1, 2. Andũ aingĩ monaa wĩa woo ata?

MAVINDA maingĩ andũ memanyĩthanasya na wĩa ũla matethasya. O na andũ aingĩ monaa wĩa kana kĩlasi kya mũndũ nĩkyo kĩtumaa amanyĩka nĩ wa vata mũno wĩana ata. O na eka ũu, kũndũ kũmwe ĩla mũndũ ũkwenda kũmanya mũndũ ũngĩ, ĩkũlyo yĩmwe ũkothaa kũmũkũlya nĩ yĩĩ: “Ũthũkũmaa wĩa wĩva?”

² O na mavinda amwe Mbivilia nĩyĩeleasya andũ kwa kũweta wĩa woo. Kwa ngelekany’o, nĩwetete andũ ta “Mathayo ũla mumya wa koti,” “Simoni, mũseũvya wa ithuma,” na “Luka, mũiiti ũla mwendwa.” (Mt. 10:3; Meko 10:6; Ako. 4:14) O na mũndũ no amanyĩke na kĩanda kĩla wĩanĩasya ũthũkũminĩ wa Yeova. Kwa ngelekany’o, nĩtũsomaa Mbivilianĩ ĩũlũ wa Mũsumbĩ Ndaviti, mwathani Eliya, na mũtũmwa Vaulo. Aũme asu nĩmoonaa wĩa ũla manengetwe nĩ Ngai wĩ wa vata. O naitũ ethĩwa twĩ na ianda ũthũkũminĩ wa Yeova, nĩtwaĩle kũsyona syĩ sya vata.

3. Nĩkĩ ve na vata wa ala akũangũ kũmanyĩsya andũ ma mũika? (Sisya visa ĩthangũnĩ yĩĩ.)

³ Aingĩ maitũ twendete mawĩa ala twĩ namo ũseũvyonĩ wa Yeova mũno ũkethĩa tũyĩsa kwenda kũmatia. Ĩndĩ ũthũku nĩ kana tũilea kwĩsa kũmatia nũndũ kuma ĩvindanĩ ya Atamu nzyawa ĩmwe  nĩkũaa na vayũka ĩngĩ. (Mũta. 1:4) Ũalyũku ũsu wĩthĩawa andũnĩ nũtumĩte Aklĩsto ma w’o makomana na mawetu mana. Ũmũnthĩ wĩa wa andũ ma Yeova wĩtethw’a na nzĩa sya matukũ aa, na ũendeee kũtethw’a kũndũ kwingangĩ ĩũlũ wa nthĩ. Ĩla twambĩĩa kwĩka mawĩa meũ, nĩtũmanthaa nzĩa nzaũ sya kwĩka mawĩa asu. Na kaingĩ nĩtwĩmanyĩasya kũtũmĩa tekinolongyia ĩla ya mĩtũkĩ vyũ. Ĩndĩ no wĩthĩwe wĩ ũndũ wĩ vinya kwa andũ amwe akũũ kwĩmanyĩsya nzĩa isu nzaũ sya kwĩka maũndũ. (Luka 5:39) Ĩndĩ o na ethĩwa ve o amwe akũũ matonaa vinya wa kwĩmanyĩsya nzĩa isu nzaũ, ũw’o nĩ kana andũ ma mũika nĩmatonya kwĩthĩwa na vinya mwingangĩ wa kwĩka maũndũ kũte ala akũũ. (Nth. 20:29) Kwoou nĩ ũndũ wa ũĩ andũ ala akũangũ makamanyĩsya andũ ma mũika ũndũ matonya kũkwatĩĩa ianda nenange. Ũu wonanasya kana nĩmamendete.—Soma Savuli 71:18.

4. Nĩkĩ andũ amwe mew’aa vinya kũolela angĩ mawĩa? (Sisya ĩsandũkũ “ Kĩla Kĩtumaa Amwe Maemwa Nĩ Kũolela Angĩ Mawĩa Moo.”)

