KAVUKU kamwe ka Informant kaĩ na wĩtano ũũ: “Inyw’ĩ Atavany’a ma Britain, Ĩkasei!!” (Kavuku ka Informant, * Mwei wa 12, 1937, ka London) Kavukunĩ o kau vaĩ kongo kaĩ na ndeto ii sya kũmaamũkya: “Myaka Ĩkũmi Vate Mosyao me Vala Maĩ.” Ĩthangũnĩ ya mbee vaĩ livoti ya ũtavany’a ya myaka ĩkũmi kuma 1928 nginya 1937, ĩla yamonisye kĩla kĩũwetwa.

Nĩkĩ atavany’a ma Britain maolete kĩthito? Ikundi syavikĩte vandũ ũkethĩa iikũthi mbee na iikũsyoka ĩtina. Syatwĩe o vamwe kwa myaka mingĩ. Na thĩna ũngĩ nĩ kana ovisi wa ũvonge waĩ ũnatw’a kana isio ila syaĩ vo syaĩ itonya kũtavanw’a no mavainia ta 200 nũndũ mavainia maaĩawa kũtavany’a isionĩ sya vaasa vandũ va kũtavany’a vamwe na ikundi. Na kwoou ala menda kwosa ũvainia meeawa nĩ ovisi wa ũvonge kana nĩ kavaa makathi kũtavany’a nthĩ ingĩ sya Europe nũndũ kũvikĩĩa vau Britain ndyaĩ na kĩsio kya vaasa kĩtavanw’a. Namo mavainia aingĩ meew’a ũu maumie Britain mathamĩĩa kũngĩ ta France o na kau mayeesĩ ithyomo sya kũu kana masyĩsĩ o vanini.

Ũla ũvoo waĩ kavukunĩ ka Informant ka 1937 nĩwanengie atavany’a mũtiani mũmũ mũno. Kawetie kana mũvango ũla waĩ vo nĩ wa kwĩanĩsya masaa milioni ũmwe mwakanĩ ũla waatĩĩe wa 1938! Mũvango ũsu waĩ ũtonya kwĩanĩa nesa atavany’a mevangĩĩa masaa 15 kwa mwei, namo mavainia masaa 110. Atavany’a meeĩtwe no mavange ikundi sya kũtavanasya mĩthenya mĩna kyumwanĩ, na mĩthenyanĩ ĩsu mayĩĩkĩĩthya matavany’a masaa atano kwa mũthenya. O na meeiwe nĩmatate mũno masyokee ala mendeew’a, na mũno mũno maimasyokea ĩ ya mawĩoo katĩ katĩ wa kyumwa.

Mĩvango ĩsu yeekiwe kwondũ wa ũtavany’a yathangaaisye aingĩ. Kwa ngelekany’o, Hilda Padgett aisye: “Ũsu waĩ wĩtano wa kwĩkĩa kĩthito twakwatie kuma ovisinĩ ũla mũnene na aingĩ maitũ twekalaa tũweteele, na kwoou ĩtina wa kavinda o kakuvĩ nĩwatumie tũkwata mosyao maseo mũno.” * Nake Mwĩĩtu-a-asa E. F. Wallis aisye: “Mũvango ũsu wa masaa atano kwa mũthenya waĩ mũseo mũno! Nĩ ũtanu wĩva ũthonokete kũthũĩsya sua wĩanĩ wa Mwĩaĩi? . . . Ndonya kwasya ata mwa? Twenũkaa na mĩnoo ĩndĩ twĩ atanu!” Na ĩndĩ Stephen Miller nũlilikanaa ũndũ weewie eekĩwa vinya ose ĩtambya na mĩtũkĩ o na kau aĩ o wa mũika. Endie kwosa ĩtambya yĩu ĩvinda yĩtanamba kũthi aĩwe nĩ mwanya! Nũlilikanaa ũndũ ana-a-asa maendaa kũtavany’a na isululu kuma kwakya nginya wĩoo, na ũndũ mawĩoonĩ meekĩĩaa andũ maũvoo methukĩĩsye. Nũndũ wa kĩthito kyoo maendaa o na nzĩanĩ makuĩte ivwaũ syĩ na maũvoo kana makanenga andũ makaseti.

