Kwa w’o, Mbivilia nĩ ĩvuku ya tene mũno. Yaandĩkiwe ĩndĩĩ? Yambĩĩie kũandĩkĩwa Middle East myaka ta 3,500 mĩvĩtu. Nĩ kana tũelewe ũndũ ũsu, myakanĩ ĩsu nĩw’o ũsumbĩ wa China wa kũtianĩa wa mũsyĩ wa Shang wasumbĩkĩte, nayo ndĩni ya Buddha yambĩĩie nthĩ ya India myaka ta 2,500 mĩvĩtu, ĩsu nĩ myaka vakuvĩ 1,000 kuma Mbivilia yambĩĩa kũandĩkwa.—Sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo “ Maũndũ ma W’o Ĩũlũ wa Mbivilia.”

Nĩ kana ĩvuku yĩtethye andũ, no nginya yĩthĩwe yĩtonya kũeleeka nesa nĩ ala mekũyĩsoma, na makona yĩtonya kũmatethya. Mbivilia yĩilyĩ ũu. Nĩsũngĩaa makũlyo ma vata ala andũ mekũlasya.

Kwa ngelekany’o, waaĩkũlya, ‘Nĩkĩ andũ moombiwe?’ Kwa myaka ngili mbingĩ andũ methĩĩtwe maimantha ũsũngĩo wa ĩkũlyo yĩu, ĩndĩ mayaaĩsa kũũkwata. Mbivilia nĩsũngĩĩte ĩkũlyo yĩu ilungunĩ ilĩ sya mbee sya ĩvuku ya Mwambĩlĩĩlyo. Ilungu isu ilĩ nĩsieleetye ĩũlũ wa ‘mwambĩlĩĩlyo,’ myaka mbilioni mbingĩ mĩvĩtu ĩla nthĩ na ĩtu syoombiwe vamwe na ndata, na ikundi sya ndata. (Mwambĩlĩlyo 1:1) O na nieleetye ũndũ nthĩ yatw’ĩkĩthiw’e vandũ vaseo va kwĩkala, ũndũ syũmbe ingĩ syoombiwe, na ũndũ andũ moombiwe na ikasyoka ikaelesya kĩeleelo kya Ngai ĩũlũ wa syĩndũ isu syonthe.

Mbivilia nĩtũnengete motao matonya kũtwony’a ũndũ tũtonya kwĩka ĩla twakwatwa nĩ mathĩna. Motao asu methĩawa me laisi kũeleeka. Maũndũ aa elĩ nĩmonanĩtye nĩkĩ motao asu me laisi kũeleeka.

Ũndũ wa mbee, Mbivilia yĩandĩkĩtwe na kĩthyomo kĩ laisi na kya kwendeesya. Vandũ va kũtũmĩa ndeto mbingĩ na syĩ vinya, Mbivilia ĩtũmĩĩte ndeto syĩ laisi kũeleeka. Maũndũ ala me vinya maeleetw’e na ndeto o ila tũtũmĩaa kĩla mũthenya.

Kwa ngelekany’o, Yesũ atũmĩie ngelekany’o mbingĩ syĩ laisi na sya maũndũ ala andũ meekaa kĩla mũthenya nĩ kana amanyĩsye kwa nzĩa ĩtonya kũvikĩa ngoo. Yesũ aumisye mbingĩ sya ngelekany’o isu nthĩnĩ wa Ũtavany’a wa Kĩĩmanĩ ũla ũandĩkĩtwe ĩvukunĩ ya Mbivilia ya Mathayo kĩlungu kya 5-7. Mũtangaasi ũmwe aisye kana ilungu isu syĩ “ũvoo ũtonya kũtethya andũ” na kĩeleelo kyasyo “ti kũtũkũthĩĩa maũndũ ilĩkonĩ, ĩndĩ nĩ kũtũtongoesya maũndũnĩ ala tũkwĩka.” No ũsome ilungu isu o kwa ndatĩka 15  nginya 20 na ũkeethĩa nĩ ilungu syĩ laisi na ndeto ila Yesũ watũmĩie syĩ ũtethyo mwingĩ kwitũ.