⁴ Ala me na ianda no mew’e vinya kũolela andũ ma mũika mawĩa ala me namo. Amwe moo nĩmatonya kũkĩa mayona nĩmekwasya wĩa ũla mendete. Angĩ namo monaa maekea mũndũ ũngĩ kĩanda kĩla me nakyo, wĩa ũsu ndwĩĩsa kũtethw’a ũndũ mo mekwenda. O na ve angĩ matonya kwasya mayona ĩvinda ya kũmanyĩsya mũndũ ũngĩ. Ĩndĩ namo ala ma mũika nĩmaĩle kwĩsũvĩa maikese kwĩthĩwa mate na wũmĩĩsyo ĩla malea kũnengwa wĩa mwingangĩ.

5. Nĩ makũlyo meva maneenewe ĩsomonĩ yĩĩ?

⁵ Ekai tũneenee makũlyo elĩ makonanĩtye na kũolela angĩ wĩa. Mbee, andũ ala akũũ matonya kũtetheesya ata ala ma mũika methĩwe matonya kũkwatĩĩa ianda nenange, na nĩkĩ ũsu nĩ ũndũ wa vata? (2 Tim. 2:2) Kelĩ, nĩkĩ nĩ ũndũ wa vata andũ ma mũika makethĩawa na woni mũseo ĩla maendeee kũtetheesya ana-a-asa ala akũũ na kwĩmanyĩsya kuma kwoo? Ekai twambĩĩe na kwona ũndũ Mũsumbĩ Ndaviti woombanisye mwana wake kwondũ wa wĩa ũmwe waĩ mũnene mũno.

6. Mũsumbĩ Ndaviti endaa kwĩka ata, nake Yeova amwĩie ata?

⁶ Ndaviti ekalile wĩvithonĩ kwa myaka mingĩ, ĩndĩ ĩla wesie kũtw’ĩka mũsumbĩ ambĩĩie  kwĩkala nyũmbanĩ mbanake mũno. Ĩndĩ Ndaviti nĩwathĩnĩkaa mũno nĩkwĩthĩwa vayaĩ “nyũmba,” kana ĩkalũ, ya kũthaithĩa Yeova, na kwoou nĩwatwie kwaka yĩmwe. Mũthenya ũmwe eeie mwathani Nathani ũũ: “Sisya, nĩkalaa nyũmbanĩ ya mĩtĩ ya mĩkũũ, ĩndĩ isandũkũ ya ũtianĩo ya Yeova nĩyĩkalaa nthĩnĩ wa motũtũ ma ngũa.” Nake Nathani amũsũngĩie amwĩa: “Ĩka w’onthe ũla wĩ ngoonĩ yaku; nũndũ Ngai e vamwe naku.” Ĩndĩ Yeova aĩ na woni wĩ kĩvathũkany’o. Eeie Nathani amũtavye Ndaviti ndeto ii: “Ndũkambakĩa nyũmba ya kwĩkala.” O na kau Yeova nĩwamũĩkĩĩthisye Ndaviti kana ndakaeka kũmũathima, nĩwasyokie amwĩa kana mwanae Solomoni nĩwe ũkamwakĩa ĩkalũ. Ĩla vaendie ũu we Ndaviti eekie ata?—1 Mav. 17:1-4, 8, 11, 12; 29:1.

7. Ndaviti eekie ata ĩla wamanyie woni wa Yeova?

⁷ Ndaviti ndaavanga ndetethya Solomoni na ndaatinda aiũũya nũndũ wa kũsũanĩa atĩ mũndũ ũngĩ nĩwe ũkosa ndaĩa ya kwaka ĩkalũ na ti we. Ũu nĩ w’o o na kũtw’ĩka ĩla ĩkalũ yĩu yathelile yambĩĩe kwĩtanĩw’a na Solomoni ĩndĩ ti Ndaviti. O na kau no kwĩthĩwa Ndaviti akwie ngoo nũndũ ndaaĩanĩsya wendi wake wa kwaka ĩkalũ, nĩwakwatie wĩa ũsu mbau na ngoo yonthe. Nĩwavangĩthisye athũkũmi ma kwaka ĩkalũ yĩu, na oombany’a kĩaa, ũthuku, vetha, na thaavu, o na mbwaũ sya mĩkũũ. Na kwongela kĩu, nĩwamwĩkĩie Solomoni vinya akĩmwĩa: “Na yu, mwana wakwa, Yeova ethĩwe naku; naku athimĩka, nokyaka nyũmba ya Yeova Ngai waku, o tondũ ũneenete ũndũ waku.”—1 Mav. 22:11, 14-16.

