Inki Lugangu Ke Longa Beto?

“Pardo, yula bambisi, yo ta longa nge; mpi bandeke ya zulu, yo ta songa nge. To tula dikebi na ntoto mpi yo ta longa nge; mbisi ya nzadi-mungwa ta zabisa nge yo.”—YOBI 12:7, 8.

BANDA na bamvula ya me katuka kuluta, bantu ya siansi mpi bantu ya nkaka ya mayele ke longukaka mambu mingi na banti mpi na bambisi. Bo ke longukaka mpi ke landaka mayele ya bima mingi yina kele na lugangu. Bo ke longukaka yo sambu na kusala bima ya mpa mpi kutomisa bima yina bo me salaka dezia. Ntangu nge ke tadila bambandu yai, kudiyula nde, ‘Nani me fwana na kubaka lukumu sambu na bima yai?’

Mambu Yina Beto Lenda Longuka na Kipeki (Nageoire) ya Balene

Inki mambu bantu ya mayele ya ke salaka ba avion lenda longuka na balene ya mukongo ya kuvimba (baleine à bosse)? Mambu ya bo lenda longuka kele mingi. Balene mosi ya kuyela ke kumaka ti bakilo 30 000—kaka bonso kamio mosi ya nene ya kufuluka ti bima. Nitu na yo ke vandaka ngolo mpi yo ke vandaka ti bipeki (nageoires) yina ke vandaka bonso mapapu. Mbisi yai ya kele nda bametre 12 ke kasaka mbote mpi kukonda mpasi na nsi ya masa. Mu mbandu, sambu na kudia, mbisi yai ke pemaka na masa mpi yo ke salaka nde masa kukuma bonso tu-bambuma mpi yo ke kasaka nioka-nioka na nsi ya bankala mpi bambisi ya masa yina yo ke zola kudia. Tu-bambuma yina ya masa ke salaka bonso filet ya nda metre mosi ti ndambu (1,50 mètre) mpi yo ke basisaka bambisi yina balene ke zola kudia na zulu ya masa. Na nima, balene ke minaka yo na mbala mosi.

Kima ya ke yitukisaka bantu ya mayele kele mutindu mbisi yai ke baluka-balukaka na bisika ya kukangama ata nitu na yo ke vandaka ngolo. Bo me bakisaka nde kima ke sadisaka yo kele mutindu bipeki (nageoires) na yo ke vandaka. Bansongi ya bipeki na yo ke vandaka ve kipala-pala bonso ya mapapu ya avion kansi yo ke vandaka ti bamenu ya kutelama-telama na ndonga yina bo ke bingaka tubercules.

Ntangu balene ke kasaka na masa, bamenu yango ke salaka nde yo bikala ya kutelama mpi masa kubenda yo ve ntangu yo ke basikaka na zulu ya masa. Inki mutindu? Zulunalu mosi (Natural History) ke tuba nde bamenu yina ke salaka nde masa kubaluka na nziunga ya bipeki ya balene ata ntangu yo ke mataka ya kutelama na zulu ya masa. Kana bansongi ya bipeki vandaka kipala-pala, balene zolaka kukuka ve kusala mambu yai sambu masa zolaka kubaluka-baluka na nima na yo mpi yo zolaka kukanga yo nzila ya kumata ya kutelama na zulu ya masa.

Inki mambote kusadila mambu yai ya beto me zaba lenda nata? Ziku kana bo me sala mapapu ya ba avion na kulanda bipeki yai ya balene, yo lenda sala nde ba avion kuvanda ve na mfunu ya mapapu mingi mpi mambu mingi ya nkaka sambu na kusoba mupepe yina ke bulaka na nziunga na yo. Mapapu ya mutindu yai ta vanda ve kigonsa mpi mpasi ve na kuyidika. John Long, muntu mosi ya mayele, ke tuba nde “ziku ntama ve ba avion yonso ta kuma ti mapapu bonso bipeki ya balene yai (baleine à bosse).”

Mambu ya Beto Lenda Longuka na Mapapu ya Ndeke ya Bo Ke Bingaka Mouette

Ya kieleka, bo me salaka dezia mapapu ya avion na kulanda mapapu ya bandeke. Ata mpidina, ntama ve bantu ya mayele me tomisa diaka mutindu bo ke landaka yo. Zulunalu mosi (New Scientist) ke tuba nde: “Bantu ya mayele ya iniversite mosi (Université de Floride) me sala ka-avion mosi ya kele ve ti muntu yina ke pusa yo. Yo ke pumbuka kisika mosi, ke mata mpi ke kita nswalu bonso ndeke yai mouette.”

