Nani Mefwana Mpenza na Kuvanda Mfumu Bubu Yai?

Na mvu 1940, kukonda kuwakana kuvandaka na kati ya bamfumu ya Parlema ya Grande-Bretagne. David Lloyd George, yina kuvandaka ti bamvula makumi nsambwadi na nsambwadi mpi yina kusadisaka Angleterre na kununga na Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba, kulandaka kuswana ya bantu yina, mpi bamvula mingi ya yandi salaka na politiki kusadisaka yandi na kutadila kisalu ya bamfumu ya nene na dikebi mpenza. Na diskure mosi ya yandi salaka na Mayi 8, na Nzo ya Parlema ya Grande-Bretagne, yandi tubaka nde: “Dikanda kevandaka ya kuyilama na kusala bibansa ya mitindu yonso kana yo kele na mfumu, kana Guvernema kemonisa pwelele balukanu na yo mpi kana bantu yina yo keyala ketula ntima nde bamfumu na bo kesala kikesa sambu na kulungisa kisalu na bo.”

BANGOGO yai ya Lloyd George kemonisa pwelele nde bantu kezolaka kuvanda ti bamfumu yina mefwana mpi kesalaka bikesa ya masonga sambu na kumeka kutomisa mambu. Nkento mosi ya kesalaka na bakampanye ya voti ketendula dyambu yango mutindu yai: “Ntangu bantu kesalaka voti sambu na kupona prezida, bo kevotaka muntu yina bo kepesaka mukumba ya luzingu na bo, ya makwisa na bo, ya bana na bo.” Kulungisa mukumba ya mutindu yai kele kisalu mosi ya nene kibeni. Sambu na nki?

Inza na beto kele ya kufuluka ti mambu ya mpasi yina bantu kekukaka ve kumanisa. Mu mbandu, inki mfumu memonisaka nde yandi kele ti mayele mpi ngolo ya kumanisa nku ti bitumba? Nani na kati ya bamfumu ya bubu yai kele ti bimvwama mpi ntima ya mawa ya kupesa bantu yonso madya, masa ya bunkete, mpi bankisi ya kusansa mavimpi na bo? Nani kele ti mayele mpi lukanu ya kutanina mpi kubongisa dyaka ntoto? Nani mpenza mefwana mpi kele ti ngolo ya kupesa bantu yonso luzingu mosi ya kukonda nsuka mpi ya kyese?

Bantu Mefwana Ve na Kusala Kisalu Yai

Yo kele ya kyeleka nde bamfumu mingi menungaka na kusala mwa kisalu ya mbote. Kansi, bo lenda sala kisalu yango kaka sambu na mwa bamvula fyoti. Ebuna, nani keyingaka na kisika na bo? Salomo, Ntotila ya Izraele ya ntama, mosi na kati ya bamfumu yina kuyalaka mbote mpenza kuluta bamfumu yonso, kuyindululaka ngyufula yango. Nsukansuka, yandi tubaka nde: “Bima yonso ya mono salaka ti ya mono zwaka awa na nsi-ntoto yo kele mpamba, sambu mono zaba nde mono ta bikila yo muntu yina ta yinga mono, nani kuzaba kana yandi ta vanda mayele to zoba? Kansi yandi ta baka bima yonso ya mono salaka ti ya mono zwaka na mayele na mono. Yina mpi kele ka yo mpamba.”​—Longi 2:18, 19.

 Salomo kuzabaka ve kana muntu yina zolaka kuyinga yandi na kimfumu zolaka kulanda na kusala kisalu na yandi mbote to kubebisa yo yonso. Sambu na Salomo, kuyinga yina bamfumu keyingaka bamfumu yankaka kuvandaka “ka yo mpamba.” Biblia mosi kebalula bangogo yai nde: “Yo kele na mfunu ve.”

Bantangu yankaka, bantu kesadilaka nku sambu na kusoba bamfumu. Bo mefwaka bamfumu ya kufwana na ntangu bamfumu yango vandaka na kiti ya kimfumu. Kilumbu mosi, Abraham Lincoln, prezida mosi ya États-unis ya bantu vandaka kuzitisa mingi kibeni, kutubilaka bantu nde: “Bantu meponaka munu sambu na kulungisa kisalu mosi ya mfunu na mwa ntangu ya fyoti, ebuna ntangu yai beno mepesa munu kiyeka yina tasuka ntama mingi ve.” Ya kyeleka, kisalu na yandi kuzingaka ntangu fyoti. Ata yandi salaka mambu mingi mpi yandi vandaka ti luzolo ya kusadila bantu mambu mingi kuluta, Prezida Lincoln kuyalaka kaka bamvula iya na insi na yandi. Na luyantiku ya manda na yandi ya zole, muntu mosi yina kuzolaka nde kimfumu kusoba kufwaka yandi.