8. Nĩ kyaũ kĩtonya kwĩthĩwa kyatumie Ndaviti asũanĩa Solomoni ndeanĩĩe kwaka ĩkalũ, ĩndĩ we eekie ata?

⁸ Soma 1 Mavinda 22:5. Nĩvatonyeka Ndaviti akethĩwa asũanĩie kana Solomoni ndeanĩĩe kũtethya wĩa mũnene ta ũsu. Nũtonya kwĩthĩwa asũanĩie ũu nũndũ nyũmba ĩla yaakawa yaaĩle kwĩthĩwa yĩ “nzeo mũno, mũno,” nake Solomoni aĩ “mũnini na mwololo” ĩvindanĩ yĩu. Ĩndĩ Ndaviti nĩweesĩ kana Yeova akamũtetheesya Solomoni eanĩsye wĩa ũsu wamũnengie. Kwoou we nĩwasũanĩie mũno kĩla ũtonya kwĩka nĩ kana atetheesye. Nĩkyo kĩtumi woombanisye syĩndũ mbingĩ mũno sya mwako ũsu.

9. Nĩ kyaũ kĩtonya kũtetheesya ala akũũ matanĩe kũnengane ianda syoo? Nengane ngelekany’o.

⁹ Ana-a-asa ala akũũ mayaĩlĩte kũkw’a ngoo ĩla veethĩwa na vata wa kũnenga andũ ma mũika ianda ila matwĩe makwatĩĩe. Vandũ va ũu maĩle kũmanya kana ĩla andũ ma mũika mamanyĩw’a kũtethya mawĩa kĩkundinĩ, maũndũ nĩmaendeeaa nesa mate kũũngama. Kwoou atumĩa ma kĩkundi ala manakũanga maĩle kwĩw’a me eanĩe mamina kũmanyĩsya ala aninangi na moona nĩmaĩle kwosa mawĩa. Nĩ kana tũelewe kĩu, kwasũanĩa ngelekany’o ya mũndũ ũkwenda kũmanyĩsya mwana wake kũtwaa ngalĩ. Mwana ũsu e mũnini ekaa o kũsyaĩĩsya ĩthe ĩla ũtwaĩte ngalĩ. Ĩndĩ eananga ĩthe nĩwambĩĩa kũmũelesya kĩla ũkwĩka. Mwana ũsu eana vyũ na akwata laĩsenzi, ĩthe nũmwĩtĩkĩlasya ambĩĩe kũtwaa ngalĩ ĩsu ĩndĩ ayĩthĩwa vakuvĩ nake nĩ kana aendeee kũmũmanyĩsya maũndũ  maingangĩ. Mavinda amwe no maumanĩsye kũtwaa ngalĩ, ĩndĩ ĩtina wa ĩvinda mwana ũsu nũmanyĩaa nginya ũkethĩa nĩwe ũkũmĩtwaa mavinda maingĩ, na mũthya nũndũ ĩthe aendeee kũkũa, nĩwe wĩsaa kũmũkua mavinda onthe. Ĩthe wa mwana ũsu ndalea kwĩw’a mũyo oona mwanae aitethya wĩa ũla ũnatethasya, na ndesa kũtinda aisũanĩa nĩ ta ũkwasya kĩndũ nĩkwĩthĩwa atĩ ti we ũkũtwaa ngalĩ. O ta ũu, atumĩa ala akũũ nĩmew’aa mũyo ĩla mamanyĩsya andũ ma mũika kũkwatĩĩa ianda ũseũvyonĩ wa Yeova.