Ndeke yai ke pumbukaka mbote-mbote na zulu sambu yo ke bulaka mapapu banda na dipeka tii na kinkoso na yo. Zulunalu yango ke tuba diaka nde “bantu ya salaka ka-avion yina kele ve ti muntu ya ke pusa yo na kati landaka mapapu ya ndeke yai. Ka-avion yango vandaka nda kuluta kitini ya metre mosi (60 centimètres) mpi yo kele ti motere ya fioti yina ke salaka nde mapapu kunikana.” Sambu bo salaka ka-avion yango ti mapapu ya mbote, yo lenda pumbuka kisika mosi mpi kukita ata na kati-kati ya banzo ya nda. Kimvuka mosi ya basoda na États-Unis ya ke salaka ba avion ke zola mpenza kusala ba avion ya mutindu yai sambu na kusosa minduki ya nene na bambanza ya nene.

Mambu ya Beto Lenda Longuka na Makulu ya Mbala-Mbongo ya Fioti (Gecko)

Bambisi ya ke tambulaka na ntoto kele mpi ti mambu mingi ya kulonga beto. Mu mbandu, geko (gecko) mbala-mbongo mosi ya fioti ke vandaka ti makuki ya kumata na bibaka mpi ya kukangama ngolo na plafond ntu na nsi. Na ntangu ya ntama, bantu zabaka mbisi yai sambu na makuki na yo yai ya kuyituka. (Bingana 30:28) Inki ke sadisaka yo na kusala mambu yai?

Mbisi yai geko ke vandaka ti makuki ya kukangama ata na zulu ya bisika ya butesi sambu yo ke vandaka ti mika ya fioti-fioti na nsi ya makulu mpi maboko na yo. Makulu mpi maboko na yo ke vandaka ve ti kole. Kansi, yo ke sadilaka ngolo ya fioti yina ke vandaka na nsi na yo. Makulu mpi maboko na yo ke kangamaka ngolo ti bibaka sambu ngolo mosi ya bo ke bingaka forces de van der Waals ke kangimisaka yo. Ya kieleka, beto lenda mata ve na kibaka sambu ngolo yina ntoto ke vandaka na yo ya kubenda bima, me lutaka ngolo yai ya van der Waals. Kansi, mika yina ke vandaka na nsi ya makulu mpi maboko ya geko ke sadisaka yo mpenza na kukangama diaka ngolo na kibaka. Ngolo yai ya Van der Waals ti mika ya geko ke sadisaka yo na kukangama ngolo na kibaka.

Inki lenda vanda mfunu ya kuzaba mambu yai? Bo lenda sadila bima ya nkaka na kulanda makulu mpi maboko ya geko na kisika ya kusadila kima yina bo ke bingaka Velcro (yina bo ke salaka na kulanda bima ya lugangu). * Zulunalu mosi (The Economist) ke tubila mambu ya muntu mosi ya mayele tubaka; yandi tubaka nde kana bo sala kima mosi na kulanda “mika ya ke vandaka na nsi ya makulu mpi maboko ya geko,” yo ta vanda mfunu mingi-mingi kana mpila ya kusadila kole kele ve sambu na kusansa bantu.

Nani Me Fwana na Kubaka Lukumu?

Na bilumbu yai, kimvuka mosi (NASA) kele na kusala robot mosi ya kele ti makulu mingi mpi yina ta tambulaka bonso kinkala-nkala. Baenzeniere na Finlande me salaka dezia tracteur mosi yina kele ti makulu sambanu mpi yina lenda luta na bisika ya mpasi kaka bonso diniama mosi nene. Bantu ya nkaka ya mayele me salaka lele mosi ya fioti ya kele ti makalu (écailles) na kati mpi yina bo lenda kangula mpi kukanga bonso dimbuma mosi ya bo ke bingaka pomme de pin. Muntu mosi ya ke salaka bakamio ke sala kamio mosi ya kele mpenza bonso mbisi mosi ya masa ya bo ke bingaka poisson-coffre. Diaka, bantu ya nkaka ya mayele ke longuka mutindu mpusu ya mbisi mosi ya bo ke bingaka ormeau ke taninaka yo. Bo kele na kulonguka yo sambu na kusala lele mosi (anti-balle) ya kele ngolo mpi kilo ve mpi yina disasi lenda kota ve.