Nkutu, bamfumu ya kuluta mbote lenda zaba ve mambu yina takumina bo na bilumbu kekwisa. Ebuna nge, keti nge fwete tudila bo ntima nde bo lenda zaba mambu yina takumina nge na bilumbu kekwisa? Biblia ketuba nde: “Beno tula ntima ve na bantu ya nene to na bantu ya nkaka lenda gulusa beno ve. Ntangu bo ta fwa, bo ta vutuka na ntoto; na kilumbu yo yina bangindu na bo yonso ta suka.” Luwawanu yampa kebalula kitini ya nsuka ya verse ya 4 nde: “Mu kilumbu yina makani ya yandi tavila.”​—Nkunga 146:3, 4.

Yo lenda vanda mpasi na kundima ndongisila yai ya kelomba beto na kukonda kutula ntima na bamfumu. Kansi, Biblia ketuba nde bantu tavanda na mfumu ya mbote ti ya ngolo. Yezaya 32:1 ketuba nde: “Kilumbu kele ya ntotila mosi ta telama yina ta yalaka bantu na masonga.” Kubika fyoti, “ntotila mosi,” to mfumu yina Yehowa Nzambi, Ngangi ya bantu, meyidikaka tayala ntoto yonso. Ntotila yango kele nani? Mbikudulu mosi ya Biblia kepesa zina na yandi.

Muntu Yina Mefwana Mpenza na Kuyala

Bamvula mafunda zole meluta, wanzyo mosi kutubilaka mwana-nkento mosi ya Muyuda na zina ya Maria nde: “Nge ta baka divumu; nge ta  buta mwana ya bakala; nge ta pesa yandi zina: Yesu. Yandi ta vanda muntu ya nene. Zina na yandi ta vanda Mwana ya Nzambi [ya Kuluta-Kuzanguka, NW]. Mfumu-Nzambi ta tula yandi ntotila bonso vandaka nkaka na yandi Davidi. Yesu ta yalaka bantu ya Israele mvula na mvula; Kimfumu na yandi ta suka ve.” (Luka 1:31-33) Ya kyeleka, Yezu ya Nazareti kele Ntotila yina mbikudulu ya Biblia kutubilaka.

Mbala mingi, bifwanisu ya Yezu yina mabundu kesalaka kemonisaka yandi bonso bebe, mwana mosi ya kukonda ngolo yina kedyaka mbote ve, to bonso muntu mosi ya kekudivandilaka yina kendimaka mambu yonso ya bantu kesala yandi kukonda kusala ata kima mosi. Bifwanisu yai kesyamisaka ve bantu na kutudila Yezu ntima nde yandi kele Mfumu. Kansi, Yezu Kristu ya kyeleka yina Biblia ketubila kuyelaka mpi kukumaka bakala mosi ya ngolo, ya kikesa mpi yina vandaka kusala mambu mingi. Yandi vandaka mpi ti bikalulu yankaka yina kesala nde yandi vanda mfumu yina mefwana. (Luka 2:52) Kitini yai kelanda kemonisa mwa mambu ya nene yina vandaka kumonana na kimuntu na yandi.

Yezu kutaninaka kwikama na yandi na mambu yonso. Bikalulu na yandi ya masonga mpi ya mbote kupusaka yandi na kutula bambeni na yandi ntembe nde bo basisa kikuma ya kyeleka ya kufundila yandi. Bo kukaka ve kubasisa yo. (Yoane 8:46) Malongi na yandi ya kukonda luvunu kundimisaka bantu mingi ya masonga na kukuma balongoki na yandi.​—Yoane 7:46; 8:28-30; 12:19.

Yezu kudipesaka mpenza na Nzambi. Lukanu na yandi kuvandaka ya kumanisa kisalu yina Nzambi kupesaka yandi na mpila nde ata mbeni mosi ve, disongidila muntu to demo, kukaka kukanga yandi nzila na kusala yo. Ata na ntangu bo nwanisaka yandi ngolo kibeni, yandi titaka ve. (Luka 4:28-30) Nzala ti kulemba kuvutulaka yandi ve nima. (Yoane 4:5-16, 31-34) Ata ntangu banduku na yandi kuyambulaka yandi, yandi sobaka ve lukanu na yandi.​—Matayo 26:55, 56; Yoane 18:3-9.

