan ti biag ken dagiti nailanad a saritaan, a komplikado unay . . . , ket saan a mabalin a parparbo laeng.”

Mamatika man wenno saan, mabalin nga adda ammom maipapan kadagiti kangrunaan a napasamak iti biag ni Moises: ti panagparang ti Dios kenkuana iti sumsumged a bassit a kayo, ti ipapanaw dagiti Israelita kas tagabo idiay Egipto, ken ti pannakabisngay ti Nalabaga a Baybay. Ngem adda kadi pamkuatantayo a mamati a pudno a napasamak ti aniaman kadagitoy? Wenno, ni kadi Moises ket sarsarita a persona? Sungbatan ti sumaganad nga artikulo dagitoy a saludsod.