Ya kieleka, bantu ya siansi me longukaka dezia mambu mingi ya mbote na bima yina kele na lugangu. Zulunalu mosi (The Economist) ke tuba nde bo “lenda longuka bima yina ke vandaka na lugangu sambu yo sadisa bo na bima yina bo ke salaka.” Bo ke bingaka bima yina bo me longukaka dezia nde “brevets biologiques.” Mbala mingi, bo ke pesaka diplome (brevet d’invention) na muntu to na kompani yina me basisa ngindu mosi ya mpa to me sala masini mosi ya mpa. Zulunalu yango ke tuba diaka mambu yai sambu na ba brevets biologiques: “Ntangu bantu ya mayele ke bingaka bima yai nde ‘brevets biologiques’ bo ke monisaka pwelele nde kele lugangu ya fwete baka diplome yai.”

Na wapi mayele yai yonso ya lugangu katukaka? Bantu mingi ya mayele ke tubaka nde yo kudibasikilaka na nsungi ya bamvula mingi. Kansi bantu ya nkaka ya mayele ke buyaka ngindu yai. Michael Behe, muntu mosi ya mayele (microbiologiste) sonikaka mambu yai na zulunalu mosi (The New York Times) na 2005: “Mutindu lugangu ke monisaka pwelele nde kele ti muntu yina salaka yo ke sadisa beto na kupesa kingana yai ya ke ndimisa kibeni: Kana mbisi mosi kele bonso dibata, ke tambula mpi ke tula makelele bonso dibata, ntembe kele ve nde yo kele dibata.” Yandi sukisaka nde: “Bima ya lugangu ke monisaka mpenza nde kele ti muntu yina salaka yo mpi nde ata muntu mosi ve fwete tudila yo ntembe.”

Ya kieleka, kana enzeniere mosi me sala dipapu ya avion ya mbote mpi ya ngolo, bo fwete pesa yandi lukumu sambu na yo. Mutindu mosi mpi, muntu yina me sala lele mosi ya mbote (bandage) yina bo ke kangaka mputa to kana muntu me bukana, muntu yina me sala lele mosi ya kitoko ya kulwata to motere mosi ya ngolo fwete baka lukumu sambu na kima yina yandi me sala. Ya kieleka, kana muntu mosi ya ke salaka bima na izine me sala kima mosi na kulanda kima mosi ya yandi me mona kansi yandi me vila muntu yina salaka kima yango mpi me pesa yandi ve lukumu, beto lenda tuba nde yandi kele muyibi.

Keti nge ke yindula nde yo kele mbote mutindu bantu ya mayele yina ke landaka bima ya lugangu sambu na kusala bima ya nene ke tubaka nde bima yango kudibasikilaka? Kana yo ke lombaka muntu mosi ya mayele sambu na kusala bima yai ya bo ke salaka na kulanda bima ya lugangu, ebuna nki beto lenda tuba sambu na bima ya lugangu yo mosi? Na kutuba ya masonga, nani fwete baka lukumu ya mingi, munkwa ya bima to muntu yina ke landa yo sambu na kusala bima ya nkaka?

Mambu Yina Bantu Mingi Me Bakisaka

Bantu mingi me bakisaka nde kele ti muntu yina salaka bima yonso. Bangindu na bo mingi ke wakanaka ti ya muyimbi-bankunga yina sonikaka nde: “Bisalu na nge kele mingi kibeni, O Yehowa! Nge me salaka yo yonso na mayele. Ntoto me fuluka ti bima yina nge me salaka.” (Nkunga 104:24) Polo, muntu mosi ya sonikaka Biblia tubaka mpi mambu ya mutindu mosi. Yandi sonikaka nde: “Sambu bikalulu [ya Nzambi] ya ke monikaka ve ke monanaka pwelele tuka lugangu ya nsi-ntoto, sambu yo ke monanaka na bima yina yandi salaka, disongidila ngolo na yandi ya kukonda nsuka mpi Kinzambi na yandi.”—Baroma 1:19, 20.

Kansi, bantu mingi ya ke zitisaka Biblia mpi ke kwikilaka na Nzambi lenda tuba nde Nzambi sadilaka evolisio sambu na kusala bima ya kuyituka ya kele na lugangu. Ebuna nki Biblia ke longaka?

[Noti na nsi ya lutiti]

[Bangogo sambu na kubenda dikebi]

Na wapi mayele yai yonso ya lugangu katukaka?