Yezu vandaka kudibanza mpenza sambu na bantu. Yandi disaka bantu yina kuvandaka na nzala. (Yoane 6:10, 11) Yandi pesaka kikesa na bantu yina vandaka kunyokwama na mabanza. (Luka 7:11-15) Yandi belulaka bifwa-meso, bifwa-makutu, mpi maladi ya bantu yina kuvandaka na mfunu ya kubeluka. (Matayo 12:22; Luka 8:43-48; Yoane 9:1-6) Yandi pesaka kikesa na bantumwa na yandi yina vandaka kusala mingi mpenza. (Yoane, kapu ya 13 tii ya 17) Yandi monisaka nde yandi vandaka “ngungudi mosi ya mbote” yina kekebaka mameme na yandi.​—Yoane 10:11-14.

Yezu kuvandaka ti luzolo ya kusala. Yandi yobisaka makulu ya bantumwa sambu na kulonga bo dilongi mosi ya mfunu. (Yoane 13:4-15) Nkutu, makulu na yandi mosi kukumaka mvindu na ntangu yandi vandaka kulonga nsangu ya mbote na banzila ya Izraele yina kuvandaka na pusiere mingi. (Luka 8:1) Ata na ntangu yandi vandaka kukana kukwenda kupema na kisika ya “kingenga,” (NW) yandi ndimaka na kulonga bantu ntangu bo vandaka kusosa yandi sambu yandi longa bo mambu mingi dyaka. (Marko 6:30-34) Yandi salaka mutindu yina sambu na kubikila Bakristu yonso mbandu ya kikesa yina bo fwete landa.​—1 Yoane 2:6.

Yezu kumanisaka kisalu na yandi mpi yandi mataka na zulu. Yehowa Nzambi kusakumunaka yandi sambu na kwikama na yandi, yo yina yandi pesaka Yezu kimfumu mpi luzingu ya kukonda kufwa na zulu. Sambu na Yezu yina mefutumukaka, Biblia ketuba nde: “Nzambi tedimisaka Kristo na lufwa, Kristo lenda fwa diaka ve; mpamba ve, lufwa ke na kiyeka ya kusimba yandi diaka ve.” (Roma 6:9) Nge lenda tula ntima nde yandi kele Mfumu ya kuluta mbote yina mefwana na kuyala bantu. Ntangu Kristu Yezu tayala ntoto ya mvimba, mfunu ya kupesa kiyeka na muntu yankaka tavanda ve, mfunu ya kusoba kimfumu mpi tavanda ve. Ata muntu mosi ve tafwa yandi na ntangu yandi tavanda na kimfumu, mpi ata muntu mosi ve ya kukonda mayele tayinga yandi sambu na kubebisa kisalu na yandi. Kansi inki mambu mpenza yandi tasala sambu na mambote ya bantu?

Mambu Yina Mfumu Yai ya Mpa Tasala

Nkunga 72 ketendula mwa mambu ya mbikudulu yina kemonisa mutindu luyalu ya Ntotila yai ya kukuka mpi ya kele na luzingu ya kukonda lufwa tavanda. Beto ketanga na verse ya 7 ti ya 8 nde: “[Na bilumbu na yandi, muntu ya lunungu tatoma, NW], mpidina ntoto ta vanda mbote tii kuna ngonda kumonika diaka ve. Kimfumu na yandi ta vanda katuka nzadi mosi tii na nzadi ya  nkaka, katuka nzadi ya Efrate tii na nsuka ya ntoto.” Na nsi ya luyalu na yandi yina tanata mambote, bantu yina tazinga na ntoto tavanda na lutaninu ya mvula na mvula mpi ya kukonda nsuka. Yandi tafwa minduki yonso ya kele bubu yai mpi yandi takatula nkutu mpusa ya bitumba na bantima ya bantu. Bubu yai, bantu yina kenwanisaka bankaka bonso bankosi ya kele na nzala ya ngolo to bayina kesadilaka bampangi na bo nku bonso ba urse tasoba mabanza na bo kimakulu. (Yezaya 11:1-9) Ngemba tavanda mingi kibeni.