Kavuku ka Informant nĩkasyokie keea atavany’a ma Britain atĩĩ: “Twĩ na vata wa mavainia 1,000.” Mũvango mweũ wa kũtavany’a isionĩ watumie maũndũ mavĩndũka weethĩa mavainia maikatavanasya  isionĩ sya kũasa me oka, ĩndĩ makeethĩawa vamwe na ikundi, maisyĩkĩa vinya, kũitw’ĩĩka, na kũsyaka. Mwĩĩtu-a-asa Joyce Ellis (née Barber) eweta atĩĩ: “Ĩvindanĩ yĩu nĩw’o ana-a-asa aingĩ mambĩĩe kũmanya kaĩ nĩmaaĩle kwosa ũvainia. O na kau naĩ na myaka 13, nĩneewie o nakwa nenda kwosa ũvainia.” Esie kũtw’ĩka vainia Mwei wa 7, 1940, e na myaka 15. Nake Peter, ũla wesie kũtwaa Joyce, nĩweewie wĩtano ũsu wa ‘Kwĩkasa’ na kĩu kyatuma “ambĩĩa kũsũanĩa kwosa ũvainia.” Mweinĩ wa 6, 1940, e wa myaka 17, atwaie kĩsululu maili 65 (kĩlomita 105) nginya kĩsionĩ kĩla wanengetwe atavany’e kya Scarborough.

Cyril na Kitty Johnson maĩ ngelekany’o nzeo ya mavainia mendete kwĩyumya. Mathooisye nyũmba yoo na mĩio nĩ kana makwate mbesa sya kũmatetheesya ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe. Cyril nĩwaekanie na wĩa ũla wathũkũmaa na maimina mwei nĩmeeyũmbanĩsye kwosa ũvainia. Easya: “Tũyaĩ na nzika na ĩtambya yĩu twoosie. Tweekie ũu na ngenda na twĩ atanu.”

Nũndũ nguthu nene ya atavany’a moosie ũvainia maatĩanĩe, ana-a-asa ala matongoetye nĩmatatie kũmanthĩthya ũndũ matonya kwĩka mamatetheesye. Kwa ngelekany’o, mwakanĩ wa 1938, Jim Carr, ũla ĩvinda yĩu waĩ na kĩanda kĩla kĩthĩawa kya mũsyaĩĩsya wa mũthyũlũlũko (zone servant), nĩwaatĩĩie woni ũla waumĩtw’e wa kũmanthĩa mavainia nyũmba. Mavainia meekĩiwe vinya mosane ikundi mekale vamwe nĩ kana maole ngalama. Taoninĩ ya Sheffield makomboie ĩsũmba ĩnene na vanyuvwa mwana-a-asa mũseo amaũngamĩe. Kĩkundi kĩla kyaĩ vu vakuvĩ kyamasangĩie mbesa na kyamanenga mĩio ta itanda na syĩndũ ingĩ. Jim easya: “Kĩla mũndũ nĩwatatie vala ũtonya nĩ kana mũvango ũsu waĩle.” Ĩsũmbanĩ yĩu vekalaa mavainia ĩkũmi me kĩthito na maĩ na mũvango mũseo wa kĩ-veva. O na easya “kĩla kwakya masomaa ĩandĩko mailyĩ mesanĩ,” na “kĩla mũthenya mavainia asu nĩmaendaa isionĩ ila maaĩwe vu taoninĩ.”

Atavany’a na mavainia nĩmeetĩkĩlanile na ũla wĩtano na nũndũ wa ũu mwakanĩ wa 1938 nĩmavikisye ala masaa milioni ũmwe. O na wasisya livoti yoo nũkwĩthĩa vaĩ wongeleku ngalĩkonĩ syonthe sya ũtavany’a. Kwa ĩvinda ya myaka ĩtano atavany’a ma Britain mongelekile ta kũndũ kũtatũ. Mwaki ũsu makwatie ũthũkũminĩ wa Ũsumbĩ wamatetheeisye mũno kũmĩĩsya ĩvindanĩ ya kaũ ũla wesie kumĩla.

O ũndũ Ali–Maketoni ĩthengeee, now’o mavainia mongelekete nthĩ ya Britain. Myakanĩ ĩkũmi mĩvĩtu kwĩthĩĩtwe na ũtalo mweũ wa mavainia, na Mweinĩ wa 10, 2015 ũtalo ũsu wavikie 13,224. Mavainia asu mekasĩte mũno nũndũ nĩmesĩ kana vai ũndũ ũngĩ mũseo ta kũlika ũthũkũminĩ wa ĩvinda yonthe.