10. Mose aĩ na woni wĩva ĩũlũ wa nguma na ũkũmũ?

¹⁰ No nginya atumĩa ala akũũ mesũvĩe maikese kũkwatwa nĩ kĩwĩu. Kwasũanĩa ũndũ Mose weekie ĩla Aisilaeli amwe mambĩĩe kwathana. (Soma Motalo 11:24-29.) Ĩla ũu weethĩiwe, Yosua, ũla waĩ mũtetheesya wa Mose, nĩwendie kũmasiĩĩa. Ti vinya ũkethĩa asũanĩie kana andũ asu mathanaa nĩmekwosa ũnene na ũkũmũ ũla Mose waĩ naw’o mbaĩnĩ ĩsu. Ĩndĩ Mose amũkũlilye atĩĩ: “Wĩ na kĩwĩu nũndũ wakwa?” Na ĩndĩ amwĩa: “Nenda kethĩwa andũ onthe ma Yeova nĩ athani, na kethĩwa Yeova nũmekĩa Veva wake!” Mose nĩwamanyie kana Yeova nĩwe watumĩte ũndũ ũsu wĩkĩka. Na kwoou ndaaenda kwĩyosea nguma, na nĩkyo kĩtumi wawetie kana enda athũkũmi onthe ma Yeova methĩwe na mũthĩnzĩo ta ũsu wa kĩ-veva. O ta Mose, ithyĩ tyo tũtanaa ĩla angĩ manengwa ianda ila keka ti ũndũ ũngĩ nithyĩ twĩthĩwa twakwata?

11. Mwana-a-asa ũmwe aisye ata ĩũlũ wa kũnengane kĩanda kyake?

¹¹ Ũmũnthĩ ve ana-a-asa aingĩ mathũkũmĩte na kĩthito kwa myaka mingĩ na makamanyĩsya angĩ kũkwatĩĩa ianda nenange. Kwasũanĩa ngelekany’o ya mwana-a-asa wĩtawa Peter. Mwana-a-asa ũsu aminĩte myaka mbee wa 74 e ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe, na myakanĩ ĩsu nũthũkũmĩte ovisinĩ wa ũvonge ũla wĩ Europe myaka 35. Peter atwĩe e mũsyaĩĩsya wa Mũvĩa wa Ũthũkũmi ovisinĩ ũsu, na esa kũtiĩa mwana-a-asa ũngĩ wĩa ũsu. Atiĩe mwana-a-asa ũmwe mũninangi wĩtawa Paul, ũla mathũkũmĩte ĩmwe myaka kauta. Ĩla Peter wakũlilw’e ũndũ ũkwĩw’a nũndũ wa kũvĩndũĩwa wĩa wake, awetie ũũ: “Nĩndanaa mũno kũmanya kana ve ana-a-asa mamanyĩĩtw’e kũkwatĩĩa ianda nenange na yu nĩmaendeee kũtethya wĩa nesa.”

12. Nĩ ĩsomo yĩva tũtonya kwosa ngewanĩ ya Leovoamu?

¹² Ĩla Solomoni wakwie, mwana wake Leovoamu nĩwe watw’ĩkie mũsumbĩ. Ĩvinda yĩmwe Leovoamu nĩwendie ũtao nĩ kana amanye ũndũ ũtonya kwĩanĩsya ianda syake nesa. Mbee vyũ aendie kwa atumĩa mamũnenge ũtao ũsu, ĩndĩ ũtao ũla mamũnengie ndaaĩsa kũũatĩĩa. Vandũ va ũu, aatĩĩie ũtao wa anake ala weanĩte namo na ala ĩvindanĩ yĩu maĩ athũkũmi make. Na nũndũ wa ũu, nĩwavoneie kĩtoo. (2 Mav. 10:6-11, 19) Ngewa ĩsu yake yĩtũmanyĩsya kyaũ? Yĩtũmanyĩsya kana nũseo kũmantha na kũsũanĩa mũno ũtao wa ala akũũ na me na ũmanyi. O na kau andũ ma mũika mayaĩle kwĩw’a ta ve lasima maatĩĩe nzĩa sya tene sya kwĩka maũndũ, mayaĩle kũsembea kũlea ũtao wa ala akũũ.