[Bangogo sambu na kubenda dikebi]

Nani fwete baka diplome sambu na bima ya lugangu?

[Lupangu/​Bifwanisu]

Kana yo ke lombaka muntu mosi ya mayele sambu na kusala bima yai ya bo ke salaka na kulanda bima ya lugangu, ebuna nki beto lenda tuba sambu na bima ya lugangu yo mosi?

Bo me salaka avion yai ya bo lenda nata kukonda mpasi na kulanda mapapu ya ndeke ya bo ke bingaka mouette

Makulu mpi maboko ya geko ke kumaka ve mvindu mpi yo ke bikaka ve bidimbu kisika yo me luta, yo ke kangamaka na konso kisika yina katula kaka na zulu ya kole yina bo ke bingaka téflon. Makulu mpi maboko na yo ke kangamaka mpi ke katukaka kukonda mpasi. Bantu ya mayele kele na kusosa mutindu ya kulanda yo.

Kamio mosi ya bo me salaka na kulanda mbisi mosi ya masa ya bo ke bingaka poisson-coffre

[Bangogo ya ke monisa kisina ya bafoto]

Airplane: Kristen Bartlett/University of Florida; gecko foot: Breck P. Kent; box fish and car: Mercedes-Benz USA

[Lupangu/​Bifwanisu]

BAMBISI YINA KE SALAKA BANZIETELO NA MAYELE

Bambisi mingi ke vandaka ti “mayele ya kubutukila” yina ke sadisaka yo na kuzaba banzila. (Bingana 30:24, 25) Beto tadila bambandu zole.

▪ Mutindu Bafurmi Ke Zabaka Nzila Inki mutindu bafurmi yina ke kwendaka kusosa madia ke zabaka nzila ya kuvutuka na banzo na yo? Bantu ya mayele ya Royaume-Uni me bakisaka nde bafurmi ke tulaka bidimbu ya ke basisaka nsudi na nzila mpi yo ke sadilaka ba plan (géométrie) yina ke sadisaka yo na kuzaba nzila. Mu mbandu, zulunalu mosi (New Scientist) ke tuba nde bafurmi ya nkaka (fourmis de Pharaon) “ke salaka banzila yina me banda na nzo na yo mpi yina ke kabwanaka na bandambu zole.” Sambu na nki mambu yai ke yitukisa? Kana furmi mosi ke vutuka na nzo mpi yo me kuma na kisika yina banzila me kabwana, mayele na yo ke sadisaka yo na kupona nzila yina ta nata yo mpenza tii na nzo na yo. Zulunalu yina ke tuba diaka nde “mutindu banzila yina me kabwanaka mbote, ke sadisaka bafurmi na kutambula mbote na banzila yina, mingi-mingi ntangu bafurmi ya nkaka ke mata mpi ya nkaka ke kita kaka na nzila yina mosi. Diaka yo ke salaka nde bafurmi kuvila ve nzila mpi yo lemba ve.”

▪ Mutindu Bandeke Ke Zabaka Nzila Bandeke mingi ke pumbukaka tii na bisika ya ntama na bansungi yonso kansi yo ke vilaka ve ata fioti nzila. Inki mutindu? Bantu ya mayele me bakisaka nde bandeke yai ke waka mupepe yina ke taninaka ntoto (champ magnétique terrestre). Kansi, zulunalu mosi (Science) ke tuba nde mupepe yina ke taninaka ntoto ke vandaka ve kiteso mosi na bisika yonso mpi yo ke songaka ve ntangu yonso na nordi. Ebuna, nki ke sadisaka bandeke yina ke salaka banzietelo na kuvila ve nzila? Yo ke monana nde bandeke ke landaka mbote-mbote mutindu ntangu ke dindaka konso nkokila. Zulunalu yango ke yika nde sambu ntangu ke dindaka ve mutindu mosi na bansungi yonso, bantu ya mayele ke yindulaka nde bandeke ke vandaka ti kima mosi ya ke salaka bonso “montre.” Yo ke sadisaka yo na kuyikama ti bansoba yai mpi na kuzaba nsungi yina yo me kuma.

Nani pesaka bafurmi mayele ya kusala ba plan? Nani pesaka bandeke kima yai ya ke salaka bonso montre mpi butomfu yina ke sadisaka yo na kubakisa mambu? Keti yo kudibasikilaka to Ngangi mosi ya mayele muntu salaka yo?

[Bangogo ya ke monisa kisina ya foto]

© E.J.H. Robinson 2004