Dyaka, Nkunga 72 ketuba banda na verse ya 12 tii ya 14 nde: “Yandi ta sadisaka bantu ya mawa yina ke didila yandi ti bantu ya kukonda muntu ya kusadisa bo. Bansukami ti bantu yina ke na ngolo ve, yandi ta wilaka bo mawa; yandi ta sadisaka bantu yina ke na mpasi. Yandi ta gulusaka bo na maboko ya bantu ya nku, na yandi luzingu na bo kele mfunu mingi.” Bantu yina ke na ngolo ve, bansukami, mpi bantu ya mawa yina kedila tavanda na kati ya dibuta mosi ya kyese yina tazinga na bumosi na nsi ya kimfumu ya Ntotila Yezu Kristu. Luzingu na bo tavanda ya kyese, kansi ya mpasi ve to ya kukonda kivuvu.​—Yezaya 35:9-10.

Verse ya 16 kesila nde: ‘Ntoto tafuluka na ble mingi, bangumba tafuluka na bima ya bilanga.’ Bubu yai, bamilio ya bantu na ntoto kenyokwama ntangu yonso na nzala. Mbala mingi, bantu ya politiki mpi ya bwimi kekondaka lunungu na mutindu na bo ya kukabisa madya na kiteso ya kufwana, yo yina bantu mingi kibeni, mingimingi bana, kefwa na nzala. Kansi, ntangu Yezu Kristu tayala, mpasi yai tamana. Ntoto tabuta madya ya mbote mpi ya ntomo. Bantu yonso tadyaka mbote.

Keti nge tazola kubaka balusakumunu yina kimfumu ya mbote tanatila bantu? Kana mpidina, beto kesyamisa nge na kulonguka mambu yina metala Mfumu yina tayala ntoto ya mvimba ntama mingi ve. Bambangi ya Yehowa tavanda na kyese ya kusadisa nge na kusala yo. Nge tabaka nsoni ve, sambu Yehowa Nzambi yandi mosi ketuba mutindu yai sambu na Mwana na yandi: “Na zulu ya ngumba na mono Sioni mono me tula ntotila ya mono me sola.”​—Nkunga 2:6.

[Lupangu ya kele na lutiti 5]

BO KEKATULAKA BO MBALA MOSI NA KIMFUMU

Mbala mingi, mfumu mosi lenda tula ntima na luzitu mpi lusadisu ya bantu yina yandi keyala kana yandi ketudila bo mwa ngemba ya kufwana mpi kesadisa bo na kuzinga mwa mbote. Kansi, kana bantu ketudila yandi dyaka ve ntima sambu na kikuma mosi buna, bo lenda katula yandi na kimfumu mpi muntu yankaka lenda yinga yandi kukonda kusukinina. Mambu yai melanda kele mwa bambandu ya mambu yina kusalaka nde bamfumu ya ngolo kukatuka na kimfumu.

Luzingu ya mpasi. Na nsuka ya mvu-nkama ya 18, luzingu ya basitoye mingi ya France kuvandaka ya mpasi kibeni sambu na bampaku ya ntalu mingi yina bo vandaka kufutisa bo mpi sambu na kukonda madya. Bampasi ya mutindu yai kubasisaka Revolisio ya France, yina kufwisaka Ntotila Louis XVI na mvu 1793.

Bitumba. Mvita ya Ntete ya Inza ya Mvimba kusukisaka luyalu ya bantinu mingi ya kuluta ngolo ya ntangu yina. Mu mbandu, na mvu 1917, kukonda madya yina mvita kunataka na St. Petersburg, na Russie, kubasisaka Revolisio ya Februari (la révolution de février). Revolisio yai kukatulaka Czar Nicholas II na kimfumu mpi yo nataka muvuma ya luyalu ya Kominizme. Na Novembri ya mvu 1918, Allemagne kuzolaka ngemba, kansi Bansi yina vandaka kunwanisa bo na kan yankaka kubuyaka na kuyambula bitumba tii kuna Allemagne kusobaka mfumu na yo. Nsukansuka, Ntinu Wilhelm II ya Allemagne kutinaka mpi kwendaka kubumbana na Pays-Bas.

Mpusa ya kusoba mitindu ya kuyala. Na mvu 1989, bo katulaka Rideau de fer (ndilu ya bo tulaka na bafrontiere ya bansi ya kominizme.) Barezime ya baluyalu yina vandaka kumonana ngolo bonso ditadi kubwaka sambu bantu na bo kubuyaka muvuma ya Kominizme mpi bo tulaka mitindu ya luyalu ya kuswaswana.

[Bifwanisu ya kele na lutiti 7]

Yezu kudisaka bantu yina kuvandaka na nzala, yandi belulaka bantu ya maladi, mpi yandi bikilaka Bakristu yonso mbandu mosi ya mbote

[Bangogo ya kemonisa kisina ya foto ya kele na lutiti 4]

Lloyd George: Foto ya Kurt Hutton/Picture Post/Getty Images