13. Ana-a-asa ma mũika matonya kwĩka ata ĩla meũthũkũma na ana-a-asa ala akũũ?

¹³ Mavinda amwe andũ amwe ma mũika nĩmatonya kũnengwa kĩanda kya kũvangĩthya mawĩa mana mekũtethw’a nĩ ana-a-asa angĩ akũũ na me na ũmanyi kwĩ mo. O na kau ana-a-asa asu ma mũika nĩmo yu maĩle kũkwatĩĩa wĩa ũsu, nĩmatonya kũtetheka mũno nĩ ũĩ na ũmanyi wa ala akũũ ĩla mekwĩka motwi. Ũla mwana-a-asa twaweta wĩtawa Paul watiĩwe nĩ Peter wĩa wa kũũngamĩa mũvĩa mũna Mbetheli aĩtye ũũ: “Nĩnoosie ĩvinda nakũlya Peter ũtao, na nĩnathuthisye angĩ mũvĩanĩ ũsu meke oou.”

14. Twĩĩmanyĩsya kyaũ twasũanĩa ũndũ Vaulo na Timotheo mathũkũmie nesa me ĩmwe?

¹⁴ Ĩvindanĩ yĩla Timotheo waĩ wa mũika  athũkũmie na mũtũmwa Vaulo kwa myaka mingĩ. (Soma Avilivi 2:20-22.) O na ve ĩvinda Vaulo waandĩkĩe Akolintho ameete atĩĩ: “Nĩnamũtũmie Timotheo oke kwenyu, nake nĩ mwana wakwa mwendwa wĩ kĩthito nthĩnĩ wa Mwĩaĩi, ũla wĩmũlilikan’ya ũvoo wa mĩendele yakwa ĩla ĩ nthĩnĩ wa Klĩsto, o tondũ nĩmanyĩasya kũndũ kw’onthe nthĩnĩ wa kĩla ĩkanisa.” (1 Ako. 4:17) Ndeto isu nini syĩonany’a ũndũ Vaulo na Timotheo mathũkũmaa nesa me vamwe. Vaulo nĩwoosete ĩvinda akamanyĩsya Timotheo ‘mĩendele yake ĩla ĩ nthĩnĩ wa Klĩsto.’ Nake Timotheo nĩwakwatĩtye nesa kĩla wamanyĩĩtw’e, na nũndũ wa ũu Vaulo nĩwamwendete. Kĩu nĩkyo kĩtumi Vaulo waĩ na mũĩkĩĩo vyũ kana Timotheo akeanĩsya nesa mavata ma kĩ-veva ma ana-a-asa ku Kolintho. Ĩsu nĩ ngelekany’o nzeo atumĩa matonya kũatĩĩa ĩla maendeee kũmanyĩsya ana-a-asa angĩ ũndũ matonya kũkwatĩĩa maũndũ kĩkundinĩ.

15. Ũtao ũla Vaulo wanengie Aklĩsto ma Lomi waĩle kũtũtetheesya ata ĩla twakiitwa nĩ moalyũku ala maendeee kwĩkĩka?

¹⁵ Twĩkalĩte ĩvindanĩ ya mwanya mũno. Kĩlungu kya ũseũvyo wa Yeova kya kũũ nthĩ kĩendeee kwĩka maendeeo kwa nzĩa syĩ kĩvathũkany’o, na maendeeo asu nĩmaetete moalyũku mana. Ĩla moalyũku asu matũkiita ithyĩ ene, ekai twĩthĩwe na wĩnyivyo na tũisũanĩa wendi wa Yeova ĩndĩ ti witũ. Kwĩka ũu nĩkũtumaa tũendeea kwĩthĩwa na ngwatanĩo. Vaulo aandĩkĩie Aklĩsto ma Lomi ndeto ii: “Nĩngũneena . . . kana kĩla mũndũ wenyu ndakalilikane mwene ta mũnene mbee wa vala vamwaĩle kũlilikana; ĩndĩ nalilikane eanĩsye, kwĩanana na ũndũ Ngai wamũaĩe kĩla mũndũ mũĩkĩĩo ũndũ wĩana. Nũndũ o tondũ twĩ na mamutha maingĩ mwĩĩnĩ ũmwe, na mamutha onthe mati na wĩa ũmwe: no ta ũu ithyĩ, o na twĩ aingĩ, twĩ mwĩĩ ũmwe nthĩnĩ wa Klĩsto.”—Alo. 12:3-5.