Ũndũ ũngĩ ũtumaa Mbivilia yĩthĩwa yĩ laisi kũeleeka nĩ kĩla ĩneeneete. Mbivilia ti ĩvuku ya mbano kana ngewa. Ĩndĩ o tondũ ĩvuku The World Book Encyclopedia yonanĩtye, Mbivilia nĩ ĩvuku yĩeleetye “ĩũlũ wa andũ me nguma, na angĩ mate nguma” na yĩkonany’a “mathĩna ala moomĩĩisye, wĩkwatyo ũla maĩ naw’o, mawonzu moo, na ũsindi ũla makwataa.” Nĩ ũndũ wĩ laisi kũmanya maũndũ ala maandĩkĩtwe ĩũlũ woo, kĩla kyaendeee, tũkaelewa ũndũ meew’aa na maũndũ ala twĩmanyĩasya kumana na ũvoo ũsu.—Alomi 15:4.

Nĩ kana ũelewe nĩ kĩla kĩ ĩvukunĩ no nginya yĩthĩwe yĩandĩkĩtwe na kĩthyomo ũkũelewa. Ũmũnthĩ, no ũkwate Mbivilia na kĩthyomo ũtonya kũelewa o na ethĩwa wĩkalaa nthĩ yĩva. Kwasũanĩa kĩla kĩtumĩte Mbivilia yĩthĩwa ĩtonya kũkwatĩkana kwa ithyomo syĩ kĩvathũkany’o.

Wĩa wa kũalyũla. Mwambĩĩonĩ Mbivilia yaandĩkĩtwe na Kĩevelania, Kĩalamu, na Kĩkiliki. Kwoou, no andũ anini maĩ matonya kũsoma Mbivilia. Nĩ kana andũ aingĩ makwate Mbivilia na kĩthyomo kyoo, aalyũli nĩmeekĩĩte kĩthito kingĩ kũmĩalyũla. Kĩthito kyoo nĩkĩthĩĩtwe na mosyao maseo nũndũ Mbivilia nĩalyũlĩtwe yĩ nima kana yĩ nusu kwa ithyomo ta 2,700. Ũu nĩkwonany’a kana andũ 90 ĩũlũ wa 100 no masome kĩlungu kĩna kya Mbivilia kwa kĩthyomo kyoo.

Wĩa wa kumĩthya. Mbivilia sya mbee syaandĩkawa syĩndũnĩ itekalaa kwa ĩvinda ĩasa ta ithuma na makangaa. Nĩ kana andũ aingĩ makwate ũvoo ũsu, maũndũ asu maumĩĩaw’a ĩngĩ na ĩngĩ, na wĩa ũsu wendaa mũndũ ethĩwe e metho mũno nĩ kana ndakavĩtũũkany’e. Mavuku asu maumĩĩw’a mathooaw’a mbesa mbingĩ, na no andũ anini maĩ matonya kũmathooa. Ĩndĩ ĩla masinĩ ya kumĩthya mavuku ya Gutenberg yambĩĩie kũtũmĩwa myaka mbee wa 550 mĩvĩtu, andũ aingĩ nĩmakwatie Mbivilia. Kwosana na livoti ĩmwe, Mbivilia mbee wa mbilioni itano yĩ nima kana yĩ nusu ninenganĩtwe.

Vaiĩ ĩvuku yĩngĩ ya ndĩni yĩtonya kũelekanw’a na Mbivilia maũndũnĩ asu. Kwa w’o Mbivilia nĩ ĩvuku tũtonya kũelewa. Ĩndĩ o na kau ti ũndũ wĩ laisi kũmĩelewa, no ũtetheew’e ũkamĩmanya. Ũtonya kũkwata ũtethyo ũsu va? Na ũtonya kũtetheka ata waelewa Mbivilia? Kĩlungu kĩla kĩatĩĩe nĩkĩeleetye maũndũ asu.