16. Ala akũũ na ala ma mũika, vamwe na iveti syoo, matonya kwĩka ata nĩ kana matetheesye ũseũvyo wa Yeova ũendeee kwĩthĩwa na mũuo na ngwatanĩo?

¹⁶ Kwoou o na maũndũ maitũ methĩwe mailyĩ ata, ekai ithyonthe twĩkĩe kĩthito tũendeesye wĩa wa Ũsumbĩ wa Yeova. Inyw’ĩ ala akũũ, manyĩsyai ala aninangi methĩwe matonya kũtethya wĩa ũla mũtethasya. Nenyu ana-a-asa ma mũika, ĩtĩkĩlai ianda nzaũ, ĩthĩwai na wĩnyivyo, na mũiendeea kũnenga ala akũũ ndaĩa. Na ĩndĩ inyw’ĩ iveti, atĩĩai ngelekany’o ya Vilisila, ũla waendeeie kũkwata mbau mũũme wake, Akwila, o na ĩla maũndũ moo mavĩndũkie.—Meko 18:2.

17. Nĩ kyaũ Yesũ waĩ na mũĩkĩĩo vyũ kana amanyĩw’a make no meanĩsye, na amamanyĩisye kũtethya wĩa wĩva?

¹⁷ Yesũ nĩwe ngelekany’o ĩla nzeo vyũ ya mũndũ wamanyĩisye ala angĩ kũkwatĩĩa ianda nenange. Nĩweesĩ kana ĩvinda yake ya kũtethya wĩa ũla watũmĩtwe oke kũtethya vaa ĩũlũ wa nthĩ nĩyesaa kũthela na aitiĩa angĩ wĩa ũsu. O na kau atũmwa make maĩ na naĩ, nĩwamaĩkĩĩe vyũ. Nĩkyo kĩtumi ĩvinda yĩmwe wamatavisye kana makeeka mawĩa manene kũvĩta ala we mwene weekĩte. (Yoa. 14:12) Nĩwamamanyĩisye nesa vyũ, na kyu nĩkyamatetheeisye kũtavany’a ũvoo mũseo syũmbenĩ syonthe ila syaĩ kw’o ĩvindanĩ yĩu.—Ako. 1:23.

18. Nĩ wĩkwatyo wĩva twĩ naw’o, na nĩ wĩa wĩva tũtonya kũtethya ũmũnthĩ?

¹⁸ Yesũ amina kũkw’a na kũthayũũkw’a nĩwaendie ĩtunĩ, vala wanengiwe wĩa mwingangĩ. Wĩa ũsu aũtethasya e na ũkũmũ wĩ “ĩũlũ mũno mbee wa ũnene w’onthe, na ũkũmũ, na vinya, na ũsumbĩko.” (Aev. 1:19-21) O naitũ twakw’a twĩ aĩkĩĩku kaũ wa Ali–Maketoni ũtavikĩte, tũkathayũũkw’a twĩkale nthĩ nzaũ yĩ na ũlũngalu, vala tũkethĩwa na wĩa mwingĩ na mũseo ki. Ĩndĩ ũmũnthĩ twĩ na wĩa wa vata mũno, naw’o nĩ kũtavany’a ũvoo mũseo na kũtw’ĩkĩthya andũ amanyĩw’a. Kwoou, twĩthĩwe twĩ anini kana twĩ akũũ, ekai ithyonthe tũendeee ‘kũthangaa mũno wĩanĩ wa Mwĩaĩi.’—1 Ako. 15:58.